Roofkunst

Van 1945 tot 1955 in Moskou: Raffaels Sixtijnse Madonna uit de Galerij van Oude Meesters te Dresden

Generaal Dwight D. Eisenhower e.a. inspecteren in 1945 teruggevonden kunstschatten in een Duitse zoutmijn

Deze roof heeft als doel de tegenstander te demoraliseren of zichzelf, een partij of de eigen staat te verrijken. Dikwijls is een georganiseerde kunstroof een uitdrukking van de staatsideologie. In oorlogsomstandigheden zijn kunstwerken veelal de materiële verliezer van het geweld. Zij worden al of niet systematisch vernield, beschadigd, geplunderd, gestolen, gevandaliseerd, en als oorlogsbuit (zogenoemde Beutekunst) door de overwinnaar meegenomen.

De Griekse historicus Polybios signaleert dat toen de Romeinen in 212 v.Chr. Syracuse op Sicilië veroverden, zij alle kunstwerken roofden en naar Rome verscheepten. Daarbij was dit de eerste keer dat dit op zo'n grote schaal gebeurde. Polybios waarschuwende boodschap aan Rome klonk alzo: "Dergelijke rooftochten kweken alleen maar wrok".

Nog een voorbeeld van een belangrijke kunstroof is de befaamde Burgunderbeute of de Bourgondische buit. Het betreft een kwalitatief hoogstaande kunstverzameling die Karel de Stoute kort voor zijn dood te Nancy in 1477 aan de Zwitsers verloor. Deze kunstschat valt tegenwoordig te bewonderen in het Historisches Museum in Bern.

Koloniale periode

In 1860 plunderden Franse en Britse troepen grondig het Oude Zomerpaleis in Peking. De bekendste kunstroof greep plaats door Lord Elgin met het weghakken van een deel van de friezen en de metopen van het Parthenon en ze te verschepen naar het Verenigd Koninkrijk. De sindsdien genoemde Elgin Marbles zijn nu te bewonderen in het British Museum te Londen.

In 1912 smokkelde de Duitse archeoloog Ludwig Borchardt de buste van koningin Nefertiti onrechtmatig het land uit. Hij misleidde de Egyptische autoriteiten door het beeld te catalogeren als een geschilderde plaasteren buste van een prinses. Het beeld bevindt zich tot op heden in een Berlijns museum.

Nkisi Nkonde, met spijkers doorboorde figuur. Uniek erfgoed uit Congo

Tijdens de Belgische koloniale periode in Congo, zowel Congo-Vrijstaat (1885-1908) als Belgisch-Congo (1908-1960), werd een groot aantal voorwerpen van volkskunst naar België overgebracht, en vooral naar het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Hoewel een deel van die voorwerpen op legale manier werd verworven, staat vast dat een aanzienlijk deel moet beschouwd worden als roofkunst (voor stukken met artistieke waarde), of anders als objecten met een betwistbare oorsprong (bijvoorbeeld de 300 schedels in het AfricaMuseum). Naar aanleiding van de heropening van het gerestaureerde AfricaMuseum werd aangedrongen op teruggave van een deel van de collectie, hoewel dit in de praktijk lang niet evident bleek.[1][2][3]

Ongewild wakkerde het georganiseerd roven van cultuurgoederen bij veroverde naties de vaderlandslievende gevoelens aan. De geroofde kunstwerken wezen de burgers op het belang van hun cultureel erfgoed. Toen een deel van de kunstwerken terugkeerden, kregen musea en archieven een nationale betekenis.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog richtte men in de Verenigde Staten onder impuls van president Roosevelt een speciale sectie Monuments, Fine Arts and Archives (MFAA) op. Deze eenheid, bemand door kunstkenners, had als kerntaak bij het einde van de oorlog het opsporen en veiligstellen van de door de nazi's geroofde kunstwerken.

De MFAA vond in de Oostenrijkse zoutmijnen van Altaussee een kunstverzameling van 6500 kunstvoorwerpen terug. Daaronder bevond zich de Brugse Madonna van Michelangelo, het Gentse retabel Lam Gods, De astronoom en De schilderkunst van Johannes Vermeer. Deze werken maakten deel uit van de Linzer Sammlung.

Het Israel Museum in Jeruzalem bezit een database waar bezoekers de archieven kunnen raadplegen, in de hoop nog vermiste gestolen familiestukken alsnog terug te vinden.

In 1997 startte in Nederland de 'Commissie-Ekkart' met onderzoek naar in de Tweede Wereldoorlog geroofde kunstwerken van Joodse kunsthandelaren en particulieren. Siebe Weide, directeur van de Nederlandse Museumvereniging, kondigde begin januari 2009 aan dat alle 400 Nederlandse musea gaan meewerken aan een groot onderzoek naar hun kunstaankopen sinds 1933, dus vanaf de vervolging van de joden in nazi-Duitsland. De bedoeling is te achterhalen welke kunstwerken ooit in het bezit waren van joodse Nederlanders en als dusdanig onder de categorie roofkunst vallen. Het is een vier jaar durend project zodat alle verdachte kunstwerken aan de alsnog achterhaalbare rechtmatige eigenaar kunnen terugbezorgd worden. De kunstroof in Nederland voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog was veel omvangrijker omdat volgens de Belgische expert Jacques Lust Nederlandse joodse antiquairs en verzamelaars enorm veel kunstschatten in hun bezit hadden.

In België werd rond 2000 de commissie Buysse opgericht die onderzoek deed naar een 5000 kunstwerken. De joodse gemeenschap kreeg alzo de kans een schadeclaim in te dienen. Er volgende een 5800 behandelde aanvragen. Begin 2009 is men die aanvragen aan het vergelijken met werken uit verschillende musea en bestudeert men, of er geen overlapping is.

Vanaf medio oktober 2010 staat er een database van 20 000 door nazi's gestolen kunstwerken online waarvan de helft werd terugbezorgd aan de rechtmatige eigenaars. Op de site staat een afbeelding van het kunstwerk samen met de gegevens van de eigenaar. Er staan 260 kunstverzamelingen en 259 eigenaars in de gegevensbank.[10]

Er bestaan twee omvangrijke boekdelen die een inventaris weergeven van tijdens WOII verdwenen kunstwerken in België. Het ene deel bevat gegevens van vooral schilderijen uit privé-bezit die op Belgisch grondgebied werden verhandeld meestal onder dwang. Een deel ervan was bestemd voor Hitlers Linzer Sammlung. Het andere deel omschrijft geroofde kunstwerken uit Belgische musea. Begin 2011 dook na 70 jaar het verloren gewaande werk De Hertenjacht van Adam Pijnacker plots terug op omdat het voor verkoop werd aangeboden. Men ging ervan uit dat het werk vernietigd werd in de oorlogsjaren bij een bombardement van de Belgische ambassade in Berlijn.

In 1998 richtte de Belgische overheid de Cel Recuperatie Geroofde Goederen (tijdens WOII) op binnen de FOD Economie. Deze cel was de opvolger van de in 1946 opgerichte DER of de Dienst Economische Recuperatie. De Cel Recuperatie is gespecialiseerd in oorlogskunst die tussen 1933 en 1945 van eigenaar wisselde en mogelijk onrechtmatig door de bezetter werd verworven.

In 2009 claimde de erven van de joodse kunstverzamelaar Victor von Klemperer een schilderij van Oskar Kokoschka in bezit van het Gentse Museum voor Schone Kunsten, getiteld Portret van Ludwig Adler met als argument dat het in 1937 om een gedwongen verkoop zou gaan. Twee jaar later besliste het Gentse schepencollege na grondig onderzoek het werk niet terug te geven omdat het doek destijds door de eigenaar zonder dwang aan kunsthandelaar Herbert Kurz werd verkocht. Von Klemperers vrouw vond het ook maar een lelijk portret. De koper was niet betrokken bij de cultuurpolitiek van de nazi's. Het Gentse museum betaalde in 1987 achttien miljoen Belgische frank voor het portret.

In 1815 dienden, in uitvoering van het Verdrag van Parijs (1815), alle door Frankrijk geroofde kunstwerken, opgeslagen in het Louvre aan de rechtmatige eigenaars teruggegeven te worden. Conservator Denons zorgvuldig bij elkaar geroofde gigantische kunstverzameling werd ontmanteld. Het betrof 2065 schilderijen, 130 standbeelden, 289 bronzen voorwerpen en 2619 andere kunstvoorwerpen.

Begin oktober 2009 raakte bekend dat het Louvre onrechtmatig verkregen Egyptische artefacten gaat terugschenken op vraag van archeoloog Zahi Hawass. Het betreft vier stukjes van meer dan 3000 jaar oude fresco's. Hawass dringt ook aan op de teruggave van de steen van Rosetta (nu in Londen) en de buste van Nefertiti (nu in Berlijn).

Medio oktober 2009 raakte bekend dat de Chinese overheid een team van artefactenjagers naar een vijftigtal landen gaat sturen. Deze gespecialiseerde cellen zullen in musea, bibliotheken en private collecties gaan speuren op geroofd Chinees kunstbezit, onder meer uit het Oude Zomerpaleis te Peking.

Medio februari 2010 besliste een rechtbank in Pesaro tot teruggave aan Italië van een bronzen Grieks beeld genoemd De zegevierende jongeling, dat in 1977 voor 4 miljoen dollar wederrechtelijk verworven werd door het Getty Museum. Het beeld stelt een met een olijfkrans getooide overwinnaar van de Olympische Spelen voor van de hand van Lysippos vermoedelijk tussen de vierde en de tweede eeuw voor Christus.[11]

Eind januari 2010 claimden de erven van de familie Czernin het werk De schilderkunst van Johannes Vermeer dat sinds 1946 in het Kunsthistorisches Museum van Wenen hangt. De familie beweert dat het schilderij in 1940 onder dwang voor 1,65 miljoen Reichsmark door Adolf Hitler genaast werd. Hitler had er plannen mee voor zijn Führermuseum in Linz, de zogenoemde Linzer Sammlung. Men haalt aan dat de verkoop destijds onder dwang plaatsgreep omdat de eigenaar met een joodse getrouwd was. Medio maart 2011 kwam de Oostenrijkse Raad voor de teruggave van gestolen kunst tot het besluit dat de verkoop destijds rechtmatig verliep. Derhalve is een teruggave aan de erven van graaf Jaromir Czernin geen punt.

Op 3 februari 2010 werd in de Londense vestiging van Sotheby's een verloren gewaand schilderij van Gustav Klimt geveild. Het achterliggende verhaal staat model voor vele andere histories. Het werk, eens eigendom van een joodse familie uit Wenen, geroofd door de nazi's, op zijn beurt geroofd door de Russische bezetter, komt nu boven water na een claim van een Canadese erfgenaam met Oostenrijkse roots. Er is afgesproken dat de huidige eigenaars de geschatte opbrengst van 19 miljoen dollar delen met de rechthebbende.

In maart 2011 kreeg Peru honderden archeologische stukken terug van de door Hiram Bingham ontdekte Incastad Machu Picchu. De vondsten werden een kleine eeuw lang bewaard in de Yale-universiteit.

In april 2011 retourneerde het Museum der Moderne Salzburg het werk Litzlberg am Attersee van Gustav Klimt aan de kleinzoon van de vroegere rechtmatige eigenaar. Het doek werd destijds door de nazi's ontvreemd. Begin november 2011 werd het doek door Sotheby's geveild en bracht 40,4 miljoen dollar op.

Medio maart 2012 besliste het Federale Hof van Justitie te Karlsruhe dat het Deutsches Historisches Museum in Berlijn 4 259 posters van historische waarde moet retourneren aan Peter, de zoon van de vroegere eigenaar, Hans Sachs. De nazi's roofden de Sammlung Hans Sachs in 1938. Na een zeven jaar durend juridisch geschil besloot de rechtbank tot teruggave met het argument dat zolang het Berlijnse museum de stukken in haar bezit heeft, de wandaden van de nazi's voortduren.

Medio januari 2016 eiste de Belgische staatssecretaris voor Wetenschapsbeleid Elke Sleurs (N-VA) duidelijkheid over de 271 in de nadagen van de Franse Revolutie door de Fransen geroofde kunstwerken uit kerken, musea en particuliere kunstverzamelingen. Zij zet daartoe zowel kunsthistorici als juristen aan het werk vooraleer verdere stappen te ondernemen. De eersten moeten de geroofde werken oplijsten en situeren. De juristen moeten nagaan of deze werken alsnog kunnen opgeëist worden.[12]

De Commissie voor roofkunst in Europa (CLAE) wist in 2016 uit te zoeken dat destijds door nazi's geroofde kunst later door Duitse autoriteiten tegen een fractie van de prijs verderverkocht werd aan de erfgenamen van de rovers zelf. Alzo kwam roofkunst terug in handen van Henriette von Schirach, vrouw van Baldur von Schirach. Gestolen kunst ging terug naar Emmy Göring, de weduwe van Hermann Göring.[13]

In juli 2019 raakte bekend dat het British Museum de teruggave aan nationale musea zal coördineren van 160 archeologische objecten die in de jaren 2001-2003 illegaal uit Afghanistan en Irak zijn vervreemd.[14]

Al in 1954 werd het Cultuurgoederenverdrag (Haagse Conventie) ondertekend voor de bescherming van erfgoed tijdens gewapende conflicten. Nadien zijn verschillende internationale afspraken tot stand gekomen om ook in vredestijd de illegale handel in cultuurobjecten te bestrijden:

• de UNESCO-conventie inzake illegale handel in culturele goederen uit 1970
• de UNIDROIT-conventie inzake gestolen of illegaal uitgevoerde cultuurobjecten uit 1995
• publiek consulteerbare databases van gestolen of verdachte cultuurobjecten worden onderhouden door Interpol[15] en door de Internationale vereniging van musea[16]
• de Europese verordening 116/2009 van 18 december 2008 betreffende de uitvoer van cultuurgoederen[17] en EU-richtlijn van 15 mei 2014 inzake restitutie van cultuurobjecten,[18][19] omgezet in de Nederlandse wet van 4 juni 2015[20] en de Belgische wet van 4 mei 2016.[21]
• de Nederlandse Wet tot teruggave cultuurgoederen uit bezet gebied (2007-2016), gevolgd door de Erfgoedwet
• Het Internationaal Strafhof sprak in 2016 voor het eerst een veroordeling uit voor vernietiging van cultureel erfgoed, in de zaak Al Mahdi.
• de Raad van Europa keurde op 3 mei 2017 de Convention on Offences relating to Cultural Property goed.[22] Deze Conventie was in maart 2019 nog niet van kracht.

• Art Loss Register
• Franz Koenigs
• Koenigscollectie
• Linzer Sammlung
• Kunstverzameling Jacques Goudstikker

• Stolen Art Listing Belgium
• Roofkunst uit WO II : To Return or Not to Return? Een internationaal privaat- en publiekrechtelijke beschouwing rond de Hermitage controverse
• Internationale Beutekunst-Bibliographie (Duits)
• Raub und Restitution
• The Monuments Men Foundation
• Alle deelrapportages van de Commissie Ekkart (Herkomst gezocht) over roofkunst in Nederland in WO II

• Paul Wescher, Kunstraub unter Napoleon, 1976, ISBN 9783786141068
• Peter Bruhn, Beutekunst - Trophy Art. Bibliography of the international literature on the fate of the cultural treasures displaced as trophies by the Red Army from Germany to the USSR in the result of World War II and situated now on the territory of the Russian Federation and other republics of the former Soviet Union. 4th edition. München: Sagner, 2003. ISBN 3-87690-835-3 / Ook online beschikbaar: bibliographical database
• Pieter den Hollander, Roofkunst: de zaak-Goudstikker. Amsterdam: Meulenhoff, 2007. ISBN 9789029077897
• Robert M. Edsel (en Bret Winner), De kunstbrigade. Hoe de geallieerden de Europese kunstschatten redden, Uitg. Spectrum, (oorspronkelijke titel: The Monuments Men)
• Rudi Ekkart en Eelke Muller, Roof en Restitutie, Ter Borch Stichting, Deventer 2017; publicatie in het kader van tentoonstelling Roofkunst voor, tijdens en na WO II, die de Ter Borch Stichting organiseerde in de Bergkerk te Deventer in 2017.