Alfabet

Een alfabet of – in het bijzonder met betrekking tot het Latijnse alfabet – abc (meervoud: alfabetten of abc's) is een verzameling symbolen om equivalenten van klanken in de gesproken taal schriftelijk weer te geven. In deze zin betekent alfabet nagenoeg hetzelfde als schrift (alfabetisch schrift). De tekens van een alfabet worden onder inachtname van bepaalde grammaticale regels tot woorden samengevoegd, waarmee geschreven taal gevormd wordt.

Alfabet, Vaticaan, 8e eeuw.

Het Latijnse alfabet, zoals gebruikt voor het Nederlands, kent 26 letters, waarvan er 6 worden gebruikt voor klinkers (vocaal; a, e, i, o, u en y) en 21 voor medeklinkers (de y wordt zowel als klinker als medeklinker gebruikt). De tekens van een alfabet kennen een vaste volgorde. De exacte reden van deze volgorde van het alfabet is onbekend. Het Latijnse alfabet bestaat uit de volgende letters in gestandaardiseerde volgorde:

hoofdletter ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ
kleine letter abcdefghijklmnopqrstuvwxyz

De namen van deze letters staan in het lemma Latijns alfabet.

Schrijfletters zoals ze worden onderwezen in Nederland.

Van dit alfabet, evenals van andere alfabetten, bestaan veel varianten in schrijfwijze, waaronder het belangrijke onderscheid tussen schrijfletter en drukletter.

Over de 25e letter, de Y (i-grec), is in het Nederlands enige discussie. Behalve deze letter wordt door sommigen ook de IJ als 25e letter gezien, al dan niet tezamen met de Y. Bij het oplezen van het alfabet wordt meestal de IJ genoemd. In de wetenschap worden woorden als Y-chromosoom en Y-as uitgesproken met IJ.

Een letter met een diakritisch teken kan al of niet worden gezien als een andere letter, waardoor het aantal letters bij dezelfde 26 basisletters toch per taal verschillend is. In een tekencodering heeft zo'n teken bijvoorbeeld een aparte code. Op een toetsenbord is er niet altijd een aparte toets voor, maar wordt vaak eerst een toets voor het diakritische teken en dan dat voor de basisletter gebruikt.

Lexicografische ordening
Alfabet met afbeeldingen (aap, beer, citroen, duif, enz.) op een 19e-eeuwse centsprent.

De gestandaardiseerde volgorde waarin de tekens in een alfabet geordend zijn, de alfabetische volgorde, is een hulpmiddel bij het systematisch ordenen van met name literatuur en wetenschappelijke informatie. Het principe van alfabetisering maakt het bijvoorbeeld mogelijk om een boek in de bibliotheek op naam van de schrijver snel terug te vinden, of om een woord met de bijbehorende definitie snel op te zoeken in een woordenboek. Deze manier van ordenen wordt ook lexicografische ordening genoemd.

Etymologie

Het woord alfabet is een samenstelling van alfa (α) en bèta (β), de namen van de eerste twee letters van het Griekse alfabet. De woorden alfa en bèta hebben geen betekenis. Ze komen uit het Fenicisch. "Alef" betekent os en "beth" betekent huis. Aanvankelijk waren de lettertekens namelijk kleine tekeningetjes: een alef was een os, een beth een huis, een gimel een werpstok, een daleth een vis.

Ontwikkeling

In het tweede millennium voor Christus ging men in Fenicië de pictogrammen van 22 woorden gebruiken om de eerste medeklinker van dat woord aan te duiden en op deze wijze ontwikkelde zich het Proto-Sinaïtische (circa 1500 v.Chr.) of proto-kanaänitische (1400-1100 v.Chr.) alfabet. In Ugarit zijn bij opgravingen alfabetten uit ca 1500 v.Chr. gevonden met de letters in grofweg dezelfde volgorde als het onze. Het Fenicische alfabet werd later overgenomen door de Grieken, Hebreeërs en Arabieren. Via de Grieken namen ook de Romeinen en Slavische volkeren het over. Al deze 'erfgenamen' pasten het oorspronkelijke Fenicische alfabet aan aan de behoeften van hun respectievelijke talen. Fenicisch, Hebreeuws en Arabisch zijn Semitische talen. In deze talen dragen de medeklinkers de betekenis van de woorden. In het Grieks echter kunnen klinkers niet gemist worden. Daarom vervingen de Grieken sommige medeklinkers die men niet nodig had, door een klinker: de alef werd de a-klank, de he een e-klank, de ayin werd de ypsilon, en een grote o, de omega, werd toegevoegd. Bovendien gingen de Grieken van links naar rechts schrijven, waardoor de letters werden omgeklapt. De Romeinen en de Byzantijnen pasten het "alfabet" verder aan de behoeften van hun talen aan. De oudste gedrukte leerboekjes voor scholen uit ca. 1450 met daarin het abc, werden abecedaria genoemd.

Verschillende alfabetten

Verschillende schriftsystemen hebben uiteraard verschillende alfabetten. Ook de principes waarvoor de alfabetten worden gebruikt, verschillen per taal. Meer informatie hierover is te vinden onder het lemma spelling.

Ter illustratie hieronder het Cyrillisch alfabet.

Het omzetten van het ene alfabet in het andere wordt transliteratie genoemd.

Alfabet versus fonetiek

De term alfabet wordt soms omschreven als: "een systeem waarin elk teken of grafeem een vaste klank of klankeenheid representeert", geheel volgens de fonetische en de fonematische principes, maar deze omschrijving klopt slechts ten dele. Hoewel veel schriftsystemen inderdaad een tot op zekere hoogte fonetische spelling kennen, is er zelden of nooit sprake van een volledige "een-op-een-relatie". In een volmaakt fonetisch alfabet zouden letters en klanken perfect in wederzijdse richting combineren: een schrijver zou de spelling van een woord altijd kunnen afleiden uit de uitspraak ervan, en omgekeerd zou een spreker de juiste uitspraak van een woord altijd kunnen afleiden uit de spelling. De uitspraak van een taal verandert echter onafhankelijk van het systeem waarin de taal opgeschreven wordt. In het Engels wordt bijvoorbeeld de lange o-klank weergegeven door "o" in potato, "oe" in toe, "ough" in though. De "o" kan echter behalve als o in potato ook klinken als oe-klank in to, als een korte o in month, als ou in tower en als stomme e in dungeon.

Spellingsystemen worden niet zelden geleend door talen waarvoor ze oorspronkelijk niet bedacht zijn. Uitspraakregels zorgen ervoor dat in letters bepaalde fonologische contexten anders moeten worden geschreven, omdat de klank die ze eigenlijk vertegenwoordigen daar niet precies hetzelfde is. Er wordt dan – meestal boven de letter zelf – nog een extra teken gezet, het zogeheten diakritische teken: baño (Spaans: "bad"), misère (Frans), etc.

Gerelateerde onderwerpen
Voorbeeld van verschillende lettertypes en talen, door William Caslon, lettergieter.

Ook de Egyptische hiërogliefen bevatten een aantal tekens die als een soort alfabet beschouwd kunnen worden.

Zie ook
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.