Kasteel Borgharen

Nadat de Maastrichtenaren bij de bisschoppen van Luik hadden geklaagd over de tol op de Maas, greep Adolf van der Mark in en stuurde in 1318 zijn leger op strafexpeditie naar Borgharen om een einde te maken aan de tolheffing en de vermeende beroving van handelaren. Het kasteel werd verwoest en in brand gestoken. Volgens een overlevering wist een van de bedienden daarbij te ontkomen door de belegeraars ervan te overtuigen dat hij in opdracht van de prins-bisschop diens matras uit het kasteel moest weghalen. In de 14e eeuw kwam tevens een einde aan de onafhankelijkheid van het Land van Valkenburg en werden de hertogen van Brabant de nieuwe eigenaren van Borgharen. Deze gaven het kasteel opnieuw in leen aan de familie Van Haeren nadat deze weer in genade waren aangenomen.

Oudste tekening, ca. 1500. Kasteel Borgharen onderaan

De naam van de ridders van Haeren bleef verbonden aan Borgharen totdat een vrouwelijke erfgename huwde met ene Arnold van Hamal van Elderen, die in 1456 werd begraven in de Sint-Stefanuskerk te 's Herenelderen. Deze Arnold was bevriend met de hertog van Brabant en op zijn inspraak werd het riddergoed verheven tot een heerlijkheid. In 1483 werd het kasteel opnieuw verwoest.

Tekening Jan de Beijer, 18e eeuw

Tekening Philippe van Gulpen, 19e eeuw

Door vererving kwam het kasteel in de 16e eeuw in bezit van de gereformeerde edelman Herman Scheiffart van Merode (zie Huis Merode). In de 17e eeuw kwamen er ook weer nieuwe bewoners. De eerste was Philibert d'Isendoorn à Blois , die het kasteel in 1647 kocht van de militair Albert van Merode. Philibert overleed in 1667 en ligt met een aantal andere familieleden begraven in de grafkelder van Kasteel Borgharen.[2] In de brug van het kasteel is een steen ingemetseld met daarop het alliantiewapen van de families d'Isendoorn à Blois en De Agris. Omdat de bewoners van het kasteel tot 1680 protestants waren, konden de katholieke inwoners geen gebruik meer maken van de parochiekerk. Pas in 1680 werd het simultaneum ingevoerd, zoals overal elders in Staats-Valkenburg.[3]

De volgende bewoners waren de familie Van der Heyden à Blisia (1680-1732), de familie De Rosen (tot 1885), De Brigode de Kemlandt (tot 1935), De Selys Longchamps (tot 1944) en vervolgens weer De Rosen de Borgharen (door huwelijk met een dochter van Eusébie barones de Selys Longchamps née de Brigode de Kemlandt).

Provo's in de kasteeltuin, 1966

Na de Tweede Wereldoorlog was het kasteel eigendom van Simone barones de Moffarts-barones de Rosen de Borgharen (1905-1983), dochter van Jeanne barones de Rosen de Borgharen-barones de Selys Longchamps (1881-1944). Zij verhuurde een aantal appartementen in het kasteel, onder anderen van 1946-49 aan de kunsthistoricus Joseph Timmers, die conservator was geworden van het Provinciaal Museum van Oudheden, vanaf 1948 tevens hoogleraar aan de Jan van Eyck Academie. In 1953 werd het kasteel eigendom van de Amsterdamse hoteleigenaar De Cocq. In 1966 vond er een bijeenkomst ("concilie") plaats van de Amsterdamse provobeweging.

Kasteel Borgharen kwam in 1975 in bezit van het echtpaar Veenhuizen. In 1985 werd de spits van de rechter hoektoren vernield door blikseminslag. In dat zelfde jaar zijn ook de schilderingen op doek van Pierre-Michel de Lovinfosse in de grote salon verkocht. Vanaf 2005 was het kasteel grotendeels onbewoond waardoor het verval snel toesloeg en de tuin tot een ondoordringbare wildernis werd. Een deel van de inboedel, waaronder het meubilair en de wandschilderingen in de chambre romaine, werden in deze periode verkocht. De schedels van de familie d'Isendoorn à Blois uit de grafkelder werden op Ebay geveild.[4] De schedels, die bij een verzamelaar in Zwitserland waren terechtgekomen, zijn door de huidige eigenaar teruggekeerd op Kasteel Borgharen.

In 2003 kocht de Borgharenaar Ronny Bessems de naastgelegen kasteelhoeve. De gemeente Maastricht beloonde in 2009 de restauratie van de hoeve met de Victor de Stuersprijs. De kasteelhoeve is in gebruik als bed and breakfast. Sinds 2014 is Bessems met zijn partner ook eigenaar van het kasteel, dat ze over een periode van 15 tot 20 jaar willen restaureren,[5] gesteund door een grote groep vrijwilligers die werkt onder de stichting Behoud Kasteel Borgharen. In 2018 ontving Bessems hiervoor de inspiratieprijs van het Prins Bernhard Cultuurfonds Limburg.[6]

Het huidige kasteel is een geheel omgracht complex met als middenvleugel een 17e-eeuws halfrond hoofdgebouw in barokke stijl, geflankeerd door twee vierkante torens. Op elk van deze torens sluit een lange zijgevel aan, gebruikt als dienstvleugel. De basis van het hoofdgebouw is een 12e-eeuwse vierkante woontoren met een in de 13e eeuw toegevoegde schildmuur. De onderbouw, kelders en de half ronde ringmuur gemaakt uit breuksteen zijn als restanten nog duidelijk herkenbaar in het huidige kasteel. Het hoofdgebouw kreeg in 1785 een met een mergelbekleding uitgevoerd classicistisch uiterlijk en werd voorzien van een hardstenen bordes met dubbele trap. In het balkonhek zijn de wapens van de families De Rosen en Van Buel verwerkt. De zware paviljoentorens en de lagere dienstvleugels zijn in Maaslandse renaissancestijl opgetrokken.[7]

• 
  Overzicht hofzijde
• 
  Oostvleugel, tuinzijde
• 
  Westtoren, hofzijde
• 
  Zuidgevel, detail

Een aantal kamers zijn in Lodewijk XVI-stijl ingericht; de ovale Blauwe Kamer, de Roze Kamer als eetzaal, een Chinese kamer met schilderingen, een Chambre Romaine met pseudo-Pompeiaanse schilderingen en de grote salon met schilderingen van Pierre-Michel de Lovinfosse. Het sierstucwerk in de Chambre Romaine is waarschijnlijk van de hand van Petrus Nicolaas Gagini, die evenals de meubelmaker Joachim Kessels samenwerkte met de Maastrichtse architect Mathias Soiron. Verder is er een neogotisch ingerichte archiefkamer en een balustertrap in Lodewijk XV-stijl in de hal.

• 
  Vestibule en trap
• 
  Grote zaal
• 
  Wandschildering Grote zaal
• 
  Blauwe kamer

De hoofdtoegang tot het kasteel wordt gevormd door een neogotisch poortgebouw met een ronde traptoren en een helmdak, ontworpen door Pierre Cuypers. Rond het kasteel ligt een tuin in Engelse landschapsstijl, aangelegd in 1790. De brede gracht wordt gevoed door de Kanjelbeek.

• 
  Neogotisch poortgebouw
• 
  Rococo hek
• 
  Zuidzijde
• 
  Kasteelmuur

Bij het kasteel ligt een kasteelhoeve uit de late 17e eeuw en een pachthoeve, die beide in de afgelopen jaren gerestaureerd zijn. Vooral het vrijstaande complex met de voormalige varkensstallen oogt monumentaal.

• 
  Poort kasteelhoeve
• 
  Overzicht hoeve
• 
  Stallencomplexen
• 
  Voormalige varkensstallen