Hardenberg (stad)

Over het ontstaan van Hardenberg is weinig te zeggen, wel zijn er gebruiksvoorwerpen gevonden in en rond Hardenberg uit de periode voor onze jaartelling.

Nijenstede zou zijn ontstaan rond het jaar 760. Johan Picardt schrijft dat de Frankische hofmeester Pepijn III in Nijenstede een kapel bouwde. Deze is in 1653 afgebroken. De bisschoppen van Utrecht waren vaak in Overijssel te vinden. Otto van Lippe verloor hij de Slag bij Ane. De opvolger van Otto was Willebrandt van Oldenburg. Hij bouwde een kasteel in 1227, hetzelfde jaar dat Otto van Lippe de slag verloor, aan de westkant van Nijenstede op de Hardenbergh met de naam Herdenberg. Hij bouwde dit kasteel omdat hij niet nog een keer wilde verliezen aan een strijd. Het kasteel werd aan de noord- en westkant beschermd door de Vecht, aan de andere zijden werden grachten gegraven. Doordat er een beschermd kasteel was, verhuisden veel bewoners van Nijenstede naar Hardenberg. Dit duurde een halve eeuw. Jan van Arkel liet het kasteel 100 jaar na de bouw herbouwen en ommuren op de oude grondvesten. Het kasteel begon op een stadje te lijken en veel bewoners gingen binnen de kasteelmuren wonen. In 1362 kreeg Hardenberg de stadsrechten van Nijenstede overhandigd door Jan van Arkel. Hierin stond ook dat de burgers van Hardenberg zich moesten laten begraven bij de kapel van de voormalige stad Nijenstede, het kerkhof aan de Stationsstraat. Dit terwijl de Stephanuskerk in 1362 ook werd gebouwd om de kerk van Nijenstede te vervangen.

Floris van Wevelinkhoven was vaak te vinden op het kasteel Hardenberg. In 1386 werd het kasteel nog meer verstevigd en verfraaid. Ook de stad kreeg een muur om zich heen. In 1497 is Hardenberg door brand totaal in as gelegd. De kerk, het kasteel en een aantal huizen bleven overeind. Echter in 1518 liet Filips van Bourgondië, de bisschop van Utrecht, het kasteel slopen. De stadsmuren bleven evenmin bespaard. Pas aan het eind van de jaren 50 zijn restanten van de muur gevonden en is er een stukje van gereconstrueerd. Op de plek waar toen het kasteel stond, staat nu de Höftekerk.[2]

Slag op de Hardenbergerheide, 17 juni 1580, Frans Hogenberg

In de tijd van het Hanzeverbond, tot circa 1500, waren er in Overijssel Hanzesteden als Kampen, Zwolle, Oldenzaal en Deventer. Deze zogeheten Gemeene of Principaalsteden zochten contact met kleinere steden en dorpen in hun achterland. In Overijssel was een groot aantal van deze Bijsteden aan een van de grote IJsselsteden gelieerd. Zo was de stad Hardenberg door de ligging aan de Vecht verbonden met Zwolle. Hardenberg had waarschijnlijk niet meer dan landbouwproducten te bieden.

Hardenberg in 1540 door Jacob van Deventer

Middeleeuwse elementen

• Stadsmuur: Hardenberg had 3 stadsmuren en de laatste heeft Floris van Wevelinckhoven gebouwd in 1386. De eerste stadsmuur is gebouwd in 1230. Het huidige deel is gerenoveerd met delen van een opgraving en staat naast de Stephanuskerk.
• Kerkhof Nijenstede: Het kerkhof van Nijenstede is een van de oudste begraafplaatsen in Nederland. Het is niet zeker wanneer het kerkhof is ontstaan. Wel weten we dat het al een kerkhof was voordat de bewoners van Nijenstede verhuisde naar Hardenberg en dit was in 1227.
• Stephanuskerk: Tussen 1362 en 1400 werd de Stephanuskerk gebouwd en gewijd aan de heilige Stephanus.

Op 8 mei 1708 werd Hardenberg opnieuw in de as gelegd nadat Aaltje Kraak, een oude vrouw, onder onopgehelderde omstandigheden een vuur veroorzaakte. De honderd houten huizen waaruit de stad bestond gingen bijna allemaal verloren. Na een nationale inzamelingsactie werd de stad in steen opnieuw opgebouwd.

Hardenberg is tot in de twintigste eeuw een sterk agrarische plaats gebleven. Alleen de scheepvaart over de Overijsselse Vecht met zompen was een economische activiteit van belang. De opbouw van het oorspronkelijke stadje was dat van een voorstraatdorp. Deze straat loopt vanaf de brug over de Vecht, langs de Stephanuskerk verder naar het oosten. Eerder lag er parallel aan deze straat ook een achterstraat, die de meeste voorstraatdorpen kennen, maar doordat er een huizenblok is verwijderd is dit nu een plein geworden. De voorstraat is tegenwoordig de belangrijkste winkelstraat van Hardenberg.

Hardenberg staat ook bekend als 'Klepperstad'. In vroeger tijden was er een zogenaamde Klepperman aangesteld,[3] een soort nachtwacht. Deze riep 's avonds met een klepper de tijd om en controleerde op eventueel brandgevaar. 8 mei 1708 is hier een voorbeeld van, toen, na een 'foutje' van Aaltje Kraak, Hardenberg bijna volledig afbrandde. Bij de wederopbouw in 1708 werden de overwegend houten huisjes vervangen door stenen woningen.

Aan het begin van de twintigste eeuw was Hardenberg sterk agrarisch. De eerste industriële vestiging betrof de melkfabriek Salland. In 1930 opende een atelier van de N.V. Leeuwarder Textiel Mij. Eltem. Verder werden in de jaren 30 het Röpcke-Zweers Ziekenhuis en het zwembad De Marsch gebouwd. In de Tweede Wereldoorlog, met name in de jaren 42 en 43, is de Joodse gemeenschap die in Hardenberg woonde grotendeels via doorgangskampen gedeporteerd naar Duitse concentratiekampen. De Joodse begraafplaatsen herinneren nog aan deze Joodse gemeenschap in Hardenberg, die in 1947 bij de gemeenschap van Almelo werd gevoegd. Tijdens de oorlog zijn rondom Hardenberg verschillende geallieerde bommenwerpers neergestort.

In 1941 werd Rijkswerkkamp Molengoot iets ten noorden van Hardenberg (bij Collendoorn) geopend. Hier was werkverschaffing voor werklozen bij Heidemij. Later werden hier vooral Amsterdamse Joden ondergebracht die dwangarbeid voor weinig geld en eten en onder zware druk moesten verrichten. Het kamp is vooral bekend geworden door brieven van Philip Slier die in 1997 werden teruggevonden. Later is dit kamp gebruikt voor Rotterdamse daklozen en als Gezinsoord Overijssel in gebruik genomen voor 'asociale' gezinnen. In 1970 sloot het kamp helemaal.

In de naoorlogse jaren is het centrum van Hardenberg gemoderniseerd waardoor het oorspronkelijke karakter grotendeels verloren is gegaan. Voor en door de middenstand van de stad werd in de jaren vijftig de gratis huis-aan-huiskrant Weekblad de Toren opgericht. Eind jaren vijftig vestigde de Wavin, een fabriek van plastic buizen, haar belangrijkste productievestiging in Hardenberg. Dit bedrijf groeide uit tot een multinational die onder meer plastic kratten en zakken ging fabriceren. Het werd verreweg de belangrijkste werkgever in Hardenberg. In de jaren negentig concentreerde het bedrijf zich weer op buizen en werden de andere bedrijfsactiviteiten op het terrein in Hardenberg verkocht.

Door de toegenomen industrie is Hardenberg behoorlijk gegroeid. Vanaf de jaren zestig werden, bij het dorp Heemse net over de Vecht, verschillende woonwijken gebouwd. In de jaren zeventig werd op de plaats van het gehucht Baalder een gelijknamige woonwijk gebouwd, en eind jaren 80 werd ten zuiden daarvan begonnen met de nieuwbouwwijk Baalderveld. Sinds een paar jaren heeft Hardenberg een nieuw bedrijventerrein (Haardijk) en een nieuwe woonwijk (Marslanden) in aanbouw, waarvan de eerste fases afgerond zijn. Aan de andere kant van het kanaal Almelo-De Haandrik wordt een nieuw industrieterrein aangelegd, De Broeklanden. Hier is ook een nieuwe verbindingsweg met Duitsland aangelegd. De stad Hardenberg heeft de afgelopen jaren een metamorfose ondergaan door stadsvernieuwing. In het centrum wordt op grote schaal nieuw gebouwd. Een groot aantal nieuwe winkels en appartementen rond het marktplein is in 2008 gereed gekomen. Ook is een nieuw gemeentehuis gebouwd in een nieuw aangelegd park. In 2015 is dit gemeentehuis uitgeroepen tot lelijkste gebouw van dat jaar door Cobouw.[4] Daarnaast worden nieuwe woningen gebouwd in het gebied Marsch-Kruserbrink. De verkeersinfrastructuur van Hardenberg wordt de komende jaren verbeterd.

• 
  De Vecht met rundvee in de omgeving van Hardenberg
• 
  'De Oelemölle' in Heemse
• 
  De Witte of St. Lambertuskerk in Heemse
• 
  Het Jodenbergje bij Hardenberg
• 
  De kerktoren van de Stephanuskerk in het centrum van Hardenberg
• 
  Gemeentehuis

• Lijst van rijksmonumenten in Hardenberg (plaats)
• Lijst van gemeentelijke monumenten in Hardenberg (plaats)

Stadspomp: De stadspomp was een kloosteronderdeel.

Stephanuskerk: De kerk was vroeger een katholieke kerk maar werd later een protestantse kerk.

Filmmaker Paul Verhoeven heeft voor de film Zwartboek (2006) een vooroorlogse boerderij opgeblazen.