Onderscheiding der geesten

De onderscheiding der geesten is een theologisch concept waarmee het menselijk vermogen wordt bedoeld om de verschijningsvormen van goede en kwade geesten en hun invloeden op het menselijk bewustzijn, de verlangens en emoties te onderscheiden en te beoordelen. Dit met het oog op het volgen van de goede geest in het maken van keuzes, zodat die in overeenstemming zijn met Gods heilige wil en daarmee tot het diepste geluk leiden. Het is een begrip dat in letterlijke zin afkomstig is van de geschriften van de apostel Paulus, maar ook door de apostel Johannes in iets andere bewoordingen wordt gebruikt. In zijn Eerste Brief aan de Korinthiërs, 12:10 spreekt Paulus over de speciale gave van de H. Geest om de verschillende soorten goede en kwade geesten die mensen bezielen te kunnen onderscheiden. In zijn Eerste Brief, 4, 1-6 spreekt Johannes over een criterium om de geesten te kunnen beoordelen: het al dan niet beamen van de werkelijke incarnatie van Jezus Christus.

De opmaak van dit artikel is nog niet in overeenstemming met de conventies van Wikipedia. Mogelijk is ook de spelling of het taalgebruik niet in orde. Men wordt uitgenodigd deze pagina aan te passen.
Opgegeven reden: Zie commentaar bij nominatie.

Onderliggende christelijke antropologie

De Bijbelse antropologie kent de invloed van goede[1] en kwade[2] geesten[3] op de psyche en zelfs het lichaam van de mens. Uiteraard leiden deze verschillende invloeden tot innerlijke conflicten;[4] de christen is immers geroepen zich te laten leiden door de Heilige Geest (Vgl. Gal. 5) en door de goede geesten, die ook wel engelen genoemd worden (vgl. de engelenverhalen in de Handelingen van de apostelen: 8:26-27; 10:3-6; 12:7-10). Daarbij moedigt Paulus (Ef. 6:11-12 en Rom. 8:38-39) de volgelingen van Christus aan een geestelijke strijd te voeren[5] tegen de machten van de duisternis, die zich kunnen vermommen als engelen van het licht (II Kor. 11:14), om te proberen de christenen van het volgen van de H. Geest af te houden. De invloed van de verschillende soorten geesten is meer of minder sterk:

  • De minste vorm van beïnvloeding vindt plaats door het aan het bewustzijn presenteren van gedachten, ideeën en gevoelens, die zowel inspirerend en opbouwend, als moreel verwerpelijk en afbrekend kunnen zijn. Hierop kan men dan al of niet ingaan. Voorbeelden van dit soort werking van goede geesten vinden we bij Maria, die de blijde boodschap ontvangt (Luc. 1:26-37) en er in vrijheid ja op kan zeggen en bij Petrus die te horen krijgt dat hij moet eten (Hand. 10:13; 11:7), wat hij ook niet kan doen. Anderzijds kunnen mensen bekoord worden door ingevingen van de duivel (zoals Jezus in de woestijn rechtstreeks door de duivel, Luc. 4:1-13) of door de slechte geest in Petrus ("Ga weg satan, terug, want gij laat u leiden door menselijke overwegingen en niet door wat God wil", Mt. 16:23), waarbij ze juist nee moeten zeggen tegen de impuls. Wegens de eventuele dubbelzinnigheid van ingevingen en zelfs profetieën, die mensen kunnen suggereren op een bepaalde wijze te handelen, mogen deze volgens Petrus nooit zonder uitleg zomaar aangenomen worden (II Petrus 1:2-21).
  • Een sterkere invloed kan ontstaan, als men zich laat leiden door, of overgeeft aan de ingegeven goede of slechte gedachten en/of gevoelens.[6] In deze zin kunnen zowel goede als kwade geesten je leven gaan bepalen, namelijk in de mate dat je ze zelf de kans geeft of er zelfs om vraagt. In positieve zin werd Elisabeth vervuld met de H. Geest en sprak bemoedigende woorden (Luc. 1:41); Petrus kreeg inzicht in de ware aard van Christus en sprak dat uit (Mt. 16:17); gelovigen kunnen tijdens vervolgingen rekenen op de steun van de H. Geest, waaraan ze zich kunnen overgeven (Markus 13:11); ook in de jonge Kerk werden tenslotte veel mensen vervuld door de H. Geest (Hand. 16:6; 19:5-6; Gal. 5:16-26). Voorbeelden in negatieve zin zijn de apostel Judas Iskarioth, aan wie de duivel had ingegeven Jezus te verraden, waarop hij zijn voorbereidingen trof (vgl. Joh. 13:2), en Hand. 5:3, waar Petrus stelt dat Ananias zijn hart heeft laten vullen met de satan en daardoor gelogen heeft tegen de H. Geest. Ook St. Paulus verwijt dat de Efeziërs zich hebben laten leiden door de geesten van de wereld (Vgl. Ef. 16:2,1-3).
  • Dan volgt de derde fase, waarin de satan het motorisch systeem van het lichaam werkelijk in bezit kan nemen, zonder dat men het uit zichzelf terug kan veroveren. Dit gebeurde met Judas na het ontvangen van het brood uit de hand van Jezus tijdens het laatste avondmaal (vgl. Joh. 13,27). De mogelijkheid van een dergelijke werkelijke overname door duistere machten, d.w.z. bezetenheid, wordt bevestigd door de vele exorcismen en duivel uitdrijvingen[7] door Jezus (Mat. 8:28-34; 17:14-21; Markus 1:34; Lukas 8:26-36).[8] Jezus zelf theologiseert dat de duivel niet zichzelf kan uitdrijven.[9] Ook de leerlingen van Jezus krijgen de macht duivels uit te drijven (Mt. 10:1-8). Voorbeeld van een demonische obsessie en de bevrijding ervan door de apostelen is het uitdrijven van een 'waarzeggende' geest uit een vrouw (Hand. 16:16-19). Pseudo-duiveluitdrijvers worden zelf slachtoffer van de bezetene (Hand. 19:13-17). De christenen menen dat Jezus' macht om duivels uit te drijven via de apostelen is doorgegeven, en nog steeds aanwezig is in de Kerk. Het kerkelijk exorcisme bestaat derhalve al 20 eeuwen.[10] Omgekeerd kan ook de H. Geest iemand 'in bezit nemen' door bv. iemand in extase te brengen, waarbij het gevoel van ruimte en tijd verdwijnt. Dit wordt o.a. beschreven door de apostel Paulus (II Kor. 12:4).
  • Deze drie fasen kunnen ook door meerdere mensen tegelijk worden beleefd. Zo kan een groep mensen of zelfs een bevolkingsgroep of natie in een bepaalde geestelijke sfeer boven zichzelf uitstijgen (vgl. Hand. 2:4; 4:32; 8:17), maar ook in een roes komen waarin ze tot vreselijke dingen in staat zijn (Hand. 7:57).

De onderscheiding der geesten kan in alle fasen plaatsvinden.[11]
Uiteraard is er discussie over de objectieve realiteit van engelen en duivels; de onderscheiding kan echter volgens sommigen ook gedaan worden als men niet in het objectieve bestaan van geesten gelooft.[12] Deze opvatting vergemakkelijkt de weg naar de dialoog met de moderne psychologie.[13]

Onderscheiding der geesten in de H. Schrift

De onderscheiding der geesten wordt in de Bijbel op meerdere wijzen verwoord.[14]

Oude Testament

In het Oude Testament vinden we koning Salomon, die aan God om de gave van onderscheiding vraagt (I Kon. 3,7-12). God spreekt zowel door de profeten, als in het hart van de mens. Op beide terreinen is onderscheiding nodig. Criterium voor het onderscheiden van ware en valse profeten, is het feit of de voorspellingen van de profeet uitkomen (Deut. 18,21–22; Jer. 28:9 en 32,6–8). Jeremia 23,9-32 is een locus classicus tegen de valse profeten, waar nog andere criteria worden genoemd: ze aanbidden de valse goden (Baäl), ze verkondigen goed nieuws in plaats van oordelen, ze vertonen immoreel gedrag of werpen zich op ter verdediging ervan.[15] De juiste onderscheiding van geesten in het hart van de mens is te beoordelen aan de uitwerking ervan in het alledaagse leven. Veel criteria worden gegeven in het Boek Spreuken en het boek De Wijsheid van Jezus Sirach.

Nieuwe Testament

Het testen, beproeven of onderzoeken (dokimazein)[16] van de invloeden van geesten is in het Nieuwe Testament[17] vaker aan de orde, m.n. bij Paulus[18] en Johannes. De precieze term "onderscheiding der geesten" (diakriseis pneumatoon) komt in het Nieuwe Testament slechts éénmaal voor, en wel in I Kor. 12:10,[19] waar het een gave van de H. Geest is. In I Kor. 12:3 had Paulus echter al gesproken over het feit dat niemand "Jezus is de Heer" kan zeggen, dan tenzij door de H. Geest. De Thessalonicenzen roept Paulus op de geesten van de profetieën te onderzoeken (dokimazein) en te behouden wat goed is (I Thess. 5:21-22). In zijn Brief aan de Romeinen 8:5v. komt het criterium aan bod dat het verlangen naar materiële of geestelijke dingen afhankelijk is van de soort geest die ons bezielt, en in 12:2 stelt hij dat het onderzoek (dokimazo) naar de wil van God nodig is. Aan de Efeziërs zegt hij dat men moet zoeken naar wat God aangenaam is (Ef. 5:10). In de Brief aan de Filippenzen 1:9-10a wenst hij dat christenen uitzoeken (dokimazein) wat het beste is. De onderscheiding wordt daar in één adem genoemd met het bezitten van de liefde. In de Brief aan de Hebreeën 5:14 wordt gesproken over het vermogen van de gevorderden een onderscheid (diakrisis) tussen goed en kwaad te maken.

In I Joh. 4:1v stelt de apostel Johannes, dat we bij profetieën de geesten, die de profeten bezielen, moeten onderzoeken, of ze uit God zijn of dat leugengeesten er de oorzaak van zijn. Criterium is of de geest beweert dat Jezus echt vlees is geworden.[20] In zijn Apocalyps zijn er volgens de Antroposofie meerdere criteria te vinden.[21]

Een criterium om te bezien of ingevingen en profetieën van God zijn, is of een eventuele invloed van de suggestieve macht goede of slechte vruchten voortbrengt (Vgl. Mt. 7:15-20 en 27-30; 12:33; Lukas 6:43-44). Meer specifiek geeft Gal. 5:19-21 de vruchten van de geest van zelfzucht en Gal. 5:22-23 de uitwerkingen van de H. Geest. De Brief van Jakobus 3:13-18 geeft tevens aan waaraan de hemelse en duivelse wijsheden te onderscheiden zijn: "...als ge in uw hart bittere naijver en eerzucht koestert, laat dan die grootspraak die in strijd is met de waarheid achterwege. Die wijsheid komt niet van boven, ze is aards, ongeestelijk, ja duivels. Want waar naijver en eerzucht heersen, daar treft men ook onrust aan en allerlei minderwaardige praktijken. De wijsheid van omhoog is vóór alles rein, maar ook vredelievend, vriendelijk, altijd voor rede vatbaar, rijk aan barmhartigheid en vruchten van goede daden, onpartijdig en oprecht!" Belangrijk is er steeds op te letten dat de boze geest zich kan voordoen als een engel van het licht (II Kor. 11:14). Daarom is in het proces van onderscheiding de Kerkgemeenschap van wezenlijk belang. Geen profetie kan zomaar eigenmachtig worden uitgelegd... (II Petrus 1:20). Petrus vervult daarbij een centrale rol (Mt. 16:17-19), maar ook de episkopoi, de bisschoppen hebben hun verantwoordelijkheid (I Tim. 4:1v).

Onderscheiding der geesten in de Oude Kerk

De eerste christenen leefden in een pluralistische maatschappij. Onderscheiding ten aanzien van het kunnen accepteren of verwerpen van profetieën[22] en allerlei andere meningen was cruciaal om Christus' boodschap integraal en zuiver te bewaren.[23] Verschillende woenstijnvaders spreken over de onderscheiding der geesten, niet op de laatste plaats omwille van hun existentiële religieuze ervaringen in de geestelijke strijd.[24] De geestesgaven moesten niet worden verward met psychische aandoeningen.[25] Hierbij is uiteraard een zich ontwikkelende pneumatologie,[26] angelologie en demonologie[27] van belang. Ook de kerkvaders laten zich niet onbetuigd.[28] Allereerst uiteraard in hun commentaren op de relevante Bijbelteksten, maar ook in afzonderlijke geschriften[29] en preken.[30] In de Brief van Barnabas (70-136) wordt gesproken over het onderscheiden van de engel van het licht en die van de duisternis (18,1). De Didachè (eerste helft 2e eeuw) spreekt in de eerste zes hoofdstukken over de twee wegen: van het leven en de dood; er worden criteria aangeboden voor de onderscheiding van degenen die pretenderen te spreken namens God.[31] In een ander anoniem geschrift, de Herder van Hermas (eerste helft 2e eeuw), lezen we:[32]

Hoe, dan, ... zal ik de werking kennen van deze twee soorten engelen die in mij verblijven? Hier, zei hij, de engel van gerechtigheid is delicaat, bescheiden, vriendelijk en rustig. Wanneer deze het hart binnenkomt, dan spreekt hij meteen tot je over rechtvaardigheid, van zuiverhuid, van heiligheid en tevredenheid, van elke rechtvaardige daad. Wanneer al deze dingen in je hart binnenkomen, dan weet je dat de engel van gerechtigheid bij je is. Nu, kijk ook naar de werken van de engel van het kwaad. Ten eerste is hij ongedurig, bitter en betekenisloos, en zijn werken zijn slecht, ze onderwerpen de dienaren van God ... Telkens als een uitbarsting van boosheid of bitterheid over je komt, weet dan dat hij in je is.

Tertullianus (160-230) kent de noodzaak van de gave van het onderscheiden der geesten bij het beoordelen van de verschillende inspiratoren van dromen in zijn beschrijving van het martelaarschap van Perpetua (+203)[33] (hoewel anderen claimen dat dit verhaal van Perpetua zelf is[34]). Origenes (185-254), in zijn Peri Archoon, m.n. III,1, verwoordt de leer van de Schrift over de onderscheiding.[35] Hij ziet de mens als staande tussen de goede en kwade geesten, met een vrije wil om tussen dezen te kiezen. Hij heeft op dit gebied veel invloed gehad op latere vaders[36] en Ignatius van Loyola.[37] De woestijnvader Antonius (251-356) geeft een uitgebreide beschrijving van de onderscheiding in zijn brieven, en biedt aanwijzingen de geesten te onderscheiden. Zo zijn: constant klagen, elkaar beschuldigen, naar het uiterlijk oordelen, afgunst, etc. uitingen van de boze geesten.[38] Athanasius (295-373), in zijn Leven van Antonius geeft voorbeelden van het onderscheiden der geesten in het leven van Antonius,[39] maar ook verschillende aanwijzingen voor de onderscheiding der geesten.[40] In de Latijnse versie van dit verhaal komen de invloeden van de goede geest, nl. "non turbatus, tranquillus, gaudium, fiducia in animo, exsultatio, mens non turbida, sed lenis et placida, desiderium rerum divinarum, securitas animae" en van de boze geest: "mens turbata, cum sono et clamore, trepidatio, timor animae, cogitationes sine ordine, concupiscentia malorum, cordis hebetatio", duidelijk naar voren.[41] Voor hem leidt de onderscheiding uiteindelijk tot de deïficatie, het op God gelijkend worden.[42] Evagrius Ponticus (345-399), ook gevormd door St. Antonius,[43] legt een basis voor de praktische onderscheiding der geesten door zijn analyse van slechte gedachten ('noèmata', 'logismoi') en de aanwijzingen voor het afwijzen en bestrijden van de verleidingen van de boze.[44] Hij legt de basis voor de latere lijst van zeven hoofdzonden door acht slechte gedachten of passies te onderscheiden die van God afleiden, een onderscheiding die een grote invloed had op de ascetische literatuur na hem: gulzigheid, overspel, hebzucht, kwaadheid, verdriet, luiheid, ijdele glorie, trots.[45] Een voorbeeld van hoe Evagrius zich de invloed van de boze geest op de geest van de mens voorstelt, is:[46]

Als de geest eenmaal zuiver in gebed is, zonder interferentie van de passies, vallen de demonen niet meer van links, maar van rechts aan. Ze stellen een zeker goddelijk verschijnsel voor, of een vorm waarbij de zintuigen zich thuis voelen, zodat de geest denkt dat het zijn doel door middel van gebed volmaakt bereikt heeft. Een ervaren asceet zei dat dit komt door de passie van ijdele glorie en omdat de demon die zich vasthecht aan een plaats rond de hersenen een trilling veroorzaakt in de aderen.

Augustinus (354-430) probeert in zijn De divinatione daemonum[47] het werken van de kwade geesten in de menselijke geest te verklaren en geeft adviezen hoe ze te onderscheiden.[48] Hij maakt een onderscheid tussen de uiterlijke en innerlijke criteria van de onderscheiding.[49] Johannes Cassianus (360-435)[50] bevestigt in zijn Collationes oftewel Gesprekken dat Antonius, de woestijnvader, de gave van de onderscheiding als de hoogste van alle genadegaven zag; ze is de moeder, de bewaakster en de gids van alle deugden.[51] Immers, of we nu vasten, bidden of aalmoezen geven, het de juiste maat weten te houden is belangrijker dan de werken zelf.[52] Hij kende de noodzaak van deze gave voor het geven van geestelijke leiding.[53] Voorwaarde voor een goed kunnen onderscheiden van de geesten die je bezoeken, is de deugd van nederigheid. Deze uit zich onder andere in twee gedragswijzen: nooit alleen besluiten nemen zonder het advies van wijze christenen, en je bekoringen en fouten open leggen bij je geestelijk leidsman (Gesprekken, 2,10-13).[54] Benedictus van Nursia (480-547) neemt in zijn Regel,[55] hoofdstuk 64[56] de uitdrukking discretionis matris virtutum, de onderscheiding, moeder van de deugden, waarschijnlijk over van Cassianus' Tweede conferentie.[57] De heilige paus Gregorius de Grote (540-604) legde het verband tussen eigen religieuze ervaring, de nederigheid, de gave van onderscheiding bij het lezen van de Schrift en de begeleiding van mensen bij het onderscheiden van deugden en ondeugden.[58] Johannes Climacus (575-650) heeft in zijn Ladder[59] de 26e plaats toegekend aan de onderscheiding, de op vier na hoogste trede van volmaaktheid.[60] Johannes Damascenus (675/76-749) bevestigt dat de deugd van de onderscheiding de grootste deugd is en geeft praktische aanwijzingen hoe met de verschillende slechte gedachten en passies om te gaan. Deze kerkvader spreekt van de volgende fasen van het ingaan op de bekoring: provocatie, koppeling, worsteling, passie, instemmen (wat erg dicht bij uitvoeren komt), actualiseren, en gevangenschap. Hij legt de nadruk op de nederigheid als voorwaarde om zuiver te kunnen onderscheiden.[61]

Onderscheiding der geesten in de middeleeuwen

De monastieke traditie zette in de middeleeuwen de methoden van de onderscheiding der geesten voort.[62] Monniken en hun abten hadden immers vaker met visioenen van doen, zoals bv. het geval was bij St. Norbertus van Gennep (van Xanten) (1080-1234).[63] Maar ook andere stichters en vertegenwoordigers van nieuwe orden, zoals Bernardus van Clairvaux (1090-1153)[64] en zijn volgelingen, Cisterciënzers als Aelred van Rievaulx (1110-1167)[65] kenden de onderscheiding, zoals ook Sint Franciscus van Assisi (1181-1226),[66] St. Bonaventura (1221-1274)[67] en de Franciscanen,[68] St. Dominicus (1170-1221)[69] en Dominicanen als St. Thomas van Aquino (1225-1274),[70] Meester Eckhart (1260-1328)[71] en Johannes Tauler (ca 1300-1361)[72] naast Augustijner Koorheren als de provinciaal Heinrich von Friemar der Ältere (1245-1340),[73] die als eerste een monografie schreef over de onderscheiding der geesten, De quattuor instinctibus (scilicet divino, angelico, diabolico et naturali) (1315),[74] en wel over de vier onderscheiden invloeden op de geest: de goddelijke, engelachtige, duivelse en de natuurlijke.[75] Zijn orde- en naamgenoot, Heinrich von Friemar/Henricus de Vrimaria (der Jüngere) (1285-1354), schreef het invloedrijke De spiritibus, eorumque discretione libri 2.[76] Jan van Ruusbroec (1293-1381), die met name in zijn boeken die geestelike brulocht[77] en Vanden blinkenden steen[78] over onderscheiding spreekt, is terughoudend in het toepassen ervan. Hoewel een distinctio vaak wel mogelijk is, is discretio slechts voor een paar mensen en dan nog voor bepaalde perioden weggelegd.[79] Birgitta van Zweden (1303-1307) spreekt in haar vierde boek van haar openbaringen over de onderscheiding van de goede en de kwade geest.[80] Catharina van Siena (1347-1380) kende aan de onderscheiding een belangrijke plaats toe[81] als een van de drie belangrijkste deugden: het is de tak aan de boom van liefde die gegrond is in de nederigheid.[82] Zij regelt de liefde tot de naaste en de strengheid van de boetedoeningen.[83]

Een belangrijke bijdrage tot het verder uitdiepen van dit onderscheidingsproces leverde de Augustijn Heinrich von Langenstein († 1397), met zijn Traktaat De discretione spirituum,[84] waarin ook hij de onderscheiding als onderdeel van zijn theologie en spiritualiteit een aparte plaats gaf. Een Karthuizer, Ludolf van Saksen (1295/1300-1377), schreef zijn beroemde en invloedrijke Vita Christi[85] en 13 gebeden om de onderscheiding der geesten, die een grote invloed uitgeoefend hebben op Ignatius van Loyola.[86] Thomas a Kempis (1380-1471) veronderstelde in zijn De navolging van Christus[87] de invloed van verschillende geesten (vgl.: "Het is moeilijk naar waarheid te beoordelen of een goede geest ofwel een andere u aandrijft om dit of dat te verlagen en ook of ge misschien slechts door uw eigen geest bewogen wordt" (BK III,15,6))[88] en gaf veel aanwijzingen over de verschillende uitwerkingen van deze geesten op de menselijke natuur en de genade (Bk. III, 53-54).[89] Ook in de hervormingsbeweging van de Moderne Devotie,[90] waar Thomas deel van uitmaakte, speelde de discretio een niet onbelangrijke rol, vooral in de praktijk van het geestelijk gesprek, de collatio.[91] Het gaat daarbij om een gesprek over een tekst, veelal uit de Schrift, waarbij de verschillende interpretaties als verschillende perspectieven een diepere betekenis doen ontdekken.[92] Samen met Geert Grote (1340-1384)[93] en Gerlach Peters (1378-1411),[94] ook van deze beweging, zal Thomas met zijn leer een grote invloed uitoefenen op Ignatius van Loyola en de Jezuïeten.[95]

In dit tijdsgewricht was er veel aandacht voor de werking van geesten,[96] de duivel en bezetenheid. Heksenprocessen moesten uitmaken of en in hoeverre de vrouw de boze had opgeroepen of toegelaten en deze haar in bezit had genomen.[97] De rechters kenden eigen methoden van onderscheiding.[98] Ook mystici, zoals de zalige Erminia van Reims (1347-1396)[99] hadden visioenen, waarvan ze wilden weten of deze nu van de boze of de goede geest kwamen.[100] In het proces van Jeanne d'Arc (1412-1431) komen deze lijnen bij elkaar.[101] Het is met name de Parijse hoogleraar Johannes Gerson (1363-1429) geweest die zich zeer heeft verdiept in deze materie,[102] overigens niet zonder zich op het Concilie van Konstanz (1414-1418) te vergissen in de beoordeling van St. Brigitta van Zweden (1303-1373)[103] en St. Catharina van Siena (1347-1380).[104]
In de Late Middeleeuwen werden er zo verschillende traktaten over de onderscheiding geschreven.[105] Dionysius de Karthuizer († 1471), de grote compilator van theologische visies in deze periode, heeft vele van de middeleeuwse traktaten zelfs gedeeltelijk letterlijk overgenomen in zijn De discretione et examinatione spirituum[106] en hen voorzien van een kritisch commentaar.[107] Op nog vele andere plaatsen schreef hij over de discretio, waarbij de samenhang met de deugd van prudentia vaker aan de orde kwam.[108]

Onderscheiding der geesten in de Nieuwe Tijd

De nieuwe tijd had, ondanks de kritiek op het bestaan van geesten in de Verlichting,[109] veel aandacht voor de onderscheiding der geesten.[110] Niet alleen was het geloof in bezetenheid, heksen en spoken nog levendig,[111] waardoor onderscheiding belangrijk bleef.[112] Ook de reformatie noodzaakte de institutionele en individuele onderscheiding der geesten, om de juiste leer en leven als christen te kennen en realiseren.[113]

Katholiek

Degene die verantwoordelijk is voor de brede verspreiding van de praktijk van de onderscheiding der geesten in de katholieke Kerk, is de heilige Ignatius van Loyola (1491-1556).[114] In zijn autobiografie[115] beschreef hij hoe hij op zijn ziekbed in het kasteel van zijn vader te Loyola, na het lezen van verschillende soorten literatuur, verschillende uitwerkingen ervan als troost en troosteloosheid in zijn ziel opmerkte. Na het lezen van Bijbelverhalen, het Leven van Christus van Ludolf van Saksen, de Navolging van Christus van Thomas a Kempis (1380-1471) en heiligenlevens uit de Gouden legenden: het leven van de heiligen van Jacobus de Voragine (1228-1298)[116] voelde hij blijvende troost,[117] terwijl hij zich onrustig en troosteloos voelde na het lezen van o.a. ridderromans. Deze ervaringen heeft hij later uitgewerkt bij zijn verblijf in Manresa, waar hij zijn Geestelijke oefeningen schreef,[118], met de belangrijke regels voor de onderscheiding (nrs. 314-336).[119] In de Oefeningen zijn belangrijke uitgangspunten voor de onderscheiding het blijven binnen de kaders van de Rooms-Katholieke Kerk (vgl. Geestelijke oefeningen 353 en 365) en de onverschilligheid oftewel de positieve vrijheid ten aanzien van wat God zou kunnen vragen, zodat men werkelijk open staat voor wat het doel van ons leven werkelijk dient (vgl. nr. 23, de grondslag van de Geestelijke oefeningen). Deze regels past hij zelf toe in zijn Constituties,[120] geeft ze verder aan degenen die ze willen gebruiken in hun eigen geestelijke ervaringen, en schenkt ze als handvatten aan geestelijk begeleiders.[121] Overigens was hij realist genoeg om ook het tekort aan vermogen tot onderscheiding te laten aanvullen door de deugd van de gehoorzaamheid.[122] Zijn volgelingen, zoals de heilige jezuïeten Peter Faber (1506-1546),[123] Hiëronymus Nadal (1507-1580)[124] en Louis Lallemant (1588-1635),[125] maar in zekere zin zelfs Theresia van Avila (1515-1582),[126] Philippus Neri (1515-1595),[127] Johannes van het Kruis (1542-1591)[128] en St. Franciscus van Sales (1567-1622),[129] die de vrijheid - die onderscheiding zowel veronderstelt als oplevert - onderstreepte,[130] namen zijn richtlijnen over. De Jezuïeten[131] en Franciscanen praktiseerden exorcismen, ook in de pas-ontdekte gebieden, zoals in Mexico.[132]

In de zeventiende eeuw bestond er ruime aandacht voor de onderscheiding.[133] Zo kende St. Vincentius a Paulo (1581-1660) de onderscheiding der geesten.[134] Kardinaal Giovanni Bona (1609-1674), uit de orde van de Cisterciënzers,[135] schreef in 1672 in briefvorm aan St. Bernardus van Clairvaux een artikel over de onderscheiding der geesten.[136] De kennis van de onderscheiding bleef echter niet beperkt tot priesters. Zusters waren er goed van op de hoogte, en konden er dankbaar gebruik van maken.[137]

In de achttiende eeuw blijft deze interesse. Een bekend Italiaans geestelijk schrijver, Giovanni Battista Scaramelli, SJ (1688-1752) heeft vlak voor de Franse Revolutie (Venetië, 1753) een invloedrijk boekje geschreven over de onderscheiding der geesten.[138] Ook werkte toen de heilige Alfonsus van Liguori (1696-1787), de stichter van de Redemptoristen, die Gods wil boven alles stelde, en de desolatio, de troosteloosheid, als een van de tekenen van de verwijdering van God beschouwde.[139] Ook gaf hij aanwijzingen voor het maken van de juiste keuzen inzake de levensstaat of roeping.[140] St. Gaspar Bertoni (1777-1853)[141] kende een grote rol toe aan de gevoeligheid voor de Heilige Geest.[142] Jan Philip Roothaan, S.J. (1775-1853), de 31e generaal van de Jezuïeten, en wel de tweede stichter genoemd, merkte op dat velen de bewegingen van de ziel niet eens bemerken.[143] In Ars-sur-Formans was het de heilige pastoor van Ars (1786-1859), die de gave van onderscheiding der geesten bezat als onderdeel van de kennis die hij bezat van de zielen die bij hem kwamen biechten.[144] De zalige John Henry kardinaal Newman (1801-1890) kent de "imaginative discernment", de onderscheiding van de verbeelding.[145] Hij is overtuigd van de werking van de engelen, niet alleen in de verbeelding van de mens, maar ook in de natuur.[146]

Protestant

In de protestantse kerkgenootschappen kende men het begrip eveneens. Maarten Luther (1483-1546) bracht de onderscheiding der geesten enerzijds in verband met de twijfel over de verlossing, die haar oorsprong ongetwijfeld in de influisteringen van de duivel vindt, en anderzijds met de vertrouwvolle uitroep van ons hart 'Abba, Vader' die zeker alleen van de Heilige Geest kan komen.[147] Johannes Calvijn zag de werking van de Heilige Geest bij het onderscheiden van de juiste interpretatie van de Heilige Schrift.[148] Gisbertus Voetius (1589-1676) had met René Descartes (1596-1650) een discussie over de discretio spirituum.[149] Uiteraard kon naast de noodzaak tot onderscheiding van de engelen van het licht[150] de vraag naar het onderscheiden van Gods wil niet uitblijven bij het ontstaan van de Kerk van Engeland.[151] Helaas werd er in de wederzijdse strijd tussen katholieken en protestanten niet altijd een taal gebruikt die door een christelijke onderscheiding zou kunnen worden goedgekeurd.[152] Hoewel het niet direct voor de hand lijkt te liggen, wordt er tegenwoordig zelfs gekeken naar overeenkomsten tussen de opvattingen van Luther en St. Ignatius.[153] Sommige reformatoren zagen de gave van onderscheiding echter als een genade die in de oude Kerk nodig was om goede en slechte bedienaren van het evangelie te onderscheiden, maar in hun eigen tijdsgewricht niet meer zo nodig was.[154]

Mennonieten waren zich al in de 16e eeuw bewust van rol van de H. Geest in hun groepsbeslissingen.[155] De Quakers kenden al vroeg in de tweede helft van de 17e eeuw de noodzaak van onderscheiding der geesten.[156] Ze worden ook nu nog ten voorbeeld gehouden m.b.t. hun gemeenschappelijk proces van onderscheiden, zoals ten aanzien van de richtlijn om geen besluit te nemen zonder dat de hele groep een diepe innerlijke vrede voelt.[157] Jonathan Edwards (1703-1758) gebruikte de onderscheiding der geesten bij zijn vraag naar de zekerheid van de redding.[158]

Onderscheiding der geesten in de Nieuwste Tijd

In de 20e eeuw is er veel aandacht geweest voor de mystieke theologie.[159] Met name de onderscheiding tussen echte mystieke ervaringen en hun menselijke en diabolische tegenhangers was van praktisch belang bij het begeleiden van de vele religieuzen,[160] zoals St. Gemma Galgani (1878-1903).[161] De kapucijn St. Pater Pio van Pietrelcino (1887-1968) bezat in de ogen van rooms-katholieken de gave van onderscheiding der geesten als geen ander, wat met name tot uitdrukking komt in zijn brieven aan zijn geestelijk leidsman en aan zijn geestelijke kinderen.[162]

Ook moderne theologen hebben zich ermee beziggehouden, zoals de proces-theoloog Alfred North Whitehead (1861-1947)[163] en de apologeet C.S. Lewis (1898-1963).[164] Bekend is het gebed om onderscheiding van Reinhold Niebuhr (1872-1971): "God, geef me de genade om met rust de dingen te accepteren die niet veranderd kunnen worden, de moed om de dingen te veranderen waarvoor het nodig is, en de wijsheid om het verschil te kennen."[165]


Veel godsdienstwetenschappers,[166] zoals William James (1842-1910),[167] Rudolf Otto (1869-1937)[168] en Evelyn Underhill (1875-1941),[169] erkenden het belang van de onderscheiding der geesten in de religieuze ervaringen, omdat sommige van de duivel kunnen komen.

Het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) heeft in haar decreet Gaudium et Spes aandacht gevraagd voor het geweten als de diepste bron van de stem van God.[170] Theologen als de jezuïet Karl Rahner (1904-1984)[171] en de dominicaan Yves Congar (1904-1995)[172] verdiepten de theologische reflectie. Paus Johannes Paulus II heeft in 1987 in de Dom van Speyer naar de heiligen Rupert Mayer (1876-1945) en Edith Stein (1891-1942) verwezen die tijdens de Tweede Wereldoorlog een onderscheid konden maken tussen de door propaganda veroorzaakte waan van de dag en de op God gerichte natuur van de mens.[173] Madeleine Delbrêl (1904–1964) voelde zich speciaal geleid door de kracht van de Geest die uitgaat van de Eucharistie.[174]

Tegenwoordige christelijke visies
  • Uiteraard zijn de leden van de door de St. Ignatius opgerichte orde van de jezuïeten nog steeds gespecialiseerd in de onderscheiding der geesten.[175] Het is voor jonge Jezuïeten zelfs hun motivatie Jezuïet te worden.[176] Ook de huidige Paus Franciscus laat er zijn eigen keuzen en leefwijze als paus door bepalen[177] en wijst op de noodzaak ervan in zijn apostolische adhortaties Evangelii gaudium,[178] Amoris laetitia[179] en Gaudete et exultate, in preken,[180] toespraken[181] en retraites.[182]
  • Bisschoppen worden geacht de onderscheiding der geesten te kunnen toepassen.[183]
  • Andere religieuze gemeenschappen en instituten kennen deze wijze van openstaan voor Gods wil eveneens.[184]
  • In de katholieke Kerk worden nieuwe theologische stromingen onderscheiden op hun conformiteit met de geloofsleer.[185] Ook ten aanzien van de verschillende echte en vermeende verschijningen van Jezus, Maria en andere heiligen, is de Katholieke Kerk expliciet en formeel bezig met de onderscheiding van de waarheid of valsheid van deze openbaringen.[186] Zelfs theologen als Von Balthasar ontkomen niet aan vraagstellingen m.b.t. hun leer.[187]
  • In het kerkelijk recht ziet men de onderscheiding in toenemende mate als onderdeel van de beoordeling van de geldigheid van het huwelijk.[188]
  • In de oecumene zou, volgens kardinaal Kurt Koch, de voorzitter van de Pauselijke Raad voor de Eenheid van de Christenen, de onderscheiding der geesten een grotere plaats moeten krijgen.[189] Deze oecumenische dimensie omvat ook de reactie op de New Age praktijken, waarbij inmiddels een interkerkelijke werkgroep criteria heeft ontwikkeld.[190]
  • Noodzakelijk onderdeel van de interreligieuze dialoog zou volgens kardinaal Karl Lehmann de onderscheiding der geesten dienen te zijn.[191]
  • De pneumatologie, als leer van de H. Geest, ontwikkelt zich nog steeds.[192]
  • Voor de pastoraal in de Kerken en kerkgenootschappen is het belangrijk dat degenen die een (gewijd) ambt vervullen en de leken goed samenwerken, waarbij ieders talenten en verantwoordelijkheden tot ontplooiing kunnen komen. Deze coöperatie kan zeer bevorderd worden door te zoeken naar de convergerende leiding van de H. Geest in groepsonderscheiding.[193]
  • De ontwikkeling van pastorale programma's in nieuwe parochie-verbanden kan geholpen worden door de onderscheiding der geesten.[194]
  • De protestants-christelijke charismatische vernieuwing kende het begrip in toenemende mate betekenis toe, juist vanwege de verschillende manifestaties van de H. Geest in enthousiasme,[195] profetieën,[196] genezingen, spreken in tongen, heilige lach,[197] neervallen in de Geest, etc.,[198] en de noodzaak deze te onderscheiden van de werking van de boze geesten of de menselijke geest zelf.[199] Ook het onderscheiden van demonische bezetenheid[200] en geestesziekte is er van groot belang.[201] De onderscheiding helpt niet slechts bij het bepalen van de authenticiteit van ambten,[202] maar tevens bij het bepalen van de juiste liturgie,[203] om de juiste existentiële keuzes te maken in het leven,[204] en om het leven van de Kerk te vitaliseren.[205] Nogal wat charismatici en leden van Pinksterkerken menen dat door de gave van de onderscheiding der geesten sommige mensen geesten kunnen zien, zoals Elisa de hemelse legerscharen waarnam (2 Kon. 6,15-17).[206] Er zijn ook charismatische instituten die inmiddels hun eigen methoden van onderscheiding gebruiken om instituten met onjuiste onderscheiding te identificeren.[207]
  • De katholieke charismatische vernieuwing, gestart in 1967 aan de Duquesne University te Pittsburgh, kent omwille van diezelfde redenen een eminent belang toe aan de onderscheiding van de geesten.[208]
  • De Orthodoxe Kerken, met haar traditie van starets, vereisen van deze geestelijke leidsmannen ook nu nog de gave van de onderscheiding.[209]
  • Een onafhankelijk geestelijk adviesbureau, dat onder andere kloosterweekenden organiseert, waardeert de methode zeer.[210]
  • In het kader van de ethiek, zowel in het algemeen[211] als bij existentiële medische beslissingen[212] en sociaal-ethische vraagstukken,[213] komt het begrip weer om de hoek kijken.

Christelijke methoden van onderscheiding

Persoonlijke onderscheiding

Het vermogen tot onderscheiding der geesten is nuttig voor iedereen in alle omstandigheden, maar vooral bij het vinden van Gods wil en het maken van de juiste keuzen.[214] Individuele beslissingen kunnen worden voorbereid door het 'bidden in tweeën', waarbij men zich telkens, evt. met behulp van een toepasselijke Bijbeltekst in de Lectio divina,[215] een bepaalde tijd in een van de alternatieven inleeft en doet alsof de keuze hierop valt. Na zo'n poging schrijft men op wat men voor Jezus voelt. Als men aan het eind van verschillende inleefpogingen gekomen is, vergelijkt men de uitwerkingen ervan. Waar Jezus het meest wordt bemind en de relatie met Hem het sterkst gevoeld wordt,[216] is de H. Geest aan het werk, en is dat dus de te kiezen optie.[217] Meer seculier is het onderscheidend criterium waar je je het meest authentiek jezelf voelt.[218] Deze wijze van onderscheiding is bv. geschikt bij het zoeken naar zijn of haar roeping voor het huwelijk,[219] het priesterschap en het religieuze leven,[220] hoewel uiteraard anderzijds de bisschoppen en rectoren van seminaries[221] en de oversten van religieuze gemeenschappen[222] die roeping op hun beurt moeten onderscheiden.

Groepsbeslissingen in relaties, religieuze gemeenschappen en bestuurlijke gremia

De vooronderstelling van de gemeenschappelijke onderscheiding der geesten is, dat de H. Geest en de goede geesten in alle leden van de groep samenwerken om zo harmonie en consistentie in het doelgericht groepsgedrag te veroorzaken. Daarom kunnen mensen ook met z'n tweeën (in een relatie!), in alle mogelijke vormen van (religieuze) gemeenschappen of in politieke of bestuurlijke gremia proberen om samen de geesten te onderscheiden om zo tot goede beslissingen te komen.[223] Deze methode is uitermate geschikt gebleken in keuzeprocessen bij religieuze gemeenschappen[224] en in de procedures naar samenwerkingsverbanden van parochies,[225] waar in crisistijden blokvorming werd vermeden en constructieve oplossingen werden gevonden. Er zijn teams die zich aanbieden bij deze onderscheiding dienstbaar te zijn.[226] Ook wordt er de suggestie gedaan dat er nieuwe wegen in de theologie gevonden kunnen worden door gemeenschappelijke theologisch-spirituele onderscheiding, zoals er ook in de natuurwetenschap door groepsinspanningen nieuwe research-programmes (Imre Lakatos) kunnen worden opgezet en ontdekkingen gedaan.[227]

Onderscheiding der geesten in andere godsdiensten

Vrijwel alle godsdiensten kennen geestelijke wezens die zich in onze wereld manifesteren via dromen, mystieke ervaringen, profetieën, orakels, bezetenheid,[228] etc. Hun signalen moeten worden herkend en de bron ervan moet worden beoordeeld, om zeker te zijn van de waarheid van de boodschap. Hoewel de specifieke term Onderscheiding der geesten niet voorkomt, zijn hiertoe in de verschillende religies vergelijkbare criteria ontwikkeld, die vaak hun plaats hebben in de traditionele geneeswijzen.[229]

Animisme

Uiteraard zijn animistische godsdiensten overtuigd van het overal aanwezig zijn van geesten, die bedreigend of gunstig gestemd kunnen zijn. M.n. tijdens ceremonies kan men zich door een of meerdere geesten laten bezitten, waarbij de onderscheiding uiteraard van groot belang is.[230]

Hindoeïsme

In de Bhagavad Gita, onderdeel van de Mahabharata (4e eeuw) leert Prins Arjuna de onderscheiding van Krishna. De laatste leert hem dat als een persoon alles wat in hem of buiten hem gebeurt waarneemt en onderscheidt, en zo geleid wordt van een staat van maya (illusie) naar het volmaakt begrip van satyasya atyam (de echte werkelijkheid) en vervolgens onthecht naar het goede handelt, hij sthithaprajna (gelijkmoedigheid) en samadhi (de diepste vorm van meditatie) bereikt.[231] In het beroemde gedicht Viveka Chudamani,[232] toegeschreven aan Adi Shankara (8e eeuw),[233] waarin de Advaita Vedanta filosofie[234] wordt beschreven, wordt als belangrijkste taak van het geestelijk leven het ontwikkelen van de onderscheidingszin, Viveka, gezien. Dit vermogen is het kroonjuweel van de essentiële voorwaarden voor Moksha, de bevrijding van de cyclus van dood en wedergeboorte. Volgens de Yogasoetra's leiden de acht stappen van de Ashtanga vinyasa yoga tot het verkrijgen van deze onderscheidingszin.[235] Overigens wordt door de International Society for Krishna Consciousness aandacht gegeven aan de christelijke methoden van onderscheiding der geesten.[236]

Boeddhisme

Prajna is, na Sila (deugd) en Samadhi (meditatie), de derde oefening in het Boeddhisme en is onderscheiding, inzicht, wijsheid, verlichting. Deze wijsheid zal in onze geest opwellen als ze puur is en kalm.[237] Ook kent deze religie vipasyana,[238] het ware inzicht in de werkelijkheid, waarbij projecties worden doorzien en losgelaten.[239] Er bestaat een aanwijsbare gelijkenis tussen de beschrijving van het proces van verzoeking bij de woestijnvaders en die van de Boeddhistische monniken.[240] Naast een vergelijkbare demonologie, is er een constructieve dialoog mogelijk tussen de Boeddhisme en H. Geest theologie, althans volgens Amos Yong.[241] Rose Mary Dougherty,[242] ziet overeenkomsten tussen de manier waarop christelijke en boeddhistische onderscheiding werkt.
Het Staatsorakel van Tibet maakt ook gebruik van geesten en bezien moet worden of deze geesten en de doorgevers ervan betrouwbaar zijn. Zo is er een test van de 5e Dalai Lama, die daarvoor gebruikt wordt.[243]

Antieke religies

Het Orakel van Delphi wordt gezien als een speciaal geval van bezetenheid door geesten.[244] Cicero (106-43 v.Chr.) stelt in zijn De divinatione, I,19 dat de geest van het orakel lang vóór zijn tijd wel, en in zijn tijd niet meer betrouwbaar was, aan de hand van het criterium of de voorspellingen uitkomen of niet:

"Het Orakel van Delphi zou nooit zo vaak zijn bezocht, zo beroemd zijn, en zo vol staan met giften van volken en koningen van elke natie, als niet alle tijden de waarheid van de profetieën hadden getest. Voor een lange tijd is dat echter niet meer het geval. Daarom, zoals haar glorie nu is verdwenen doordat het niet meer bekend is omwille van de waarheid van haar voorspellingen, zo zou het vroeger nooit zo'n verheven reputatie hebben kunnen hebben, als het niet tot in de hoogste graad betrouwbaar was."

Ook Plutarchus (46-120 n.Chr.) vraagt zich in zijn De defectu oraculorum af waarom de orakels in zijn tijd niet meer werken.[245] De Neoplatoonse filosoof Iamblichus (250-330)[246] kent de mogelijkheid dat bij de orakels hoogmoedige en arrogante leugengeesten de ware, hogere geesten vervangen.[247] Eenzelfde opvatting kent Proclus (411-485), die stelt dat voorafgaande aan de ontmoeting met de hogere geesten, de lagere proberen je af te leiden.[248] Ook het Antieke Egypte kende het onderscheid en de onderscheiding tussen goede en kwade geesten.[249]

Jodendom

In de heilige boeken zien we profeten optreden, die niet altijd door de koningen en/of de bevolking als zodanig worden herkend of erkend. De behoefte aan onderscheiding tussen ware en valse profeten is continu aanwezig. Een van de criteria is de waarachtigheid van de voorspellingen (Deut. 18:21-22). Een ander blijkt na afloop van de strijd van de profeet Elia met de profeten van Baäl (I Kon. 18): alleen de echte God is in staat het offer te accepteren.
Joodse exorcismen[250] veronderstellen onderscheiding van goede en kwade geesten; slechts de laatsten moeten worden uitgedreven. De bezetenheid van koning Saul in Sam. 16,14-23 is in de Joodse geschriften wel de eerst genoemde vorm van onder controle staan van een geest. In het boek Tobit wordt Sara, de vrouw van de zoon van Tobit, Tobias, bevrijd van haar boze plaaggeest Asmodeüs (Tobit, 8). Onder de geschriften van Qumran zijn er teksten over de invloed van goede en kwade geesten, die de innerlijke onderscheiding aan de orde stellen.[251] Bij Flavius Josephus (37-100) vinden we voor het eerst de uitdrukking demonische bezetenheid.[252] Volgens het Testament van Salomon, een geschrift van de 15e-16e eeuw, kon koning Salomo de kwade geesten beheersen.[253] Vanaf de 17e eeuw wordt gesproken over de bezetenheid door een dybbuk, een ziel van een gestorvene.[254]

Islam

De Islam kent de Jinn, geesten die de mensen kunnen beïnvloeden.[255] en dus bestaat er de noodzaak hen te onderscheiden, zoals in dromen.[256] Voor Moslims is zowel de Torah[257] als de Koran zelf[258] Furquan, d.w.z. de onderscheiding, oftewel het onderscheidende criterium.[259] Daarnaast kent men de termen huda en dalal, resp. leiden en misleiden,[260] waarbij God zelf degene is die leidt, maar aan mensen de keus tussen goed en kwaad voorhoudt.[261] De Soefi's kennen Basira en Firasa (Inzicht en Onderscheiding), waarbij ze de diepere, spirituele realiteit waarnemen, en voorafgaand aan hun daden de uitkomst ervan kennen.[262]

Seculiere vormen van onderscheiding

In de psychologie en psychiatrie
  • Het onderwerp krijgt in toenemende mate aandacht.[263]
  • Men probeert duidelijkheid te krijgen ten aanzien van de differentiaaldiagnose tussen specifiek psychiatrische ziektebeelden en de spirituele onderscheiding der geesten,[264] om vandaar uit ook samen te werken tussen de psychiatrie en het bevrijdingspastoraat.[265]
  • Sommigen proberen de onderscheiding der geesten te vervangen door Jungiaanse analyse.[266]
  • Anderen herleiden de onderscheiding der geesten tot moraalpsychologische regels.[267]
  • Ook wordt de troost en troosteloosheid wel gezien als een geïnternaliseerde stem van de heersende sociale orde.[268]
  • In de psychologie van het keuze-maken wordt er aandacht besteed aan gevoelens en onderscheiding.[269]
  • Analoog aan de onderscheiding der geesten, diagnosticeert de cognitieve gedragstherapie de denkschema's van mensen en de uitwerking ervan op de gevoelens.[270] Door het veranderen van de wijze van denken, probeert men gevoelsbeheersing en succesvolle gedragspatronen te bereiken[271]
  • Het begrip flow van Mihaly Csikszentmihalyi is verwant aan het begrip troost, dat zo'n prominente rol speelt in de onderscheiding der geesten. Daar waar het stroomt, waar het leven voelbaar wordt, is de grootste creativiteit en het grootste uithoudingsvermogen.[272]
  • Martin Seligman met zijn positieve psychologie[273] sluit hierbij aan.
  • In neurofeedback wordt men zich bewust van de effecten van bepaalde situaties en gedachten op het gevoelsleven.[274]
  • In sommige abdijen probeert men vanuit de combinatie van spiritualiteit en psychologie meer seculiere vormen van onderscheiding aan te bieden.[275]

In de filosofie
  • Socrates (469-399) heeft in zijn leven de stem van zijn daimon onderscheiden van vele andere indrukken, en was hiermee een beoefenaar van de kunst van het onderscheiden van geesten.[276]
  • Blaise Pascal (1623-1662) stelde dat het hart redenen heeft die de rede niet kent.[277]
  • Men probeert de Ignatiaanse onderscheiding ook wel filosofisch te analyseren.[278]
  • Het kritische zelfbewustzijn zou men in een bepaalde vorm een moderne vorm van onderscheiding der geesten kunnen noemen.[279]
  • Filosofische reflectie op religieuze onderscheiding is mogelijk.[280]
  • Men spreekt wel over de onderscheiding van de geesten van de modernen en postmodernen.[281]
  • In de filosofische theologie van bv. Ian Ramsey (1915-1972), Paul van Buren (1924-1998) en Alan Richardson (1905-1995) spreekt men vaker van "onderscheidings situaties", waarbij zowel de onderscheiding van Gods stem, als het existentiële antwoord van belang zijn.[282]

In de sociologie
  • De gemeenschap blijkt een belangrijke rol te spelen in het al of niet als heilig interpreteren van bepaald gedrag.[283]
  • De sociologie van de wetenschap blijkt doordrongen te zijn van de noodzaak van het gemeenschappelijk onderscheidingsproces.[284]

In opvoeding en onderwijs
  • Belangrijk is dat (jonge) vrouwen de verleidingen van de wereld leren herkennen en weerstaan.[285]
  • Er zijn leraren die hun leerlingen aanbevelen te reflecteren op de uitwerkingen van hun keuzen en handelingen in hun gevoels- en sociale leven, waardoor ze beter voorbereid zijn op het maken van de juiste keuzes in vergelijkbare situaties.[286]

In de taal en letterkunde
  • In de poëzie vinden we het begrip van het geweten, d.w.z. de plaats waar we de invloed van de geesten ervaren, aangeduid als een kompas. Zo kunnen we het gedicht van Ida Gerhardt (1905-1997) Reiskameraad (uit: 'De adelaarsvarens', 1988) interpreteren: het gevonden kompas Boreas is de gave van de Stem van God in het diepst van ons hart om de weg te vinden in het leven.[287]

In het bedrijfsleven
  • Het begrip innerlijk kompas is actueel. Er wordt mee bedoeld dat men als leidinggevende dicht bij zichzelf moet blijven, authentiek is. Dit kompas vindt men door te reflecteren op de belangrijke momenten in het leven, waar men geraakt werd en men zich op zijn best voelde. Dat gevoel proberen vast te houden, door je denken en doen daarop af te stemmen is het kompas volgen.[288]

In de esoterie
  • Er wordt de noodzaak gezien om de verschillende manifestaties van de New Age beweging te onderscheiden, zoals door pater drs. J.M. Touw O.S.B., die verschillende criteria aanreikt.[289]
  • Vanuit parapsychologisch standpunt kent men ook de noodzaak van de onderscheiding der geesten, zoals bv. Emanuel Swedenborg (1688-1772) aangeeft.[290]
  • Shamanen zien de onderscheiding als fundamenteel voor hun werk.[291]
  • In kringen van mensen die claimen contacten te hebben met buitenaardse wezens wordt eveneens gesproken over goede en kwade geesten, die onderscheiden moeten worden.[292]

Literatuur

Algemene literatuur

katholiek
  • Hans Urs von Balthasar, "Reflections on the discernment of spirits", in: Communio: International Catholic Review 7(1980), p. 196–208
  • Ludovic-Marie Barrielle, Rules for Discerning the Spirits, Kansas City, MO: Angelus Press, 1995
  • Jean-René Bouchet, "De onderscheiding der geesten", in: Concilium, 15(1979)8, p. 105–109
  • Hans Buob, Die Gabe der Unterscheidung der Geister, Fremdingen: Unio Verlag, 2006
  • Mariette Canévet, "Sens spirituel", in: Dictionnaire de spiritualité. Ascétique et mystique. Doctrine et histoire, Paris: Beauchesne, 1932-1995, vol. xiv (1990), p. 598–617.
  • Par Un Chartreuze, Le Discernement des Esprits, Paris: Presses de la Renaissance, 2003
  • Maureen Conroy, The Discerning Heart. Discovering a Personal God, Chicago: Loyola Press, 1993
  • Paul Deselaers, "'Prüft die Geister, ob sie aus Gott sind'" (I Joh. 4,1). Spiritualität als Bemühung zur Unterscheidung der Geister", in: Jahrbuch für Biblische Theologie bnd 24(2009): Heiliger Geist, p. 341–368
  • Casiano Floristán, Christian Duquoc, red., Discernment of the Spirit and Spirits (Concilium), New York: Seabury, 1979
  • Mary Margareth Funk, Discerment Matters. Listening with the Ear of the Heart, Collegeville, Minnesotta: Liturgical press, 2013
  • Paul L. Gavrilyuk, Sarah Coakley, red., The Spiritual Senses: Perceiving God in Western Christianity, Cambridge: Cambridge University Press, 2011
  • Donald Gelpi, Discerning the Spirit: Foundations and Futures of Religious Life, New York: Sheed and Ward, 1970
  • Bertrand Georges, Faire les Bons Choix au bon moment. Discerner, choisir, décider dans l'Esprit Saint, Burtin: Éditions des Béatitudes, 2007
  • Manuel Ruiz Jurado, Il discernimento spirituale. Teologia, storia, pratica, Milano: Sn Paulo, 1997
  • P.S. Kaene, "Discernment of Spirits. A Theological Reflection", in: American Ecclesiastical Review 168(1974), p. 43–61
  • Morton Kelsey, Discernment: A Study in Ecstasy and Evil, New York: Paulist Press, 1978; Duits: vert. Bernhard Wolf, Trance, Ekstase und Dämonen. Zur Unterscheidung der Geister, München: Claudius, 1994
  • A.T. Khoury, red., Zur Unterscheidung der Geister, Altenberg, 1994
  • E.E. Larkin, Silent presence: discernment as process and problem, Denville, N.J., Dimension Books, 1981
  • David Lonsdale, Thomas Green, Listening to the Music of the Spirit: The Art of Discernment, Notre Dame, IN: Ave Maria Press, 1993
  • Philippe Madre, Discernément des esprits, Nouan-le-Fuzelier-Paris: Pneumathèque, 1992
  • Edward Malatesta, red., Discernment of Spirits, Collegeville, MN: Liturgical Press, 1970 (Vertaling, door Innocentia Richards, van artikelen van Jacques Guillet, Gustav Bardy, François Vandenbroucke, Joseph Pegon en Henri Martin in: Dictionnaire de Spiritualité Ascetique et Mystique, Paris: Beauchesne, 1932-95, vol. III, koll. 1222-1291)
  • Armando Matteo, Il discernimento. "Questo Tempo non sapete valutarlo? (Lc 12,56)", Roma: Urbaniana University Press, 2018
  • Mark McIntosh, Discernment and Truth. The Spirituality and Theology of Knowledge, New York: Crossroad Publishing, 2004
  • Joan Mueller, Faithful Listening: Discernment in Everyday Life, Lanham, Maryland: Sheed and Ward, 1996
  • Jorg Müller, Zur Unterscheidung der Geister: Wege zum geistlichen Leben, Stuttgart: Steinkopf, 1995
  • Henri J. M. Nouwen, Discernment: Reading the Signs of Daily Life, New York: Harper Collins, 2013
  • Henri J. M. Nouwen, Michael J. Christensen, Spiritual Formation: Following the Movements of the Spirit, New York: HarperOne, 2010
  • Jacques Philippe, In de school van de Heilige Geest, Kampen: Kok, 1998
  • Idem, Innerlijke rust als weg naar God, Kampen: Kok, 1999
  • Christian Poirier, L'art du discernement des esprits dans la vie chrétienne, Paris: Salvator, 2015
  • Susan Rakoczy, The Structures of Discernment processes and the Meaning of Discernment Language in Published U.S. Catholic Literature, 1965-1978: An Analysis, Ph.D. diss., Washington, DC: The Catholic University of America, 1980
  • Francesco Rossi de Gasperis, Ignace de la Potterie, et al., Il Discernimento Spirituale del Cristiano Oggi, Rome: Fies, 1984
  • Marko Ivan Rupnik, Il discernimento, 2 dln., Roma: Lipa, 2001
  • Idem, Discernment. Acquiring the Heart of God, Boston: Pauline Books, 2006
  • Casiano Floristán Samanes, Christian Duquoc, red., Discernment of the Spirit and of Spirits, Seabury Press, 1977
  • Pietro Schiavone, Discernere la volontà di Dio. Finalità e dinamiche, Milano: Pauline, 2018
  • Marianne Schlosser, Die Gabe der Unterscheidung. Texte aus zwei Jahrtausenden, Würzburg: Echter, 2008
  • Carol Ann Smith, Eugene Merz, Joanne Emmer, Finding God in Each Moment: The Practice of Discernment in Everyday Life, Notre Dame, Ind.: Ave Maria Press, 2006
  • Günter Sweitek, "Discretio spirituum. Ein Beitrag zur Geschichte der Spiritualität", in: Theologie und Philosophie 47(1972), p. 36–76
  • Günter Sweitek, "Unterscheidung der Geister. Biblische Grundlage und geschichtliche Entwicklung", in: Ordenskorrespondenz 18(1977), p. 59–70
  • Kees Waaijman, "Discernment: Its History and Meaning", in: Studies in Spirituality 7(1997), p. 5–41
  • Kees Waaijman, "Discernment and biblical spirituality: an overview and evaluation of recent research", in: Acta Theologica 2013 Suppl. 17, p. 1–12
  • Heinrich Weinel, Die Wirkungen des Geistes und der Geister im nachapostolischen Zeitalter bis auf Irenäus, Charleston, SC: BiblioBazaar, 2009
  • Josef Weismayer, Zur Geschichte und Theologie der Unterscheidung der Geister, in: Adel Th. Khoury, red., Zur Unterscheidung der Geister, Altenberge, 1994, p. 30–72

protestant/evangelicaal
  • Susan Banks, Discernment - God's Inner Guidance to All Believers, Kirkwood, MO: Impact Christian Books, 2013
  • Erik A. de Boer, "Dienst aan het levende Woord. Over de gaven van profetie en onderscheiding van geesten", in: H. ten Brinke – J.W. Maris, red., Geestrijk leven, Barneveld: De Vuurbaak, 2006, p. 219–236.
  • Ingeborg Bertau, Unterscheidung der Geister: Studien zur theologischen Semantik der gotischen Paulusbriefe (Erlanger Studien 72), Erlangen: Palm und Enke, 1987
  • Tim Chalies, The Discipline of Spiritual Discernment, Wheaton, Ill.: Crossway Books, 2007
  • Simon Chang, Spiritual Theology: A Systematic Study of the Christian Life, Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1998, hfdst 11: "The Discernment of Spirits"
  • Victoria Curtis, Guidelines for Communal Discernment, Louisville, KY: Presbyterian Church (U.S.A.), z.j. (https://www.macucc.org/files/files/documentsnews/discernment-guidelines.pdf)
  • Michael French, Unterscheidung der Geister anhand der Apokalypse des Johannes, Schaffhausen: Novalis, 2004
  • Frank Hammond, The Discerning of Spirits, Kirkwood, MO: Impact Christian Books, 2014
  • Luke Timothy Johnson, Scripture & Discernment: Decision Making in the Church, Nashville, TN: Abingdon Press, 1996
  • Hansjürgen Knoche, Unterscheidung der Geister: Einheit braucht Wahrheit. Wider die "Differenz-Oecumene" in Deutschland, Norderstedt: Books on Demand, 2009.
  • Cees van der Kooi, "The Appeal to the Inner Testimony of the Spirit, especially in Herman Bavinck", in: Journal of Reformed Theology 2(2008), p. 103–112.
  • Roberts Liardon, Sharpen your Discernment, New Kensington, Penn.: Whitaker House, 2004
  • Elizabeth Liebert, The Way of Discernment: Spiritual Practices for Decision Making, Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press, 2008
  • Watchman Nee, Spiritual Discernment, New York: Christian Fellowship Publishers, 2010
  • Loek J. Oudeman, Charisma van onderscheiding der geesten, Nijmegen, Kath. Univ., Diss., 1987
  • Gary H. Patterson, Guidelines for Spiritual Discernment. Discovering the Key to Correctly Perceiving and Relating to God and Man, Maitland, FL: Xulon Press, 2003
  • Mart-Jan Paul, red., Geestelijke strijd. Demonie en bevrijding in christelijk perspectief, Zoetermeer: Boekencentrum, 2007
  • Eric Pement, red., Contend For the Faith: Collected Papers of the Rockford Conference on Discernment and Evangelism, Chicago: Evangelical Ministries to New Religions, 1992
  • Derek Prince, Protection from Deception, Charlotte, NC: Derek Prince Ministries, 2008
  • Eduard Schweizer, On distinguishing between spirits, in: The Oecumenical Review 41(1989), p. 406–415
  • Gordon T. Smith, The Voice of Jesus. Discernment, Prayer and the Witness of the Spirit, Westmont, Ill.: Intervarsity Press, 2003
  • Pieter G.R. de Villiers, "Communal discernment in the early church", in: Acta theologica 33(2013) suppl.17, pp. (http://www.scielo.org.za/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1015-87582013000300008)
  • Bruce K. Waltke, Finding the Will of God. A Pagan Notion?, Grand Rapids, Mich.: Eerdmans, 2002
  • Amos Yong, Discerning the Spirit(s). A Pentecostal-Charismatic Contribution to Christian Theology of Religions, Sheffield: Sheffield Academic Press, 2000
  • Amos Yong, Spiritual Discernment: A Biblical-Theological Reconsideration, in: Wonsuk Ma, Robert Menzies, red., The Spirit and Spirituality. Essays in Honor of Russell P. Spittler, London: T&T Clark, 2004, p. 83–107

orthodox
  • Robert M., Jr. Bowman, Orthodoxy & Heresy: A Biblical Guide to Doctrinal Discernment, Baker Publishing Group, 1992
  • John T. Chirban, Sickness or Sin? Spiritual Discernment and Differential Diagnosis, Brookline, MA: Holy Cross Orthodox press, 2004
  • Janet Elaine Rutherford, One Hundred Practical Texts of Perception and Spiritual Discernment From Diadochos of Photike (Belfast Byzantine Texts and Translations 8), Belfast: Institute of Byzantine Studies, University of Belfast, 2000
  • Spiritual Discernment in the Orthodox Tradition

Ignatius van Loyola
  • Ignace de Loyola, Texte autographe des Exercises Spirituels et documents contemporains (1525-1615), Paris: Desclée de Brouwer, 1985
  • Ignatius van Loyola, Geestelijke oefeningen, Ingel. en vert. door P. Penning de Vries, Tielt: Lannoo, 1980
  • Ignatius van Loyola, De geestelijke oefeningen, Hilversum: Gooi en Sticht, 1994 ISBN 903040745X
  • Santiago Arzubialde, S.J., Ejercicios espirituales de S. Ignacio. Historia y Análisis, Mensajero/Sal Terrae, 2009, 2e ed.
  • Heinrich Bacht, "Die frühmonastischen Grundlagen ignatianischer Frömmigkeit", in: Friedrich Wulf, red., Ignatius von Loyola. Seine Geistliche Gestalt und sein Vermächtnis 1556-1956, Würzburg: Echter, 1956, p.  223–265
  • Leo Bakker, Freiheit und Erfahrung. Redaktionsgeschichtliche Untersuchungen über die Unterscheidung der Geister bei Ignatius von Loyola (Studien zur Theologie des Geistlichen Lebens, 3), Würzburg: Echter Verlag, 1970, 19982
  • William Barry, S.J., Toward a Theology of Discernment, in: The Way, Supplement 64 (Spring 1989), p. 129–40
  • William Barry, S.J., Ignatius of Loyola's Discernment of Spirits, in: Human Development 11(1990)3, p. 5-11
  • J.H.T. van den Berg, De onderscheiding der geesten in de correspondentie van Sint Ignatius van Loyola volgens 'Series prima' van de "Monumenta Ignatiana", Uitg. Canisianum, 1958
  • Dominique Bertrand, Le discernément en politique avec Ignace de Loyola, Paris: Cerf, 2007
  • M.O. Boyle, Angels black and white: Loyola's spiritual discernment in historical perspective, in: Theological Studies 44(1983), p. 241-257
  • Michael J. Buckley, The Structure of the Rules for Discernment of Spirits, in: The Way, supplement 20 (autumn 1973), p. 19-37
  • J. Bots, S.J., red., Het Kompas van het Geweten. Gewetensbeslissingen gespiegeld aan Ignatius' gewetenservaring, Oegstgeest: Colomba, 1991
  • Gary Coleman, The Discernment of Spirits, Program to Adapt the Spiritual Exercises, Chicago: Loyola University Press, 1973
  • Jörg Dantscher, Auf Gottes Spur kommen. Ignatianische Exerzitien - auch für den Alltag, Ostfildern: Schwabenverlag, 2004
  • Adrien Demoustier, Les exercises spirituels de S. Ignace de Loyola. Lecture et pratique d'un texte, Paris: Éditions Facultés Jésuites de Paris, 2006
  • Philip Endean, Discerning Behind the Rules: Ignatius’ First Letter to Teresa Rejadell, in: The Way, Supplement, 64(1989), p. 37-50.
  • Jacques Fédry, Libre pour se décider. La manière d'Ignace de Loyola, Paris: Vie Chrétienne, 2010
  • Miguel Ángel Fiorito, sj, Buscar y hallar la voluntad de Dios. Comentario práctico a los Ejercicios Espirituales de san Ignacio de Loyla, Mensajero, 2013
  • J.C. Futrell, Ignatian Discernment, in: Studies in the Spirituality of Jesuits 2(1970)2, p. 1–88
  • Achille Gagliardi, Sul discernimento degli spiriti. Commento alle regole di sant'Ignazio di Loyola, Roma: Segretariato Nazionale dell'Apostolato della Preghiera, 2018
  • Timothy M. Gallagher, The Discernment of Spirits. An Ignatian Guide for Everyday Living, New York: Crossroad Publishing, 2005
  • Timothy M. Gallagher, Spiritual Consolation. An Ignatian Guide for the Greater Discernment of Spirits, New York: Crossroad Publishing, 2007
  • Timothy M. Gallagher, Discerning the Will of God. An Ignatian Guide to Christian Decision Making, New York: Crossroad Publishing, 2009
  • Timothy M. Gallagher, Teaching Discernment. A Pedagogy for Presenting Ignatian Discernment of Spirits, Chestnut Ridge, NY: Crossroads Publishing Company, 2020
  • Donald L. Gelpi, SJ, Discerning the spirit: foundations and futures of religious life, Sheed and Ward, 1970
  • Maurice Giuliani, L’Expérience des Exercises Spirituels dans la vie, Paris: Desclée de Brouwer, 2003
  • Thomas H. Green S. J., Weeds Among the Wheat – Discernment: Where Prayer and Action Meet, Notre Dame, IN: Ave Maria Press, 1984
  • Gruppo de Espiritualidad Ignaciana, red., Escritos esenciales de los primeros Jesuitas. De Ignacio a Ribadeneira, Madrid: Universidad Pontificia Comillas, 2017
  • Jacques Haers, Hans van Leeuwen, Mark Rotsaert, Mary Blickman, The Lord of Friendship: Friendship, Discernment and Mission in Ignatian Spirituality, Oxford [U.K.]: Way Books, 2011
  • Albert Keller, Vom guten Handeln: In Freiheit die Geister unterscheiden (Ignatianische Impulse, 45), Würzburg: Echter, 2010
  • Albert Keller, Zur „Unterscheidung der Geister“ in den ignatianischen Exerzitien, in: Geist und Leben 51(1978), p. 38–54
  • Stefan Kiechle, The Art of Discernment. Making Good Decisions in your World of choices, Notre Dame, Ind.: Ave Maria Press, 2005
  • Paul Christian Kiti, Dynamics of the Spiritual Exercises: African Perspectives, Paulines Publications Africa, 2005
  • Gordon James Klingenschmitt, How to See the Holy Spirit, Angels, and Demons: Ignatius of Loyola on the Gift of Discerning of Spirits in Church Ethics, Eugene, OR: Wipf and Stock, 2013
  • Willi Lambert, Diskrete Liebe: zur Unterscheidung der Geister, in: Korrespondenz zur Spiritualität der Exerzitien 45(1995), p. 3–114
  • David Lonsdale, Dance to the Music of the Spirit: The Art of Discernment, London: Darton, Longman and Todd, 1992
  • Robert Marsh, Instemming en afwijzing, in: Cardoner (2007)2, p. 80-96
  • Franz Meures,S.J., Was heißt Unterscheidung der Geister?, in: Ordenskorrespondenz 31(1990), p. 272-291.
  • Jorg Müller, Zur Unterscheidung der Geister. Wege zum geistlichen Leben, Steinkopf, 2003³
  • Piet Penning de Vries, S.J., Ignatius en het onderscheiden van de geesten, Amsterdam/Tielt: Lannoo, 1979
  • Hugo Rahner, Ignatius von Loyola und das Geistesgeschichtliches Werden seiner Frömmigkeit, Graz, Salzburg, Wien, 1947
  • Hugo Rahner, Werdet kundige Geldwechsler. Zur Lehre von der Unterscheidung der Geister, in: Friedrich Wulf, red., Ignatius von Loyola. Seine Geistliche Gestalt und sein Vermächtnis 1556-1956, Würzburg: Echter, 1956, p. 301–342
  • Karl Rahner, Die Ignatianischen Logik der existentiellen Erkenntniss. Ueber einige theologische Probleme in den Wahlregeln der Exerzitien des heiligen Ignatius, in: Friedrich Wulf, red., Ignatius von Loyola. Seine Geistliche Gestalt und sein Vermächtnis 1556-1956, Würzburg: Echter, 1956, p. 348–405
  • Sylvie Robert, Une autre connaissance de Dieu. Le discernément chez Ignace de Loyola, Paris: Édition du Cerf, 1997
  • Mark Rotsaert, vert. en toel., Geestelijke onderscheiding bij Ignatius van Loyola, Averbode: Altiora, 2012
  • Marjorie O'Rourke Boyle, Angels Black and White. Loyola's Spiritual Discernment in Historical Perspective, in: Theological Studies 44(1983), p. 241–257
  • Karlheinz Ruhstorfer, Spiritualität und Rationalität in der Alten Kirche und bei Ignatius von Loyola, in: Theologie und Glaube 92(2002), p. 408 – 428
  • L. Rulla, Discernimento degli spiriti e antropologia cristiana, in: Recherches Ignatiennes 5(1978), p. 1–39
  • Michael Schneider, Unterscheidung der Geister: Die ignatianischen Exerzitien in der Deutung von E. Przywara, K. Rahner und G. Fessard (Innsbrucker Theologische Studien), Innsbruck/Wien: Tyrolia Verlag, 19872
  • J.R. Sheets, Profile of the Spirit: A Theology of Discernment of Spirits, in: David Fleming, red., Notes on the Spiritual Exercises of St. Ignatius of Loyola. The Best of the Review, St. Louis, MO, Review for Religious, (1983)1, p. 214–225
  • Nikolaas Sintobin, Leven met Ignatius. Op het kompas van de vreugde, Meinema, Averbode, 2016, ISBN 978 90 211 43811 (tweede druk)
  • Joseph Tetlow, Making Choices in Christ. The Foundations of Ignation Spirituality, Chicago: Loyola Press, 2008
  • Mark Thibodeaux, God's Voice Within. The Ignatian Way to Discover God's Will, Chicago: Loyola Press, 2010
  • Jules Toner, A Commentary on St. Ignatius of Loyola's Rules for the Discernment of Spirits, St. Louis: The Institute of Jesuit Sources, 1981
  • Jules Toner, Discerning God's Will: Ignatius of Loyola's Teaching on Christian Decision Making, St. Louis: The Institute of Jesuit Sources, 1991
  • Jules Toner, Spirit of Light or Darkness: A Casebook for Studying Discernment of Spirits, St. Louis: The Institute of Jesuit Sources, 1995
  • Jules Toner, What is Your Will, O God? A Casebook for Studying Discernment of God’s Will, St. Louis: The Institute of Jesuit Sources, 1995.
  • Willien van Wieringen, De Heilige Geest en de Geestelijke Oefeningen van Ignatius van Loyola. Goede en kwade geesten in een bijbelse retraite, in: Interpretatie 20(2012)4, p. 40-43
  • Pierre Wolff, Discernment. The Art of Choosing Well, Based on Ignatian Spirituality, Liguori Publications, 2003
  • Hans Zollner, Trost-Zunahme an Hoffnung, Glaube und Liebe. Zum theologischen Ferment der Ignatianischen "Unterscheidung der Geister", Innsbruck/Wien: Tyrolia, 2004, met recensie door J. Mathew Ashley, in Theological Studies 67(2006)4, p. 917–19.

Gemeenschappelijke onderscheiding
  • Michel Bacq, Jean Charlier, Pratique du discernement en commun. Manuel des accompagnateurs, Namur: Fidélité, 2006
  • William Barry, Toward communal discernment: Some practical suggestions, in: The Way. Supplement 58(1987)spring, p. 104–112
  • V. Curtiss, Guidelines for communal discernment, Louisville, KY: Presbyterian Church U.S.A., 2008
  • Rose Mary Dougherty, Group Spiritual Direction: Community for Discernment, New York: Paulist Press, 1995
  • Rose Mary Dougherty, The Lived Experience of Group Spiritual Direction, New York: Paulist Press, 2003
  • C. Elfond, We discern together: group guidance in the Reformed tradition. Thesis (D Min). Washington, DC: Wesley Theological Seminary, 1999
  • Suzanne G. Farnham, Joseph P. Gill, R. Taylor McLean, Listening Hearts: Discerning Call in Community, Morehouse Publishing, 1991
  • Suzanne G. Farnham, Stephanie A. Hull, R. Taylor McLean, Grounded in God: Listening Hearts Discernment for Group Deliberations, Morehouse Publishing, 1999
  • B. Gallagher & S. Richardson, Communal wisdom: A practical guide for group discernment, Kensington, N.S.W.: Nelen Yubu Publications, 2009
  • J. B. Libanio, Spiritual Discernment and Politics: Guidelines for Religious Communities, Eugene, Oregon: Wipf and Stock, 2003 (oorspronkelijk Orbis Press, 1977)
  • Katharine Massam, Accountability in Discernment: Our Life and Death is in Our Neighbour, in: Conversations: an ejournal of the Centre for Theology and Ministry 5(2011)1, p. 30–43.
  • Mary Benet McKinney, Sharing Wisdom: A Process for Group Decision Making, Allen, Tx: Tabor Publishing, 1987.
  • Danny Morris, Charles Olson, Discerning God’s Will Together. A Spiritual Practice for the Church, Nashville, Tenn.: Upper Room, 1997/ Bethesda, MD: The Alban Institute, 1997
  • Ladislas Orsy, Probing the Spirit: A Theological Evaluation of Communal Discernment, Denville, NJ: Dimension Books, 1976
  • Roy en Robert Oswald, Discerning Your Congregation’s Future: A Strategic and Spiritual Approach, Zonder Plaats: An Alban Institute Publication, 1996.
  • K. Sparks, Discerning God’s will in community, Thesis (D Min), Tulsa, OK: Phillips Theological Seminary, 2002
  • G. Switek, SJ, Geistliche Unterscheidung in Gemeinschaft. Möglichkeiten und Grenzen, in: Geist und Leben 50(1977), p. 92–105
  • Jules Toner, A Method for Communal Discernment of God’s Will, in: Studies in the Spirituality of Jesuits (1971)3/4, p. 121–52.
  • J. Randolph Turpin, Shared Discernment: A Workbook for Ministry Planning Teams, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2011
  • Bernhard Waldmüller, Gemeinsam entscheiden. Ignatianische Impulse, Würzburg: Echter, 2008

Audio en video

Bronnen en noten
  1. Georg Marshall, Angels: An Indexed and Partially Annotated Bibliography of Over 4300 Scholarly Books and Articles Since the 7th Century B.C., Jefferson, NC: McFarland, 1999; Oliver Dürr, Der Engel Mächte. Systematisch-Theologische Untersuchung: Angelologie, Stuttgart: Kohlhammer, 2009; Manfred Hauke, "La riscoperta degli angeli: note sul ricupero di un trattato dimenticato", in: Rivista teologica di Lugano 10(2005), p. 55-71; Wesley Carr, Angels and principalities: the background, meaning, and development of the Pauline phrase "hai archai kai hai exousiai", Cambridge: Cambridge University Press, 2005; Albrecht Lindeman, Engelsvorstellungen und Engelsglaube in Bibel, Theologie, und Volksfrömmigkeit. Exemplarische Darstellungen und hermeneutische Reflexionen, Norderstedt: Books on Demand, 2007; Steven Chase, vert. en inl., Angelic Spirituality. Mediëval Perspectives on the Way of Angels (The Classics of Western Spirituality), New York: Paulist Press, 2002; Thomas van Aquino, Vom Wesen der Engel, deutsch und lateinisch, Stuttgart, 1989; Tobias Hoffmann, A Companion to Angels in Medieval Philosophy, Leiden: Brill, 2012; Tiziana Suarez-Nani, Connaissance et Langage des Anges (Études de Philosophie Médiévale 85), Paris: Vrin, 2002; John C. Poirier, The Tongues of Angels The Concept of Angelic Languages in Classical Jewish and Christian Texts, Tübingen: Mohr-Siebeck, 2010 (https://documents.tips/documents/tongues-of-angels-concept-of-angelic-languages-in-classical-jewish-christian.html); John Ankerburg, John Weldon, The Facts on Angels, Eugene, OR: Harvest House Publishers, 1995; Benito Marconcini, ed., Angeli e demoni: Il dramma della storia tra il bene e il male, Bologna: Dehoniane, 1992; Serge-Thomas Bonino, Angels and Demons. A Catholic Introduction, Washington, DC: Catholic University of America Press, 2016
  2. The Congregation for the Doctrine of the Faith, Christian Faith and Demonology (Vatican: 1975) (http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_19750626_fede-cristiana-demonologia_en.html); Catechismus van de Katholieke Kerk (Utrecht: Gooi en Sticht, 2008) (https://www.rkdocumenten.nl/rkdocs/index.php?mi=600&doc=1), nrs. 391-395, 2851-2852; Werner Foerster, "Δαίμων", in: Theological Dictionary of the New Testament, vol. 2, red. Gerhard Kittel, vert. door Geoffrey W. Bromiley, Grand Rapids: Eerdmans, 1964, p. 1-20; Christian Strecker, "Die Wirklichkeit der Dämonen. Böse Geister im Altertum und in den Exorzismen Jesu", in: Jahrbuch für Biblische Theologie Thema: Das Böse 26(2011), p. 117-150 (Neukirchen-Vluyn: Neukirchener, 2012); Otto Böcher, Das Neue Testament und die dämonischen Mächte, Stuttgart: Katholisches Bibelwerk, 1972; Anne Marie Kitz, "Demons in the hebrew Bible and the Ancient near East", in: Journal of Biblical Literature 135(2016)3, p. 447-464; Nicolas Elder, "Of Porcine and Polluted Spirits: Reading the Gerasene Demoniac (Mark 5:1-20) with the book of Wahchers (1 Enoch 1-36), in: The Catholic Biblical Quarterly 78(2016)3, p. 430-446; William Berends, "The biblical criteria for Demon Possession", in: Westminster Theological Journal 37(1975), p. 342-365; Willem Cornelis Van Dam, Dämonen und Besessene: Die Dämonen in Geschichte und Gegenwart und ihre Austreibung, Aschaffenburg: Pattloch, 1970; Joseph Ratzinger, "Abschied vom Teufel?", in: Idem, Dogma und Verkündigung, 3rd druk, Munich: Wewel, 1977 p. 221 -30; Benito Marconcini, "I demoni: la testimonianza della Sacra Scrittura", in: Idem, ed., Angeli e demoni: Il dramma della storia tra il bene e il male, Bologna: Dehoniane, 1992, p. 203-91; Corrado Balducci,Il diavolo, Casale Monferrato: Piemme, 1988; Giorgio Gozzelino, Angeli e demoni: L’invisibile creato e la vicenda umana, Milan: San Paolo, 2000; Renzo Lavatori, Satana un caso serio, Bologna: Dehoniane, 1996; Idem, Il diavolo tra fede e ragione, Bologna: Dehoniane, 2000; Leo Scheffczyk, Schöpfung als Heilseröffnung: Schöpfungslehre (Katholische Dogmatik 3), Aachen: MM Verlag, 1997, p. 349-71. Gilles Jeanguenin, Le Diable existe! Un exorciste témoigne et répond aux interrogations, Paris: Salvator, 2004; Andrei Timotin, La démonologie platonicienne. Histoire de la notion de daimōn de Platon aux derniers néoplatoniciens, Leiden: Brill, 2011; Jeffrey Burton Russell, The Devil: Perceptions of Evil from Antiquity to Primitive Christianity, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1987; Doug Lowenberg, "Demonization and the Christian Life: How the Devil Influences Believers", in: Enrichment Journal (https://web.archive.org/web/20151001112111/http://enrichmentjournal.ag.org/201303/201303_086_demonization.cfm); http://paradoxbrown.com/biblephysicsfallenangels.htm; http://www.theologisches.info/plagegeister.pdf; )
  3. Vgl. voor de soorten geesten ook: J. Aumann, Spiritual theology, Priory Press 1962, hoofdstuk 14: "Discernment of Spirits" (tekst op https://archive.org/stream/SpiritualTheologyByFr.JordanAumannO.p/AumannO.p.SpiritualTheologyall_djvu.txt); Heinrich Bacht, "Good and Evil Spirits", in: The Way 2(1962), p. 188-95; Benny Hinn, Engelen en demonen. De verbazingwekkende realiteit van een onzichtbare wereld, Dynamis media, z.j. (na 2011)
  4. Vgl. Robert Charles Branden, Satanic Conflict and the Plot of Matthew, New York: Peter Lang, 2005
  5. Vgl. Open Access Articles- Top Results for Spiritual warfare: https://web.archive.org/web/20170220075247/http://research.omicsgroup.org/index.php/Spiritual_warfare; Christian Poirier, Le combat spirituel. De l'ombre à la lumière, Paris: Salvator, 2008; Edward N. Gross, Miracles, Demons and Spiritual Warfare: An Urgent Call for Discernment, Grand Rapids: Baker, 1990
  6. vgl. voor de verschillende nuances van de boze geest, bv. Fr. Amorth: https://web.archive.org/web/20141006125959/http://www.stpeterslist.com/11/6-types-of-extraordinary-demonic-activity/
  7. Vgl. in het algemeen: Joseph P. Laycock, Spirit Possession around the World: Possession, Communion, and Demon Expulsion across Cultures (ABC-CLIO, 2015)
  8. Vgl. Craig A. Evans, "Inaugurating the Kingdom of God and Defeating the Kingdom of Satan", in: Bulletin for Biblical Research 15(2005)1, pp. 49–75 (https://www.ibr-bbr.org/files/bbr/BBR_2005_15a_03_Evans_KingdomOfGodDefeatingSatan.pdf)
  9. Lc. 11,14-26
  10. Francis Young, A History of Exorcism in Catholic Christianity, Palgrave, MacMillan, 2016; Manfred Hauke, "The Theological Battle over the Rite of Exorcism, “Cinderella” of the New Rituale Romanum", in: Antiphon. A Journal for Liturgical Renewal 10(2006)1, p. 32-69; Daniel G. Van Slyke, “The Ancestry and Theology of the Rite of Major Exorcism (1999/2004)”, in: Antiphon. A Journal for Liturgical Renewal 10(2006)1, p. 70-116; Manfred Hauke, "Theologische Klärungen zum "Großen Exorzismus", in: Forum Katholische Theologie 22(2006), p. 186-218; Alan Bernard McGill, "Diagnosing Demons and Healing Humans. The Pastoral Implications of a Holistic View of Evil and Collusion between Its Forms", in: New Theology Review 27(2015)2, p. 70-80 (http://newtheologyreview.org/index.php/ntr/article/viewFile/1081/1738); Mike Driscoll, Demons, Deliverance, and Discernment. Separating Fact from Fiction about the Spirit World El Cajon, Cal.: Catholic Answers, 2015
  11. Vgl. Alan Bernard McGill, "Diagnosing Demons and Healing Humans: The Pastoral Implications of a Holistic View of Evil and Collusion between Its Forms" in: NTR 27(2015)2, pp. 70-80 (https://web.archive.org/web/20150906102142/http://newtheologyreview.com/index.php/ntr/article/download/1081/1738)
  12. Vgl. Robert R. Marsh, "Discernment of spirits. A Cosmological View", in: The Way 48(2009)1, p. 9-24 (http://www.theway.org.uk/back/481Marsh.pdf); vgl. http://loyolahall.co.uk/lp/wp-content/uploads/4-Discernment-of-Spirits-A-Cosmological-View.pdf
  13. Vgl. Angela Roothaan, Geesten. Uitgebannen en teruggekeerd in de moderne wereld Amsterdam: Boom, 2011, die verwijst naar het pragmatisme van William James (1842-1910)
  14. Vgl. voor Bijbelteksten: "The importance of discernment in the christian life" (http://www.cultwatch.com/discernment.html); Jacques Guillet, "Discernement des esprits dans l'Écriture", in: Dictionnaire de Spiritualité Ascetique et Mystique, Paris: Beauchesne, 1932-95, vol. 3, koll. 1222-1247 (vert. in: Edward Malatesta, red., Discernment of Spirits, Collegeville, MN: Liturgical Press, 1970); Thomas Dubay, Authenticity: A Biblical Theology of Discernment, Sn. Francisco: Ignatius Press, 1997; http://www.openbible.info/topics/discernment
  15. Vgl. R.W.L. Moberly, Prophecy and Discernment, Cambridge: Cambridge University Press, 2006; Martin McNamara, "Discernment Criteria in Israel: True and False Prophets", in: Casiano Floristán, Christian Duquoc, red., Discernment of the Spirit and Spirits (Concilium), New York: Seabury, 1979, p. 3-13
  16. Vgl. M. Bachmann, "dokimos", in: Lothar Coenen, Klaus Haacker, red., Theologisches BegriffsLexikon zum Neuen Testament, Wuppertal: Brockhaus, 2005, p. 1785-1789; Walter Grundmann, "dokimos", in: Gerhard Kittel, red., Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, II, Stuttgart: Kohlhammer, 1935/1957, p. 258-264
  17. Vgl. J.H. Wright, "Discernment of Spirits in the New Testament", in: K.G. Culligan, red., Spiritual Direction: Contemporary Readings, New York: Living Flame Press, 1983, p. 168-179
  18. André Munzinger, Discerning the Spirits. Theological and Ethical Hermeneutics in Paul (Society for New Testament Studies Monograph Series, No. 140), Cambridge: Cambridge University Press, 2007; Gérard Therrien, Le discernément dans les écrits Pauliniens, Paris: Librarie Lecoffre, 1973
  19. Voor het woord diakrino, zie o.a. B. Gärtner, H. Bayer, "Unterscheidung/Zweifel", in: Lothar Coenen, Klaus Haacker, red., Theologisches BegriffsLexikon zum Neuen Testament, Wuppertal: Brockhaus, 2005, p. 1719-20. Voor deze specifieke tekst, zie bv. Gerhard Dautzenberg, "Zum religionsgeschichtlichen Hintergrund der diakrisis pneumatoon (I Kor. 12:10)", in: Biblische Zeitschrift 15(1971), p. 92-104 en de reactie erop van W.A. Grudem, "Gerhard Dautzenberg on I Kor. 12:10", in: Biblische Zeitschrift 22(1978)2, p. 94-102; Jean Martucci, "Diakrisis pneumaton" (I Kor. 12:10), in: Église et Théologie 9(1978), p. 465-471; Charles A. Sullivan, "St. Paul on the Discerning of spirits" (1 sept. 2013) (http://charlesasullivan.com/4344/st-paul-on-the-discerning-of-spirits); James L. Jaquitte, Discerning What Counts: The Function of the Adiaphora Topos in Paul’s Letters (SBL Dissertation Series 146), Atlanta, Georgia: Scholars Press, 1995
  20. Vgl. http://www.biblegateway.com/resources/commentaries/IVP-NT/1John/Discerning-Spirits
  21. Michael Frensch, Unterscheidung der Geister anhand der Apokalypse des Johannes, Schaffhausen, Novalis, 2004
  22. Niels Christian Hvidt, Christian Prophecy: The Post-Biblical Tradition, Oxford: Oxford University Print, 2007
  23. Vgl. Elisabeth Hense, Frühchristliche Profilierung der Spiritualität: Unterscheidung der Geister in Ausgewählten Schriften, Berlin/Münster: LIT Verlag, 2010; Joseph T. Lienhard, S.J., On discernment of spirits in the early Church, in: Theological Studies 41(1980), p. 505-522 (http://www.ts.mu.edu/readers/content/pdf/41/41.3/41.3.2.pdf); Idem, "'Discernment of spirits' in the early Church." Studia Patristica, Vol. XVII. Papers Presented at the Eighth International Conference on Patristic Studies, Oxford, Sept. 3-8, 1979, ed. Elizabeth A. Livingstone, II, Oxford & New York: Pergamon Press, 1982, p. 519-22; Luke Timothy Johnson, Scripture and Discernment: Decision Making in the Early Church, Nashville: Abingdon, 1996; James McEvoy, "Neoplatonism and Christianity, Influence, Syncretism or Discernment?", in: Thomas Finan, Vincent Twomey, reds., The Relationship between Neoplatonism and Christianity Dublin: Four Courts Press, 1992, p. 155-170
  24. Vgl. François Dingjan, "La discrétion dans les apophtegmes des Pères", in: Angelicum 39(1962), p. 403-15; Antony D. Rich, Discernment in the Desert Fathers: Diakrisis in the Life and Thought of Early Egyptian Monasticism (Studies in Christian History and Thought), Eugene, Or.: Wipf & Stock Pub, 2007 (Milton Keynes: Paternoster, 2007); David Brakke, Demons and the Making of the Monk: Spiritual Combat in Early Christianity, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006; Brouria Bitton-Ashkelony, "Demons and Prayers: Spiritual Exercises in the Monastic Community of Gaza in the Fifth and Sixth Centuries", in: Vigiliae Christianae 57(2003)2, p. 200-221; Fabrizio Vecoli, "Trasformazione del discernimento in pratica istituzionale nella tradizione egiziana", in: Rivista di storia del Cristianesimo 6(2009)1, p. 21-41; Fabrizio Vecoli, Lo Spirito soffia nel deserto: Carismi, discernimento e autorità nel monachesimo egiziano antico, Brescia: Morcelliano, 2006
  25. Guy G. Stroumsma, "Madness and Divinization in Early Christian Monasticism", in: David Schulman, Guy Stroumsma, red., Self and Selftransformation in the History of Religions, Oxford: Oxford University Press, 2002, p. 73-90
  26. Thomas Humphries, Ascetic Pneumatology from John Cassian to Gregory the Great, Oxford: Oxford University Press, 1997
  27. Vgl. Die Paulinische Angelologie Und Dämonologie. Ein Biblischtheologischer Versuch (Nabu Press, januari 2010)
  28. François Vandenbroucke, "Discernément chez les Pères", in: Dictionnaire de Spiritualité Ascetique et Mystique, Paris: Beauchesne, 1932-95, vol. III (1957), koll. 1247-1266 (Vertaald in: Edward Malatesta, red., Discernment of Spirits, Collegeville, MN: Liturgical Press, 1970
  29. Vgl. Elisabeth Hense, Frühchristliche Profilierungen der Spiritualität: Unterscheidung der Geister in ausgewählten Schriften: Paulusbriefe, Didache, Erster Clemensbrief, Barnabasbrief, Hirt des Hermas, Erster Johannesbrief, De principiis und Vita Antonii, Berlin [u.a.]: Lit, 2010; Pierre Hadot, "Exercices spirituels antiques et philosophie chrétienne", in: Idem, Exercices spirituels et philosophie antique, Paris: Études Augustiniennes, 1981, p. 59-74
  30. Vgl.: "Al onze zorg moet immers besteed worden aan het beheersen van onze gedachten: hoe wij slechte gedachten kunnen verdrijven om onze aandacht te richten op God, hoe wij weerstand kunnen bieden aan de macht van de gedachten door ze te ordenen en de goede van de slechte te onderscheiden. Grote zorgvuldigheid en oplettendheid zijn dus nodig om gedachten die van buiten komen, uit onze geest te bannen, omdat zij van een vijandige macht afkomstig zijn." Uit een oud-christelijke homilie, in de daglezing van het brevier van de donderdag van de 12e week, even jaren.
  31. Aaron Milavec, "Distinguishing True and False Prophets: The Protective Wisdom of the Didachè", in: Early Christian Studies 2(1994)2, p. 117-36
  32. Deel II (Geboden); Zesde gebod, 2e hoofdstuk: "De engel van de gerechtigheid en van de slechtheid" http://www.unifr.ch/bkv/bucha6.htm ; http://www.earlychristianwritings.com/text/shepherd-lightfoot.html
  33. Patricia Davis, "Discerning the Voice of God. Case Studies in Christian History", in: Kelly Bulkeley, Kate Adams, Patricia M Davis, red., Dreaming in Christianity and Islam: Culture, Conflict, and Creativity, Piscataway, NJ: Rutgers University Press, 2009, p. 43-56
  34. Joyce Salisbury, Perpetua's Passion. the Death and Memory of a Young Roman Matron, New York: Routledge, 1997; William Farina, Perpetua of Carthage: Portrait of a Third-century Martyr, Jefferson, NC: McFarland & Comp., 2009
  35. M. Viller en K. Rahner, Ascese und Mystik in der Väterzeit, Freiburg: Herder, 1939, p. 75. Vgl. F. Marty, "Le discernement des esprits dans le Peri archôn d'Origène", in: Revue d'ascétique et de mystique 34(1958), p. 253-74; Adele Monaci Castagno, "Il 'discernimento degli spiriti' in Origine", in Rivista di Storia del Cristianesimo 6(2009)1, p. 9-20
  36. Vgl. Pamela Bright, The Combat with the Demons. The Letters of Anthony and the Origenian Heritage, Leuven: Peeters, 1998; Samuel Rubinson, The Letters of St. Anthony: Origenist Theology, Monastic Tradition, and the Making of a Saint, Lund: Lund University Press, 1990, met recensie door T.D. Barnes, in: Journal of Theological Studies 42(1991), p. 723-732
  37. Vgl. Hans Urs von Balthasar, Essence and Division of Spirits, in: Idem, Spirit and Fire. Origines: A Thematic Anthology of his Writings, T&T Clark, 2005, met 43 regels die al veel van de onderscheidingsregels van St. Ignatius van Loyola voorafschaduwen. Vgl. ook Heinrich Bacht, Early Monastic Elements in Ignatian Spirituality: Toward Clarifying Some Fundamental Concepts of the Exercises, in: Friedrich Wulf, red., Ignatius of Loyola. His Personality and Spiritual Heritage, 1556-1956, St. Louis: Institute of Jesuit Sources, 1977, pp. 200-236; Lothar Lies, Die Lehre der Unterscheidung der Geister bei Origenes und Ignatius von Loyola, in: Origeniana 7(1999), p. 717-32; Pamela Gebauer, The Notion of Spiritual Discernment Found in the Writings of Origen, Antony of Egypt and Ignatius of Loyola: a Comparative Study, Masters thesis, Montreal: Concordia University, 2000 (http://spectrum.library.concordia.ca/1316/1/MQ59266.pdf)
  38. Vgl. Brief VI,5 in: Derwas Chitti, vert., The Letters of St. Anthony the Great, Oxford: SLG, 1975
  39. Vgl. https://web.archive.org/web/20140428055129/http://www.roca.org/OA/73/73d.htm
  40. M.n. op vier plaatsen: 22,3; 38,5; 44,1; 88,1, in: Athanasius van Alexandrië, Vie d’Antoine, in: Sources Chrétien, 400), Paris 1994, p. 196-197, 238-239, 254-255, 360-361. De Latijnse tekst van dit verhaal in: Pascal Henricus Elisabeth Bertrand, Die Evagriusübersetzung der Vita Antonii: Rezeption - Überlieferung - Edition: Unter besonderer Berücksichtigung der Vitas Patrum-Tradition, Proefschrift Universiteit Utrecht, 2006 (http://igitur-archive.library.uu.nl/dissertations/2006-0221-200251/index.htm); Nederlandse tekst: Athanasius van Alexandrië, Verleidingen in de woestijn. Het leven van de heilige Antonius de Grote (Vita Antonii), Vincent Hunink, vertaling en toelichting, Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam 2002. Tweede, ongewijzigde, elektronische versie, Nijmegen 2005 (https://web.archive.org/web/20060104141714/http://www.let.ru.nl/V.Hunink/documents/antonius_nl.pdf)
  41. Geciteerd in: Hugo Rahner, Werdet kundige Geldwechsler. Zur Lehre von der Unterscheidung der Geister, In: Friedrich Wulf, red., Ignatius von Loyola. Seine Geistliche Gestalt und sein Vermächtnis 1556-1956, Würzburg: Echter, 1956, p. 301-342, p. 331
  42. 1997. John Levko, From Discernment to Deification with Athanasius, in Diakonia 30(1997), pp 5–19
  43. http://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/7821/anhang3.pdf
  44. Evagrius Ponticus, On Thoughts, in: Evagrius Ponticus, The Greek Acetic Corpus, vert. en comm. Robert Sinkewicz, Oxford: Oxford University Press, 2003, p. 136-182; Idem, The Monk: A Treatise on the Practical Life, in Sinkewicz, p. 91-114; Evagrius Ponticus, Ad Monachos, vert. en comm. Jeremy Driscoll, New York: The Newman Press, 2003. Voor de concrete invloed van de slechte geest, zie bv. Emmanuel Faure, Vivre le Combat Spirituel avec Évagre le Pontique, Perpignan: Artège, 2012, p. 145-157. Voor zijn invloed op Ignatius van Loyola, D. Bertrand, Il ruolo dell’intelligenza nella vita spirituale. Evagrio e Ignazio di Loyola, in Charles André Bernard, red., L’Antropologia dei maestri spirituali, Turin 1991, p. 95-103(http://www.amicidipadrebernard.org/Opere/Pubblicazioni%20integrali%20dei%20testi%20di%20p%20Bernard/L'antropologia%20dei%20maestri%20spirituali.pdf)
  45. Evagrius Ponticus, On the Eight Thoughts, in: Evagrius of Pontus. The Greek Ascetic Corpus Transl. with intr. & comm. by Robert E. Sinkewicz, Oxford, Oxford University Press, 2003, p. 66-90; Evagrius of Pontus, Talking Back: A Monastic Handbook for Combating Demons, transl. David Brakke, Cistercian Studies, 2009; Angela Tilby, The Seven Deadly Sins: Their Origin in the Spiritual Teaching of Evagrius the Hermit, SPCK Publishing, 2009; Paolo Bettiolo, Discernimento dei pensieri e conoscenza del cuore. Natura e sovrannatura nell’insegnamento di Evagrio Pontico, in: Rivista di storia del Cristianesimo 6(2009)1, p. 43-63; Voor een actuele visie op deze acht gedachten, vgl. de Mary Margareth Funk, O.S.B., Thoughts Matter: Discovering the Spiritual Journey, Collegeville, Minnesota: Liturgical Press, 2013; George Tsakiridis, Evagrius Ponticus and Cognitive Science: A Look at Moral Evil and the Thoughts, Eugene, OR, Wipf & Stock, 2010
  46. Evagrius Ponticus, Hoofdstukken over gebed, nr. 73, geciteerd in Jeremy Driscoll, Steps to Spiritual Perfection. Studies on Spiritual Progress in Evagrius Ponticus, New York: Newman Press, 2005, p. 99-100. Voor Evagrius' visie op gebed, vgl. ook Colomba Stewart, Imageless prayer and the Theological Vision of Evagrius Ponticus, in: Roy Hammerling, red., A History of Prayer. The First to the Fifteenth Century, Leiden: Brill, 2008, p. 137-166
  47. http://www.documentacatholicaomnia.eu/02m/0354-0430,_Augustinus,_De_Divinatione_Daemonum,_MLT.pdf; http://www.augustinus.it/latino/potere_divinatorio/index.htm
  48. Vgl. Karin Schlapbach, De divinatione daemonum, in: K. Pollmann, W. Otten, red., Oxford Guide to the Historical Reception of Augustine, Oxford, 2013, 1, pp. 132-134. (https://www.academia.edu/9459176/The_reception_of_Augustine_De_divinatione_daemonum); H.J. Geerlings, De antieke daemonologie en Augustinus’ geschrift De Divinatione Daemonum, Diss. Amsterdam; Gravenhage, 1953
  49. The Art of Discernment according to Saint Augustine. Noverim me, noverim Te! (http://www.augnet.org/?ipageid=1515); Martin Sastri, The Spiritual Senses in St. Augustine and Their Neoplatonic Foundations, Dalhousie University (Canada), 2006; Mariette Canévet, Se connaitre soi-meme en Dieu: Un aspect du discernement spirituel dans les 'Confessions' d'Augustin, in: Revue des Sciences Religieuses 64(1990)1, p. 27-52
  50. Gerd Summa, Geistliche Unterscheidung bei Johannes Cassian, Würzburg: Echter, 1992
  51. Vgl. voor de Nederlandse tekst van de Collationes oftewel Gesprekken: https://web.archive.org/web/20170707112550/http://kloosterbibliotheek.nl/bronteksten/johannus-cassianus/gesprekken/gesprek-1-24/; voor de Duitse vertaling van de Collationes, zie: https://www.unifr.ch/bkv/rtf/bkv283.rtf; voor de Franse: Sources Chrétiennes, nr. 42 (Paris: Cerf, 1955). Vgl. voor studies, Stefan Alexe, Le discernement selon Saint Jean Cassien, in: Studia Patristica 30(1997), p. 129-135; Roberto Alciati, Il De discretione di Cassiano e la sua influenze nella letteratura ascetica posteriore (Secoli V-VII), in: Rivista di storia del Christianesimo 6(2009)1, p. 65-98; Gregor Isiopili, St John Cassian: On Discernment, op Youtube: http://www.youtube.com/watch?v=Mzsj_sOcGjo.
  52. Vgl. Joannes Cassianus, Tweede gesprek van Abt Mozes. Het onderscheid, in: Joannes Cassianus, Gesprekken I-X, Gesprek 2,5 (Bilthoven: Nelissen, 1968), p. 55-78 (https://web.archive.org/web/20170707112550/http://kloosterbibliotheek.nl/bronteksten/johannus-cassianus/gesprekken/gesprek-1-24/). Vgl. ook het zevende gesprek, over de beïnvloedings-relatie van de boze geesten en de ziel. (https://web.archive.org/web/20170707112550/http://kloosterbibliotheek.nl/bronteksten/johannus-cassianus/gesprekken/gesprek-1-24/)
  53. John Levko, The Relationship of Prayer to Discretion and Spiritual Direction for John Cassian, in: St. Vladimir's Theological Quarterly 40(1996)3, p. 155-171
  54. Voor de taak van de geestelijk leidsman, zie bv. Kenneth Russell, The Unanswered Question in John Cassian’s Second Conference, in: Église et Théologie 29(1998), p. 291‐302
  55. Benedicti regula, red. R. Hanslik, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL), Wenen, 2e druk, 1977; http://www.intratext.com/X/DUT0023.htm; http://www.osb.org/gen/rule.html
  56. Benedicti regula, in; O.c., p. 166; http://www.cistercian.org/abbey/our-life/pdf/Rule%20of%20St.%20Benedict,%20Chapter%2064.pdf
  57. Conferenties, 2.2.4. Vgl. Fr Dermot Tredget, OSB (Douai Abbey – England), Practical Wisdom and Discernment in the Rule of St. Benedict (https://web.archive.org/web/20140824081731/http://www.stthomas.edu/cathstudies/cst/conferences/PracticalWisdom/PracticalWisdom/Tredgetpaper.pdf); Pierre Miquel, La discrétion, in: La vie monastique selon St. Benoît, Paris: Éditions Beauchesne, 1980, p. 78-94; A.M. Raabe, Discernment of Spirits in the Prologue to the "Rule" of Benedict, in: American Benedictine Review, 23(1972)4, p. 397-423
  58. Vgl. Regula pastoralis II, 9-10 (http://www.newadvent.org/fathers/36012.htm). Vgl. George Demacopoulos, Gregory the Great, in: Paul Gavrilyuk, Sarah Coakley, red., The Spiritual Senses. Perceiving God in Western Christianity, Cambridge: Cambridge University Press, 2012, p. 71-85
  59. https://en.wikipedia.org/wiki/The_Ladder_of_Divine_Ascent
  60. http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/audiences/2009/documents/hf_ben-xvi_aud_20090211_en.html; Rosa Maria Parrinello, Tecnica e carisma. Il discernimento tra radici pagane e tradizione cristiana: Diadoco di Fotica e Giovanni Climaco, in: Rivista di storia del Christianesimo 6(2009)1, p. 99-120
  61. St. John of Damaskos, On the Virtues and the Vices, in: The Philokalia. The complete tekst compiled by St. Nikodimos of the Holy Mountain and St. Makarios of Corith, Vol.2, vert. en becomm. door G. Palmer, Ph. Sherrard, Kallistos Ware, London: Faber and Faber, 1981, p. 333-342, hier m.n. 337-338
  62. Cfr. Wendy Love Anderson, The Discernment of Spirits. Assessing Visions and Visionaries in the Late Middle Ages, Tübingen: Mohr Siebeck, 2011, p. 48-80; N. Caciola, Mystics, Demoniacs, and the Physiology of Spirit Possession in Medieval Europe, in: Comparative Study of Society and History 42(2000)2, pp. 268–300; N. Caciola, & M. Sluhovsky, Spiritual Physiologies: The Discernment of Spirits in Medieval and Early Modern Europe, in: Preternature 1(2012)1, pp. 1–48
  63. François Boespflug, Le diable et la trinité tricéphales. A propos d’une pseudo- 'vision de la Trinité' advenue à un novice de saint Norbert de Xanten, in: Revue des sciences religieuses 72(1998)2, p. 156-175
  64. Bernardus van Clairvaux, Sermon 57 sur le Cantique. Discerner les signes de la venue de Bien-Aimé, in Collectanea Cisterciensia 64(2002), p. 71-77 (http://www.citeaux.net/collectanea/tlc641.pdf); Idem, Sermo XXIII De discretione spirituum, in: J.-P. Migne, Patrologia Latina, vol. 183 (Paris, 1854), p. 600-603; Idem, Sermons divers, Tome 3, Paris: Cerf, 2012. Vgl. Christoph Benke, Unterscheidung der Geister bei Bernhard von Clairvaux (Studien zur systematischen und spirituellen Theologie, 4), Echter Verlag, 1991; Dominique Bertrand, sj, Le discernement bernardin. Entre les Pères du désert et Ignace de Loyola, in: Collectanea Cisterciensia 64(2002), p. 5-16
  65. Vgl. Aelred von Rival, Spiegel der Liebe, Übertragen und eingeleitet von M. Hildegard Brem, Gekürzt und überarbeitet von Hans Urs von Balthasar, Einsiedeln: Johannes-Verlag, 1989, boek II, m.n. hfdst. 17 (http://www.gottliebtuns.com/doc/Alred%20von%20Rievaulx%20-%20Spiegel%20der%20Liebe.pdf)
  66. Vgl. Suzanne Giuseppi Testut, Les mouvements interieurs de l'âme. Passions et vertus selon saint François d'Assise et les Pères de l'Église, Bruyères de Chatel: Nouvelle Cité, 2011; Het verhaal van Rufinus, in: De kronieken van de vier en twintig generaals (Chronaca XXIV generalium ordinis fratrum minorum, in: Analecta Franciscana, dl. III, Quarachi, 1885, p. 48v), waar St. Franciscus onderscheiding tegenover verharding stelt. Zie hiervoor André Jansen, Franciscus van Assisi. Mysticus van Nabijheid, Antwerpen: Halewijn, 2013, p. 173v; The Discernment of St. Francis, in: Regis J. Armstrong, J. A. Wayne Hellmann, William J. Short, uitgs.,Francis of Assisi. Early Documents, St. Bonaventure, New York: Franciscan Institute of St. Bonaventure University, 2000, dl. II, hfdst. XV, p. 259. Zowel de overste als de broeder zelf moeten de ingevingen van God onderscheiden van de wil van de betreffende broeder. RegNB 16 en 21 Vgl. H.J. Bisschops, Franciscus van Assisi. Mysticus en mystagoog, Assen: Van Gorcum, 2008, p. 268
  67. Vgl. J. Bonnefoy, Bonaventure: The Doctrine of the Spiritual Senses, in: Idem, Le Saint-Esprit et ses dons selon Saint Bonaventure, Paris: Vrin, 1929, p. 1-237
  68. Vgl. Wendy Love Anderson, The Discernment of Spirits. Assessing Visions and Visionaries in the Late Middle Ages, Tübingen: Mohr Siebeck, 2011, p. 52-80, die m.n. de controverses rond de Franciscaan Petrus Olivi (1247/48-1296/98) beschrijft.
  69. Augusta Theodosia Drane, The life of st. Dominic, with a sketch of the Dominican order, London: Burns & Lambert, 1857, p. 82 beschrijft St. Dominicus' onderscheidingsvermogen ten aanzien van de motivatie van zijn volgelingen. (http://books.google.nl/books?id=NMoCAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=The+life+of+st.+Dominic,+with+a+sketch+of+the+Dominican+order+%5Bby+A.+T.+Drane%5D.&hl=nl&sa=X&ei=C69yUrrUMMWBhAeHtYCYAw&ved=0CDUQ6AEwAA#v=onepage&q=The%20life%20of%20st.%20Dominic%2C%20with%20a%20sketch%20of%20the%20Dominican%20order%20%5Bby%20A.%20T.%20Drane%5D.&f=false)
  70. St. Thomas spreekt over de invloed van engelen en duivels op mensen in zijn Summa Theologica I,110-114 (http://www.newadvent.org/summa/1.htm), maar heeft geen eigen traktaat over de onderscheiding der geesten geschreven. Zijn behandeling van de onderscheiding is meer rationeel. Vgl. Fr. Dingjan, Discretio. Les origines patristiques et monastiques de la doctrine sur la prudence chez saint Thomas d'Aquin, Assen: Van Gorcum, 1967
  71. Vgl. zijn Rede der Underscheidunge, gepubliceerd als Meister Eckharts Reden der Unterscheidung, uitg. door Eugen Diederichs, Bonn: A. Marcus und E. Weber, 1913 (Walter de Gruyter, 1925) en als Discours du discernement, Traduits du moyen haut allemand et présentés par A. J. Festugière, Paris; Éditions du Cerf, 2003
  72. M.n. in zijn 43e en 47e preek in: Die Predigten Taulers, red. Ferdinand Vetter (Deutsche Texte des Mittelalters, 11), Berlin: Weidmannsche Buchhandlung, 1910. Vgl. ook Wendy Love Anderson, The Discernment of Spirits. Spätmittelalter, Humanismus, Reformation, Tübingen: Mohr Siebeck, 2011, p. 101-106. Voor zijn verdere invloed, zie de volgende pp.
  73. (de) Heinrich von Friemar in de Deutsche Biographie; Adolar Zumkeller O.E.S.A., Die Lehrer des geistlichen Lebens unter den Deutschen Augustinern vom dreizehnten Jahrhundert bis zum Konzil von Trient, in: Sanctus Augustinus Vitae Spiritualis Magister met als onderwerp: Settimana Internationale di Spiritualità Agostiniana, Roma, 22·27 Ottobre 1956, dl. II, p. 239-238, p. 243v (http://www.mgh-bibliothek.de/dokumente/b/b076801.pdf)
  74. Uitgegeven als De quattuor instinctibus (scilicet divino, angelico, diabolico et naturali). Der Traktat Heinrichs von Friemar über die Unterscheidung der Geister: Lateinischmittelhochdeutsche Textausgabe mit Untersuchungen, red. R.G. Warnock/A. Zumkeller, Würzburg, 1977, p. 152-235; https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/item/6HHMFG647FWLRGDPEQ235JHX4BRKZZ4V
  75. Vgl. Josef Weismayer, Ein Blick in einen fernen Spiegel. Spätmittelalterliche Traktate über die Unterscheidung der Geister, in: P. Imhof [Hrsg.], Gottes Nähe. Religiöse Erfahrung in Mystik und Offenbarung, Würzburg 1990, p. 110-126
  76. Uitg. als Der Traktat Heinrichs von Friemar über die Unterscheidung der Geister, Lateinisch-mittelhochdeutsche Textausgabe mit Untersuchungen und Kommentar von Robert G. Warnock und Adolar Zumkeller (Cassiciacum 32), Würzburg: Augustinus Verlag, 1977
  77. http://www.dbnl.org/tekst/ruus001diec01_01/ruus001diec01_01_0001.php
  78. http://www.dbnl.org/tekst/ruus001vand01_01/
  79. Vgl. Wendy Love Anderson, The Discernment of Spirits. Assessing Visions and Visionaries in the Late Middle Ages, Tübingen: Mohr Siebeck, 2011, p. 107-114, hier p. 109
  80. "I showed you three things from which you could recognize the good spirit: I invited you to honor your God, who made you and gave you all the good things you have; your reason also tells you to honor him above all things. I further invited you to keep the true faith, that is, to believe that nothing has been created without God nor may be made without God. I also invited you to love reasonable work and continence in all things, for the world was created for man’s sake, in order that he may use it according to his reasonable needs, and not in excess. In the same way, you may also recognize the unclean spirit, the devil, from three opposing things: He tempts and advises you to seek and desire your own praise, and to be proud of the things given you. He also tempts you into unbelief and intemperance in all your limbs and in all things, and makes your heart inflamed by them. Sometimes he also deceives men under the guise of a good spirit. This is why I commanded you to always examine your conscience and reveal it to spiritual men of wisdom! Therefore, do not doubt that the good spirit of God is with you when you desire nothing but God and are completely inflamed by him! Only I can do this, and it is impossible for the devil to come near you then. He also cannot come near to any evil man unless I allow it, either because of his sins, or some secret judgment that is known only to me. For he is my creature like all other things - he was created good by me, but made himself evil by his own malice – therefore, I am Lord over him." Quoted in: http://polarprefecture.blogspot.nl/2010/06/quotes-from-revelations-given-to-st.html
  81. Vgl. voor een algemene inleiding: Grazia Mangano Ragazzi, Obeying the Truth: Discretion in the Spiritual Writings of Saint Catherine of Siena, Oxford: Oxford University Press, 2014; Diana Villegas, "Discernment in Catherine of Siena", in: Theological Studies 58(1997), pp. 19-38
  82. Donald Goergen, Fire of Love: Encountering the Holy Spirit, Mahwah, New Jersey: Paulist Press, 2006, p. 128v
  83. Zie haar Dialogo, 9,40 en 11,44. Vgl. ook haar Brief T213 in: Saint Catherine of Siena as Seen in Her Letters, vert. en noten door Vida D. Scudder, London: Dent & Sons, 1927, p. 144-53. Vgl. Sandra Schneiders, Spiritual discernment in 'The Dialogue' of Saint Catherine of Siena, in: Horizons, 9(1982)1, p. 47-59; Diana Villegas, A Comparison of Catharine of Siena's and Ignatius of Loyola's Teaching on Discernment, PhD diss. Fordham University, 1986 (http://fordham.bepress.com/dissertations/AAI8615716/); Diana Villegas, Discernment in Catherine of Siena, in: Theological Studies 58(1997), p. 19-38 (http://cdn.theologicalstudies.net/58/58.1/58.1.2.pdf); Diana L. Villegas, Catherine of Siena's Wisdom on Discernment and her reception of scripture, in: Acta Theologica 2013 Suppl 17, p. 209-227 (http://www.scielo.org.za/pdf/at/v33s17/12.pdf)
  84. Heinrich von Langenstein, Unterscheidung der Geister, Lateinisch und deutsch. Texte und Untersuchungen zur Übersetzungsliteratur aus der Wiener Schule, red. Th. Hohmann, München: 1977
  85. Vgl. voor de originele Latijnse tekst: http://badigit.comune.bologna.it/books/ludolfo/scorri.asp?direction=next&ID=1. In het Middeleeuwse Nederlands, zie: Ludolf van Saksen, t Boeck van den leven ons heeren Jesu Christi, Delft, Jacob Jacobszoon van der Meer of Christiaen Snellaert, 1488 (http://www.cartusiana.org/?q=node/1692); vgl. Jan Deschamps, De Vita Christi van Ludolf van Saksen in het Middelnederlands (http://www.cartusiana.org/files/StuCa%201%20offprint_Vita%20Christi%20in%20het%20Middelnederlands.pdf). Voor een recente versie, zie bv. Ludolf von Sachsen, Das Leben Jesu Christi. Ausgewählte Texte, übertragen von Susanne Greiner und Martha Gisi, Johannes Verlag, 1994
  86. Vgl. Paul J. Shore, The Vita Christi of Ludolf of Saxony and Its Influence on the Spiritual Exercises of Ignatius of Loyola, in: Studies in the Spirituality of Jesuits 30(1998)1, p. 1-34 (https://openlibrary.org/works/OL16834229W/The_Vita_Christi_of_Ludolph_of_Saxony_and_its_influence_on_the_Spiritual_exercises_of_Ignatius_of_Lo); Gordon James Klingenschmitt, How to see the Holy Spirit, Angels, and Demons. Ignatius of Loyola on the Gift of Discerning of Spirits in Church Ethics, Eugene, OR: Wipf & Stock, 2014, p. 51-60
  87. https://web.archive.org/web/20130924114113/http://heiligeteksten.nl/De%20Navolging%20van%20Christus%20web.htm
  88. Thomas a Kempis, De navolging van Christus (Bilthoven: Amboboeken, 1973), p. 105
  89. Over de invloed van Thomas a Kempis op Ignatius, zie: Dirk Boone, Thomas a Kempis. Voorloper van Ignatius, in: Cardoner. Tijdschrift voor Ignatiaanse spiritualiteit (http://www.cardoner.eu/jezuieten-geschiedenis-van-de-orde/thomas-kempis-voorloper-van-ignatius)
  90. Rudolf Th. M. van Dijk, onder redactie van Charles Caspers, Rijcklof Hofman, Twaalf kapittels over ontstaan, bloei en doorwerking van de Moderne Devotie, Uitgeverij Verloren, 2012
  91. Vgl. Pieter Boonstra, Causa spiritualis instructionis. The Modern Devout “Collatio” as a Community of Learning, in: Ons Geestelijk Erf 88(2017), pp. 35-57. Vgl. ook J.L. Beek, Leken trekken tot Gods Woord: Dirc van Herxen (1381-1457) en zijn Eerste Collatieboek, Leiden: PhD Dissertatie, 2009, hfdst 3: Collatie en moderne devotie, p. 61-72 (https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/14441/03.pdf); Thom Mertens, Collatio und Codex im Bereich der Devotio moderna, in: Christel Meier, red., Der Codex im Gebrauch. Akten des Internationalen Kolloquiums 11.-13. Juni 1992, München: Fink, 1996, p. 163-182
  92. Vgl. Jon van Engen, red., Devotio Moderna. Basic WritingsMahwah, NJ: Paulist Press, 1988, p. 160; John Van Engen, Sisters and Brothers of the Common Life. The Devotio Moderna and the World of the Later Middle Ages, Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press, 2008, hfdst 5 en 8; Wybren Scheepsma, Medieval Religious Woman in the Low Countries. The Modern Devotion, the Canonesses of Windesheim, and their Writings, Woodbridge, Suffolk: Boydell & Brewer, 2004 (Oorspronkelijk: Deemoed en devotie. De koorvrouwen van Windesheim en hun geschriften, Prometheus, 1997)
  93. Vgl. Rob Faesen, Geert Grote. Voorloper van Ignatius, in: Cardoner. Tijdschrift voor Iganatiaanse Spiritualiteit http://www.cardoner.eu/andere-bronnen-van-inspiratie/geert-grote-voorloper-van-ignatius/
  94. Vgl. J. van Engen, The Work of Gerlach Peters (d. 1411), Spiritual Diarist and Letter Writer, A Mystic among the Devout, in: Ons Geestelijk Erf 73(1999), p. 150-177; A. Deblaere, Gerlach Peters (1378-1411), mysticus van de 'onderscheiding der geesten', in: A. Deblaere, G. De Baere, M.M. Kors, red., Gerlach Peters, Alleenspraak; Brieven, Mystieke teksten met commentaar 5, Bonheiden: Abdij Bethlehem, 1984/1995, p. 151-169; Piet Stevens, Naar een wijd land doet Gij mij uitgaan. Als pelgrim op zoek naar innerlijke ruimte, Leeuwarden: Discovery Books, 2015, p. 74-79 en 97-182. Over de invloed van Gerlach Peters op Ignatius van Loyola, zie Guido de Baere, SJ, Gerlach Peters. Voorloper van Ignatius, in: Cardoner. Tijdschrift voor Ignatiaanse spiritualiteit http://www.cardoner.eu/geestelijke-oefeningen-geschiedenis/gerlach-peters-voorloper-van-ignatius/
  95. Vgl. Maximilian von Habsburg, Catholic and Protestant Translations of the Imitatio Christi, 1425-1650. From Late Medieval Classic to Early Modern Bestseller, Farnhem: Ashgate, 2011, p. 199-242; Martine Delaveau & Yann Sordet, red., Édition et diffusion de l’Imitation de Jésus-Christ (1470-1800). Études et catalogue collectif, Paris: Bibliothèque nationale de France / Bibliothèque Mazarine / Bibliothèque Sainte-Geneviève, 2011; Martine Delaveau & Yann Sordet, red., Un succès de librairie européen, l’Imitatio Christi 1470-1850, Paris: Bibliothèque Mazarine / Éditions des Cendres, 2012
  96. Cfr. A. Joynes, Medieval ghost stories: An anthology of miracles, marvels and prodigies, Woodbridge: The Boydell Press, 2009
  97. Laura Stokes, Demons of Urban Reform: Early European Witch Trials and Criminal Justice, 1430-1530 (Palgrave Historical Studies in Witchcraft and Magic), Palgrave MacMillan, 2011; Dyan Elliott, Proving Woman: Female Spirituality and Inquisitional Culture in the Later Middle Ages, Princeton: Princeton University Press, 2004, hfdst. VI, p. 250-263: The discernment of spirits
  98. Vgl. Nancy Caciola, Discerning Spirits. Divine and Demonic Possession in the Middle Ages, Ithaca/London: Cornell University Press, 2003 (recensie door Janine Larmon Peterson, Mystics Quarterly 31(2005)3/4, p. 128-130); Karen Sullivan, Truth and the Heretic: Crises of Knowledge in Medieval French Literature, Chicago: University of Chicago Press, 2005; R.Godwin, Exposing witchcraft in the church, Orlando, FL: Creation House, 1997
  99. Vgl. Fabian Alejandro Campagne, «Va-t’en, Saint Pierre d’enfer»: el discernimiento de espíritus en las visiones de la beata Ermine de Reims (1395-1396), in: Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge (2013)1, p. 80-121; Renate Blumenfeld-Kosinski, The Strange Case of Ermine de Reims. A Medieval Woman Between Demons and Saints, Pittsburgh: University of Pennsylvania Press, 2015; Fabián Alejandro Campagne, Demonology at a Crossroads: The Visions of Ermine de Reims and the Image of the Devil on the Eve of the Great European Witch-Hunt, in: Church History 80(2011)3, p. 467-497
  100. Vgl. Wendy Love Anderson, The Discernment of Spirits, Tübingen: Mohr Siebeck, 2011; Kick Bras, Onderscheiden zoals Hadewijch, in: Bulletin voor Charismatische Theologie 51,52 (2003), p. 37-50; Rosalynn Voaden, God’s Words, Women’s Voices: The Discernment of Spirits in the Writing of Late-Medieval Women Visionaries, York: York Medieval Press, 1999, esp. p. 41-72 (Reviewed by Mystics Quarterly 27(2001)1, pp. 43-47)
  101. Vgl. Dyan Elliot, Seeing Double: John Gerson, the Discernment of Spirits, and Joan of Arc, in American Historical Review 107(2002)1, p. 26-54
  102. Vgl. onder andere zijn De distinctione verarum visionum a falsis (1401-2); De probatione spirituum (1415) en De examinatione doctrinarum (1423). Vgl. Wendy Love Anderson, The Discernment of Spirits. Assessing Visions and Visionaries in the Late Middle Ages, Tübingen: Mohr Siebeck, 2011, p. 190-224; Cornelius Roth, Discretio spirituum: Kriterien geistlicher Unterscheidung bei Johannes Gerson (Studien zur systematischen und spirituellen Theologie, Bd. 33), Würzburg: Echter 2001; Paschal Boland, The Concept of discretio spirituum in John Gerson's De probatione spirituum and De distinctione verarum visionum a falsis, Washington, DC: Catholic University of America Press, 1959; recencie: Irish Theological Quarterly 27(1960), p. 251-253
  103. Bridget Morris, St. Birgitta of Sweden, Woodbridge, Suffolk, 1999, p. 157; Jane Tylus, Mystical Literacy. Writing and Religious Woman in late mediëval Italy, in: Carolyn Muessig, George Ferzoco, Beverly Kienzle, red., A Companion to Catherine of Siena, Leiden: Brill, 2012, p. 155-184, p. 177v
  104. Dit is zo volgens zowel R.Père L.M. Barrielle, C.P.CR-V, Le discernement des esprits, in het hoofdstuk: Rapport du Père Ibañes O.P. au sujet de sainte Thérèse d'Avila (http://custodi.perso.neuf.fr/Discernement.htm) als Catherine Brown, Pastor and Laity in the Theology of Jean Gerson, Cambridge: Cambridge University Press, 1987 p. 224.
  105. Vgl. J. Weismayer, Ein Blick in einen fernen Spiegel. Spätmittelalterliche Traktate über die Unterscheidung der Geister, in: Paul Imhof, red., Gottes Nähe. Religiöse Erfahrung in Mystik und Offenbarung, Würzburg: Echter Verlag, 1990, p. 110-126
  106. In: Opera omnia, vol. 40, p. 261-319; K. Emery: Dionysii Cartusiensis Opera selecta, Tomus I, in: CCCM 121, Turnhout, 1991
  107. J. Weismayer, Dionysius der Kartäuser als Lehrer der Unterscheidung der Geister, in: J. Hogg, red., in: Analecta Cartusiana (Salzburg) 11(1988)2 (Kartäuserliturgie und Kartäuserschrifttum. Internationaler Kongress vom 2. bis 5. September 1987), p. 5-27; Adam Wittmann, De discretione spirituum apud Dyonisium Cartusianum (Dissertatie Pontificia Universitas Gregoriana), Rome: Debrecen, 1938; Krijn Pansters, Discretio en innerlijke hervorming bij Dionysius de Kartuizer, in Internationaal theologisch tijdschrift Communio 28(2003), p. 213-224
  108. Vgl. de literatuur in Krijn Pansters, De kardinale deugden in de Lage Landen, 1200-1500, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2007, p. 161, noot 287; Idem, Cor, cella, claustrum, ecclesia. Denis the Carthusian (1402/1403-1471) on discretio and Inner Reform, in: S. Molvarec & T. Gaens, red., A Fish Out of Water? From Contemplative Solitude to Carthusian Involvement in Pastoral Care, Leuven: Peeters Publishers, 2013 (Studia Cartusiana), p. 199-209. Voor een algemene beoordeling, zie Stefan Podlech, Discretio. Zum Hermeneutik der religiösen Erfahrung bei Dionysius dem Kartäuser, Salzburg: Institut für Anglistik und Amerikanistik, 2002 (Analecta Cartusiana 194)
  109. Vgl. Alissa MacMillan, Exorcizing demons: Thomas Hobbes and Balthasar Bekker on spirits and religion, in: Philosophica 89(2014), pp.13-48 (http://logica.ugent.be/philosophica/fulltexts/89-2.pdf); Maren Sziede und Helmut Zander, red., Von der Dämonologie zum Unbewussten. Die Transformation der Anthropologie um 1800, Berlin: De Gruyter, 2014
  110. Vgl. de bibliografie bij Joseph Pegon, Discernement des Esprits. Periode Moderne, in: Dictionnaire de spiritualité. Ascétique et mystique. Doctrine et histoire, Paris: Beauchesne, 1932-95, dl. 3, p. 1266-81 (http://www.dictionnairedespiritualite.com/); Moshe Sluhovsky, Believe not Every Spirit. Possession, Mysticism, & Discernment in Early Modern Catholicism, Chicago: University of Chicago Press, 2007; Kathryn Edwards, How to Deal with the Restless Dead? Discernment of Spirits and the Response to Ghosts in Fifteenth-Century Europe, in: Outi Hakola, Sara Heinämaa and Sami Pihlström, red., Death and Mortality – From Individual to Communal Perspectives [Studies across Disciplines in the Humanities and Social Sciences 19], Helsinki: Helsinki Collegium for Advanced Studies, 2015, pp. 82–99 (https://helda.helsinki.fi/bitstream/handle/10138/158342/How%20to%20Deal%20with%20the%20Restless%20Dead%3F%20Discernment%20of%20Spirits%20and%20the%20Response%20to%20Ghosts%20in%20Fifteenth-Century%20Europe.pdf?sequence=1); N. Caciola, & M. Sluhovsky, Spiritual Physiologies: The Discernment of Spirits in Medieval and Early Modern Europe, in: Preternature 1(2012)1, pp. 1–48
  111. Vgl. Annemarie Nooijen, Unserm grossen Bekker ein Denkmal’? Balthasar Bekkers (1634-1698) Betoverde Weereld in den deutschen Landen zwisschen Orthodoxie und Aufklärung, Münster: Waxmann, 2009; Andrew C. Fix, Fallen Angels. Balthasar Bekker, Spirit Belief, and Confessionalism in the Seventeenth Century Dutch Republic (International Archives of the History of Ideas, 165), Kluwer Academic Publishers, 1999; John Fleming, The Dark Side of the Enlightenment. Wizards, Alchemists, and Spiritual Seekers in the Age of Reason, New York: Norton & Company, 2013
  112. Vgl. Timothy Chesters, Ghost Stories in Late Renaissance France: Walking by Night (Oxford Modern Languages & Literature Monographs), Oxford: Oxford University Press, 2011, m.n. p. 24-40
  113. Clare Copeland, Jan Machielsen, red., Angels of Light? Sanctity and the Discernment of Spirits in the Early Modern Period, Leiden: Brill, 2012; Richard Parish, Christian Particularity in Seventeenth-Century French Writing. 'Christianity is strange', Oxford: Oxford University Press, 2011, hfdst. 5: Particularity and Discernment, p. 113-139
  114. Piet Penning de Vries, Ignatius en het onderscheiden van de geesten, Tielt, Amsterdam: Lannoo, 1979 (2e druk)
  115. Ignatius van Loyola, Het verhaal van de pelgrim. Autobiografie, Vertaald en van aantekeningen voorzien door Christof van Buijtenen, Tweede druk, herzien en bewerkt door Mary Blickman, Ben Frie en Mark Rotsaert S.J., Averbode, 2000 (http://www.jezuieten.org/sites/default/files/page/het_verhaal_van_de_pelgrim_bis.pdf#overlay-context=nl/wie-we-zijn/documenten). Vgl. John M. McManamon, The Text and Contexts of Ignatius of Loyola's Autobiography, Fordham University Press, 2013
  116. Anneke B. Mulder-Bakker/Marijke Carasso-Kok, red., Gouden Legenden. Heiligenlevens en heiligenverering in de Nederlanden, Hilversum 1997. Vgl. Gordon James Klingenschmitt, How to see the Holy Spirit, Angels, and Demons. Ignatius of Loyola on the Gift of Discerning of Spirits in Church Ethics, Eugene, OR: Wipf and Stock, 2014, p. 39-51, waarbij vooral St. Franciscus en St. Dominicus een inspiratiebron voor hem waren in hun gave van onderscheiding tussen de goede en boze geesten.
  117. Vgl. voor dit essentiële begrip: Armin Sauer, Petra Horn, Trost und Trostlosigkeit nach den 'Geistlichen Übungen' des Ignatius von Loyola, in: Hans-Jürgen Hoeppke, Armin Sauer, red., Glaubend leben: Gerhard Ruhbach zum 60. Geburtstag, Wuppertal, Zürich: R. Brockhaus, 1994, p. 104-115; Hans Zollner, Trost – Zunahme an Hoffnung, Glaube und Liebe. Zum theologischen Ferment der ignatianischen Unterscheidung der Geister, Tyrolia, Innsbruck/Wien, 2004; Laurence Murphy, Consolation, in: The Way: Supplement 27(1976)spring, p. 35-47; Christoph Benke, Geistlicher Trost. Ein Beitrag zur einer Affektiven Spiritualität, in: Peter Scheuchenpflug, red., Tröstende Seelsorge. Chancen und Herausforderungen für christliches Handeln in der pluralen Welt, Würzburg; Echter, 2005, p. 39-49; Themanummer Movements of the spirits: The Way. A review of Christian spirituality published by the British Jesuits, 43(2004)3 (http://www.theway.org.uk/Kereky/July%202004%20for%20web.PDF); Bruno Niederbacher, How can Spiritual Consolation be an Indicator of God's Will? Remarks on the Cognitive Role of Spiritual Emotions, in: Gregorianum 98(2017)4, p. 813-828
  118. Over verdere bronnen, zie bv. C. A. Kneller, Zu den Kontroversen über den hl. Ignatius von Loyola: II. Quellen der Exerzitien?, in: Zeitschrift für katholische Theologie 49(1925)2, p. 161-185; Santiago Arzubialde, S.J., Ejercicios Espirituales de S. Ignacio. Historia y Análisis, Mesajero/Sal Terrae, 2009, 2e ed.
  119. Vgl. voor de tekst van de Regels voor de eerste week: http://geestelijkeoefeningen.blogspot.nl/2009/08/onderscheiding-der-geesten-regels-in-de.html, en voor de tekst van de Regels voor de tweede week: http://geestelijkeoefeningen.blogspot.nl/2009/08/onderscheiding-der-geesten-regels-voor.html; Vgl. M.J. Buckley, The structure of the rules for discernment of spirits, in: The Way 20(1973) autumn, p. 19-37
  120. Franz Meures, The Ignatian Constitutions and the Gift of Discernment (http://tertianship.eu/wp-content/uploads/2012/11/Discernment-in-Constitutions-SJ.pdf)
  121. Lilian Lian Bee Koh, Ignatian Spirituality and Spiritual Direction (http://www.sgm.org.nz/Research%20Papers/Ignatian%20Spirituality%20and%20Spiritual%20Direction.pdf); Thomas H., S.J. Green, The Friend of the Bridegroom: Spiritual Direction and the Encounter with Christ, Notre Dame, Indiana: Ave Maria Press, 2000; William A. Barry SJ, William A. Connolly, SJ, The Practice of Spiritual Direction, San Francisco: Harper, 1986; Dermot Mansfield, Spiritual Accompaniment and Discernment, in: The Way 47(2008)jan/april, p. 155–164 (https://web.archive.org/web/20160304112526/http://www.theway.org.uk/websubs/4712.pdf)
  122. "If discernment seems to you to be a rare bird [rara aue] not easily held, you should at least supplement it with obedience, which will always be a secure guide." Brief aan de jezuïetenstudenten van Coïmbra, 7 mei 1547 (Ep. 1,506), geciteerd in: Christopher van Ginhoven Rey, Instruments of the Divinity. Providence and Praxis in the Foundation of the Society of Jesus, Leiden: Brill, 2014, p. 177. Voor de hele brief, zie: Ignatius in zijn brieven, vertaald en toegelicht door Mark Rotsaert, Averbode: Altiora, 2015, p. 43-53, hier p. 51
  123. Vgl. zijn Mémorial, vert. en becom. door Michel de Certeau, Paris: Desclée de Brouwer, 1960/2006, p. 184, 343; Brian O’Leary SJ, Pierre Favre and Discernment, Oxford: Way Books, 2006; Michel de Certeau, Die Erfahrung von Heil bei Peter Faber, in: Geist und Leben 3(2014), p. 236-251, m.n. 249v.
  124. Jerónimo Nadal, On Consolation. One of Ignatius’ closest confidants on consolation, on ministry and on discernment, in: The Way 43(2004)3, p. 49-55 (http://www.theway.org.uk/Kereky/July%202004%20for%20web.PDF); Joseph F. X. Erhart, Doctrine of Father Jerome Nadal on the Spiritual Exercises of St. Ignatius, in: Woodstock Letters 82 (1953), p. 317-34; Hans Kolvenbach, Jerome Nadal. Fifth Centenary of his Birth, in: Review of Ignatian Spirituality, nr. 116, p. 9-16 (http://www.sjweb.info/documents/cis/pdfenglish/200711602en.pdf)
  125. Patrick Goujon, Louis Lallemant. Doctrine spirituelle, Desclée de Brouwer, 2011; Dominique Salin, Discernement spirituel et mystique chez Louis Lallemant (1588-1635) en Patrick Goujon, Le devenir du discernement chez les jésuites français du XVIIe siècle, in: Simon Icard, red., Le Discernement spirituel au XVIIe siècle, Paris, Nolin, 2011
  126. Vgl. David Travers, OCDS, Our Carmelite Promise: The Holy Spirit & Discernment (http://www.meditationsfromcarmel.com/sites/default/files/pdfs/carmelite_promises/Promise_2.pdf); Carlos Perez, Spirituality, discernment and tradition in Ignatius Loyola, Teresa of Avila and John of the Cross, Masters Thesis, Rice University, 1991 (http://scholarship.rice.edu/bitstream/handle/1911/13673/1349019.PDF?sequence=1); Marcel Lepee, St. Teresa of Jesus and the Devil, in: Bruno de Jesus-Marie, OCD, red., Satan, New York: Sheed and Ward, 1972; Alison Weber, Spiritual Administration: Gender and Discernment in the Carmelite Reform, in: Sixteenth Century Journal 31(2000)1, p. 123-46; Fr. Antonio Moreno, Demons According to St. Teresa and St. John of the Cross (https://www.catholicculture.org/culture/library/view.cfm?id=8280); Maximiliano Herraiz, Discernimiento espiritual en Teresa y Juan de la Cruz (http://www.invire.net/nuevasfotos/Frontera_64.pdf)
  127. Vgl. Antonio Gallonio, Vita beata Philippi Nerii Florentini Congregationis Oratorii fundatoris in annos digesta, Roma, 1600, p. 58
  128. Vgl. Bestijging van de Berg Karmel, III,37 over de onderscheiding van de beelden tijdens het gebed, Brief 1 over de listen van de satan die probeert de contacten met de geestelijk leidsman te verstoren en Levende vlam van Gods liefde III,30 over de gave van de onderscheiding bij de geestelijk leidslieden (In: J. Peters, J. Jacobs, red., Johannes van het Kruis. Mystieke werken, Gent: Carmelitana, 1992, p. 797v, 87 en 1031v.). Vgl. Segundo Galilea, Temptation and Spiritual Discernment in Ignatius of Loyola and John of the Cross, in: Idem, Temptation and Discernment, Washington, DC: Confraternity of Christian Doctrine, 1970 (https://web.archive.org/web/20110827213329/http://www.catholic-truths.com/dlds/Temptation.pdf); Tomaso Beck - Giovanna Della Croce, Non so vedere: il discernimento dello Spirito, Bologna: Ed. Dehoniane, 1978; Marie-Joseph Huguenin, Le thème de la connaissance chez Jean de la Croix, in: Teresianum (Rome) 54(2003)1, p. 79-116; Lucien-Marie de Saint Joseph, OCD, The Devil in the Writings of St. John of the Cross, in Bruno de Jesus-Marie, red., Satan, New York: Sheed and Ward, 1972; Fr. Antonio Moreno, Demons According to St. Teresa and St. John of the Cross (https://www.catholicculture.org/culture/library/view.cfm?id=8280); Maximiliano Herraiz, Discernimiento espiritual en Teresa y Juan de la Cruz (http://www.invire.net/nuevasfotos/Frontera_64.pdf)
  129. Francois Charmot, Ignatius Loyola and Francis de Sales: Two Masters — One Spirituality, Trans. M. Renelle, St. Louis/London: Herder, 1966; R.J. Sweeney, Discernment in the Spiritual Direction of Francis the Sales, in: Review for Religious 39(1980), p. 127-141; J. Strus, I protagonisti della direzione spirituale secondo l'insegnamento e la practica di Francesco di Sales, in: Salesianum 42(1980), 289-339; A. Ravier, François de Sales à l'école des jésuites, in: Nouvelle Revue de Théologie 117(1995), p. 397-412
  130. Eunan McDonnell, The Concept of Freedom in the Writings of St. Francis the Sales, Bern: Peter Lang, 2009
  131. John O'Malley, The First Jesuits, Cambridge, MA: Harvard University Press, 267-68
  132. Fabián Alejandro Campagne, Witches, Idolaters, and Franciscans: An American Translation of European Radical Demonology (Logroño, 1529–Hueytlalpan, 1553), in: History of Religions, 44(2004)1, p. 1-35
  133. Simon Icard, red., Le Discernement spirituel au XVIIe siècle, Paris, Nolin, 2011
  134. https://web.archive.org/web/20130921054031/http://vincentians.com/blog/st-vincent-and-discernment/
  135. https://en.wikipedia.org/wiki/Giovanni_Bona
  136. Jean Cardinal Bona, Épitre à Saint Bernard, Première Abbé de Clairvaux, Docteur de l'Église. Traité du Discernement des Esprits (1672) http://livres-mystiques.com/partieTEXTES/Bona/epitre.html
  137. Cynthia J. Cupples, Between You and Us: Nuns and Spiritual Discernment in Seventeenth-Century France, in: Proceedings of the Western Society for French History, 33(2005) (http://hdl.handle.net/2027/spo.0642292.0033.007); Barbara Diefendorf, Discerning Spirits: Women and Spiritual Authority in Counter Reformation France, in: Culture and Change: Attending to Early Modern Women, red. Margaret Mikesell en Adele Seef, Candbury, NJ: University of Delaware Press, 2003, p. 241-65; Anne Jacobson Schutte, Aspiring Saints: Pretense of Holiness, Inquisition, and Gender in the Republic of Venice, 1618-1750, Johns Hopkins University Press, 2001
  138. Vgl. Le Discernément des Esprits. Pour le bon règlement de ses propres actions et de celles d'autrui. Ouvrage spécialement utile aux directeurs des âmes, vert. door M.A. Brassevin, Parijs: Waltzer, 1893; Wilhelm Schamoni, Regeln zur Unterscheidung der Geister Nach Johannes-Baptist Scaramelli, in: Theologisches, Nr. 3, Juli 1970, p. 43-45 (https://web.archive.org/web/20140725220711/http://www.priesternetzwerk.net/gfx/pdf/geistliches_leben/Scaramelli_Unterscheidung_Geister.pdf)
  139. St. Alphonsus Liguori, Uniformity with God's Will [1755], transl. by Thomas Tobin, hfdst. 6: Spiritual desolation (http://www.ccel.org/ccel/alphonsus/uniformity.viii.html met het Italiaanse origineel: http://www.ccel.org/ccel/alphonsus/volonta)
  140. http://www.pathsoflove.com/texts/alphonsus.html
  141. http://www.st-bertoni.com/
  142. Cfr. Fr. José Alberto Moura, C.S.S., The Holy Spirit in the charism of St. Gaspar Bertone, Rome: Angelicum, 1988; Electronic Maiden Edition, 2003; Most Recent Revision: 6 jan. 2009 (https://web.archive.org/web/20160304214559/http://www.st-bertoni.com/life_spirituality_files/moura.pdf), p. 100v
  143. Johannes Roothaan, Die Geistlichen Übungen des hl. Ignatius nach der spanischen Urschrift, Regensburg 1855, p. 304-305
  144. "Countless people testified that Vianney was gifted with a remarkable ability to read souls, discernment of spirits, and prophecy." Patty Melvin, The Curé of Ars and Saint Philomena (philomena.org); A. Carthusian, The Call of Silent Love, Herefordshire: Gracewing, 2006, p. 159
  145. G. Magill, Imaginative Moral Discernment. Newman on the Tension between Reason and Religion, in: Heythrop Journal 32(1991), p. 493-510; Idem, Imaginative Discernment, Newman's Safeguard of Faith and Morals, in: M.E. Allsopp, R.R. Burke, John Henry Newman, New York and London: Garland Publishing, 1992, p. 241-255. Over deze Imagination, vgl. Idem, Moral imagination in theological method and church tradition: John Henry Newman, in: Theological Studies 53(1992), p. 451-475 (http://www.ts.mu.edu/readers/content/pdf/53/53.3/53.3.3.pdf)
  146. SERMON: The Powers of Nature (The Feast of St. Michael and All Angels)(https://web.archive.org/web/20131029200624/http://thevalueofsparrows.com/2012/09/30/sermon-the-powers-of-nature-the-feast-of-st-michael-and-all-angels-by-john-henry-newman)/
  147. Vgl. Susan E. Schreiner, Are You Alone Wise? The Search for Certainty in the Early Modern Era, Oxford: Oxford University Press, 2011, bijz. hfdst. 6: Unmasking of the Angel of Light. The Discernment of Spirits (p. 261-320)
  148. R. Ward Holder, John Calvin and the Grounding of Interpretation: Calvin's First Commentarties, Leiden: Brill, 2006; R.W.L. Moberly, Prophecy and Discernment, Cambridge: Cambridge University Press, 2006
  149. Gisbertus Voetius, De probatione spirituum, 2 dln. in: idem, Selectarum disputationum theologicarum, 5 vol., Utrecht/Amsterdam, 1548-69, deel 2, vanaf p. 1104; Anthony Ossa-Richardson, Gijsbert Voet and Discretio spirituum after Descartes, in: Clare Copeland, Johannes Machielsen, red., Angels of Light? Sanctity and the Discernment of Spirits in the Early Modern Period (Studies in Medieval and Reformation Traditions), Leiden: Brill, 2012, p. 235-254
  150. Laura Sangha, Incorporeal Substances: Discerning Angels in Later Seventeenth-Century England, in: Clare Copeland, Johannes Machielsen, red., Angels of Light? Sanctity and the Discernment of Spirits in the Early Modern Period (Studies in Medieval and Reformation Traditions), Leiden: Brill, 2012, p. 255-277
  151. Daniel Eppley, Defending Royal Supremacy and Discerning God's Will in Tudor England, Aldershot: Ashgate Publishing, 2007, recencie door Charles Beem in The Journal of British Studies 48(2009)3, p. 761-762
  152. Constance M. Furey, Invective and Discernment in Martin Luther, D. Erasmus, and Thomas More, in: Harvard Theological Review 98(2005)4, p. 469-488
  153. Vgl. Michael Proterra, Homo Spiritualis Nititur Fide: Martin Luther and Ignatius of Loyola, an Analytical and Comparative Study of a Hermeneutic Based on the Heuristic Structure of Discretio, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield/University Press of America, 1983
  154. Vgl.: "It was a special illumination, with which some were endowed by the gift of God. The use of it was this that they might not be imposed upon by masks, of mere pretences, but might by that spiritual judgement distinguish, as by a particular mark, the true ministers of Christ from the false." John Calvin, Calvin's Bible Commentaries: Corinthians Part One, Forgotten Books, 2007, p. 326-327
  155. F.H. Littell, The work of the Holy Spirit in group decisions, in: The Mennonite Quarterly Review 34(1960), p. 75-96
  156. Jo Farrow, Discernment in the Quaker Tradition, in: The Way, Supplement 64(1989), p. 51-62. Brent Bill, Sacred Compass: The Way of Spiritual Discernment, Paraclete Press, MA, 2008; Alan Kolp, The Clearness Process: A Way Opens, in: The Way jan/april 47(2008), p. 175–184 (https://web.archive.org/web/20160304112526/http://www.theway.org.uk/websubs/4712.pdf); https://web.archive.org/web/20130927180533/http://www.ncymc.org/journal/ncymcjournal6.pdf
  157. Dr Simon Chan, Discerning the Spirit in the Church Today, in: Church and Society in Asia Today 7(2004)3, p. 105-113, p. 109 (https://web.archive.org/web/20131011221617/http://www.ttc.edu.sg/csca/CS/2004-Dec/Discernment.pdf), die verwijst naar: Frank Rogers, Discernment, Practicing our Faith: A Way for a Searching People, red. door Dorothy Bass, San Francisco: Jossey-Bass, 1997, p. 113
  158. W. Ross Hastings, Discerning the Spirit: ambivalent assurance in the soteriology of Jonathan Edwards and Barthian correctives, in: Scottish Journal of Theology 63(2010)4, p. 437-455; R.B. Steele, Gracious affection and True Virtue according to Jonathan Edwards and John Wesley, Methuchen, NJ, Londond: The Scarecrow Press, 1994; J.E. Smith, Testing the Spirits: John Edwards and the religious affections, in: Union Seminary Quarterly Review, 37(1981-82)1-2, p. 27-37
  159. Vgl. de vele oplagen van Adolphe Tanquerey SS DD, Brother Hermenegild, The Spiritual Life: A Treatise on Ascetical and Mystical Theology [Desclée, 1930], CreateSpace Independent Publishing Platform, April 9, 2013; Ned.: Adolphe Tanquerey, Kort begrip der Ascetische en Mystieke Theologie, Vert. door Gonzaga Gouverneur, Parijs/Doornik: Desclée & Cie, 1932
  160. Vgl. Albert Farges, S.P. Jacques, Mystical Phenomena Compared with their Human and Diabolical Counterfeits, London: Burnes Oates & Washborn, 1926 (Kessinger Legacy Reprints, 2003); Father Bourdier, Discernement des Faux Mystiques et des Faux Prophtes, Ermitage du Vallon Salon, impr. Masson et Cie (1961), transl. by T. Tindal-Robertson, Augustine Publishing Co, 1988, ISBN 0 85172 667 4; Surbiton, Surrey: Real Press 1996 (http://www.ewtn.com/library/SPIRIT/MYSTICS.TXT)
  161. Carmelo A. Naselli C. P., La direzione spirituale di S. Gemma Galgani. Storia e criteri di discernimento nell'azione di p. Germano di s. Stanislao (Ricerche di storia e spiritualità passionista - 10), Roma: Curia Generale Passionisti, 1978 (https://web.archive.org/web/20160706102849/http://www.passionisti.org/wp-content/uploads/downloads/2012/01/Ricerche-di-storia-e-spiritualit%C3%83%C2%A0-passionista_10.pdf)
  162. Pater Pio, Brieven. Briefwisseling met zijn Geestelijke leiders 1910-1922, vert. en uitg. door Ch. Niederer, Berlicum: De stem van Pater Pio, 1993. Vgl.: "Werpt twijfels die u tegenwerken, van u weg, zoals gij dat met bekoringen zoudt doen. Werpt ook de twijfels van u weg die betrekking hebben op uw leefwijze: dat ge vaak de goddelijke roeping niet verstaat en u verzet tegen de tedere uitnodigingen van de Bruidegom. Al deze dingen komen namelijk niet voort uit een goede geest, maar uit een kwade. Het gaat hier om de kunstgrepen van de duivel, die erop gericht zijn dat gij u afkeert van de volmaaktheid of in ieder geval dat gij vertraging oploopt op de weg ernaartoe. Verliest de moed niet!" Padre Pio da Pietrelcina, Epistolario, vol. II, Corrispondenza con la Nobildonna Raffaelina Cerase (1914 1915), A cura di Melchiorre da Pobladura e Alessandro da Ripabottoni, IIa Edizione a cura di Padre Gerardo Di Flumeri, Edizioni "Padre Pio da Pietrelcina", Convento S. Maria delle Grazie 71013 SAN GIOVANNI ROTONDO (FG) 1994, p. 87-90, n. 8 (Voor het gehele Epistolario, zie: http://www.devozioni.altervista.org/padre-pio.htm. Vgl. daar ook digitaal: Marco Tosatti, Padre Pio e il diavolo, Casale Monferrato: Edizioni Piemme, 2003
  163. Vgl. John B. Cobb, Spiritual Discernment in a Whiteheadian Perspective, in: Harry James Cargas, Bernhard Lee, red., Religious Experience and Process Theology: The Pastoral Implications of a Major Modern Movement, New York: Paulist Press, 1976, p. 349-67
  164. Joseph Cassidy, On Discernment, in: Robert MacSwain en Michael Warde, Cambridge Companion to C. S. Lewis, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, p. 132-145
  165. Voor de volledige versie, zie bijv. Serenity Prayer op de Engelstalige Wikipedia
  166. Vgl. Christopher Kaiser, The Discernment of Triunity, in: Scottish Journal of Theology 28(1975)5, p. 449-460
  167. The Varieties of Religious Experience, London: Penguin, 1985, p. 423
  168. The Idea of the Holy: An Inquiry into the non-rational factor in the idea of the divine and its relation to the rational was first, Oxford: Oxford University Press, 1923, 19502, hfdst. XVI – The ‘Cruder’ Phases
  169. "Ecstasies, no less than visions and voices, must, they declare, be subjected to unsparing criticism before they are recognized as divine: whilst some are undoubtedly 'of God', others are no less clearly 'of the devil'", in: Mysticism, New York: New American Library, 1955, p. 361.
  170. Vgl. nr. 16: 'In het diepst van zijn geweten ontdekt de mens een wet, die hij zich zelf niet gegeven heeft, maar waaraan hij moet gehoorzamen. De stem van deze wet spoort hem voortdurend aan, het goede lief te hebben en te doen, en het kwade te vermijden, en op het juiste ogenblik zegt ze hem diep in zijn hart: doe dit, doe dat niet. Want de mens heeft een wet, die door God in zijn hart geschreven is, en het maakt zijn waardigheid uit, aan deze wet te gehoorzamen en volgens deze wet zal hij geoordeeld worden. Het geweten is de meest verborgen kern en het heiligdom van de mens, waar hij alleen is met God, wiens stem klinkt in zijn binnenste. Door het geweten openbaart zich op wonderbare wijze die wet, welke haar vervulling vindt in de liefde tot God en de naaste.'http://www.rkdocumenten.nl/rkdocs/index.php?mi=600&doc=575&id=3051
  171. Jules Toner, Karl Rahner's Interpretation of Ignatian Discernment of God's Will, in: Discerning Gods will: Ignatius of Loyola's Teaching on Christian Decision Making, St. Louis: The Institute of Jesuit Sources, 1991
  172. Cardinal Yves Congar, Je crois en l'Esprit Saint, Paris: Éditions du Cerf, 1993, p. 463-469
  173. "Gott hat auch unserer Zeit heilige Menschen gesandt, die uns helfen sollen, das Wesentliche vom Unwesentlichen zu unterscheiden, die Möglichkeiten des Menschen im Licht seines Schöpfers und Erlösers voll auszumessen und den Weg ins ewige Vaterhaus auch durch Nebel und Dunkelheit hindurch zu finden. Für sie alle nenne ich die soeben seliggesprochenen Pater Rupert Mayer aus dem Jesuitenorden und die dem jüdischen Volk angehörende Karmelitin Edith Stein. Sie besaßen ganz gewiß die Gabe der Unterscheidung der Geister, weil sie an Gott selbst Maß genommen haben; sie durchschauten den Massenwahn und die verführerische Propaganda ihrer Zeit" (nr. 10). http://www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/homilies/1987/documents/hf_jp-ii_hom_19870504_conceleb-spira_ge.html; Voor Edith Stein, zie Theresia Benedicta a Cruce, Sancta Discretio, Beuron; Beuroner Kunstverlag, 1962; http://es.catholic.net/religiosas/803/2775/articulo.php?id=19846
  174. Vgl. Bernard Pitaud, Eucharistie et Discernement chez Madeleine Debrêl, Bruyères-le-Châtel: Nouelle Cité, 2010
  175. Vgl. http://www.jezuieten.org/nl/spiritualiteit/onderscheiding-van-de-geesten; http://www.ignatianspirituality.com/making-good-decisions/discernment-of-spirits/; Fr. John A. Hardon, S.J, Discernment of Spirits (http://www.therealpresence.org/archives/Discernment/Discernment_002.htm); Idem, Discernment of Spirits (http://www.catholiceducation.org/articles/religion/re1069.htm); Robert Faricy, S.J., Spiritual Discernment. Helpful criteria in discerning the spirits and discovering if an inner prompting is from God or not (http://www.ccr.org.uk/archive/gn0907/g09.htm) (http://www.ccr.org.uk/archive/gn0907/g09.htm) en http://www.therealpresence.org/archives/Christian_Spirituality/Christian_Spirituality_030.htm); Rossi De Gasperis, Ignace de la Potterie, Il discernimento spirituale del cristiano oggi, Roma: F.I.E.S., 1984; Themanummer Bewegungen der Seele in Jezuiten 2011/4 (https://web.archive.org/web/20170917003931/http://www.jesuiten.org/fileadmin/Redaktion/JESUITEN/Jesuiten_04-2011.pdf)
  176. https://web.archive.org/web/20140714185739/http://www.wijselijkonwetend.org/waarom-ik-jezuiet-ben/
  177. Vgl. zijn antwoord op de vraag: "What Does It Mean for a Jesuit to Be Bishop of Rome?", in: http://www.americamagazine.org/pope-interview; http://povcrystal.blogspot.nl/2013/04/pope-francis-and-discernment-of-spirits.html; Sean O'Malley van Boston: http://www.ncregister.com/daily-news/understanding-pope-francis-through-ignatius-of-loyola; «To Have Courage and Prophetic Audacity» Dialogue, on October 24, 2016, of Pope Francis with the Jesuits gathered in the 36th General Congregation La Civiltà Cattolica (http://www.laciviltacattolica.it/articoli_download/extra/DIALOGOPAPA_ENG.pdf)
  178. "It is not the task of the Pope to offer a detailed and complete analysis of contemporary reality, but I do exhort all the communities to an “ever watchful scrutiny of the signs of the times”. This is in fact a grave responsibility, since certain present realities, unless effectively dealt with, are capable of setting off processes of dehumanization which would then be hard to reverse. We need to distinguish clearly what might be a fruit of the kingdom from what runs counter to God’s plan. This involves not only recognizing and discerning spirits, but also – and this is decisive – choosing movements of the spirit of good and rejecting those of the spirit of evil" (nr. 51). Vgl. het passim gebruiken van het woord onderscheiding in dit document. (http://www.vatican.va/holy_father/francesco/apost_exhortations/documents/papa-francesco_esortazione-ap_20131124_evangelii-gaudium_en.html#The_mysterious_working_of_the_risen_Christ_and_his_Spirit)
  179. Vgl. Michelle Martin, Discernment key to understanding ‘The Joy of the Gospel’, in: Catholic New World 7-20 aug. 2016 http://www.catholicnewworld.com/cnwonline/2016/0807/10.aspx en Antonio Spadaro, Louis Cameli, Watching for God. The gift and challenge of discernment in The gift of Love, in: America 1-8 aug 2016 http://americamagazine.org/issue/watching-god>
  180. preek 7 jan. 2014 St. Martha http://en.radiovaticana.va/news/2014/01/07/pope_francis:_test_the_spirits/en1-761803
  181. Pope Francis \ Speeches Pope Francis urges new Bishops to cultivate discernment Pope Francis receives bishops appointed during the past twelve months 14/09/2017 16:05 SHARE: (Vatican Radio) Pope Francis on Thursday urged Bishops to cultivate what he called an “attitude of listening” and to avoid being “imprisoned by nostalgia.” Addressing Catholic Bishops from across the globe who have been appointed during the past year, the Pope focused on the need for discernment. The Bishops have just completed an annual training programme organized by the Congregation for Bishops. LIsten to the report by Linda Bordoni: 16-2-2018 Pope Francis urges new Bishops to cultivate discernment - Vatican Radio http://en.radiovaticana.va/news/2017/09/14/pope_francis_urges_new_bishops_to_cultivate_discernment__/1336876 7/11 “Authentic discernment,” the Pope said, “although definitive at every step, is always an open and necessary process, and can be completed and enriched”. Insisting that discernment “can’t be reduced to repeating formulas” Francis pointed out that it is, in fact, an “antidote against rigidity, because the same solutions aren’t valid everywhere.” You must have the courage to ask yourself whether yesterday’s proposals are still evangelically valid, the Pope said to the new Bishops, highlighting the importance for all pastors to not be stuck in the margins but to have the capacity of “evaluating God’s times.” Saying that the gift of discernment cannot be taken for granted, he described it as the primary condition upon which to draw as the Bishops strive to “discern the paths of God” for the salvation of those entrusted to them. The practice recommended by the Pope for achieving the right kind of balance in personal and ecclesiastical behavior is that of deep and regular prayer. He also pointed out that discernment is not a private exercise by an individual priest, but an activity that unfolds in a community. “The Bishop is not the ‘self-sufficient father-patron’ and still less the frightened and isolated ‘solitary pastor” he said. Those to be consulted in the attempt to reach the right decisions, he continued, are the bishops’ own brother Bishops, their priests and the lay faithful. Real people in concrete situations, he explained, wish to “draw from the treasure of the Church what’s most useful for the ‘today’ of their salvation”. And insisting on the need for all clergy to always keep contact with ordinary people he warned that without such an exchange “the faith of the most cultivated can degenerate into indifference, and that of the humblest into superstition.” Pope Francis also called on bishops to be attentive to the “the culture of religiosity of the people” noting that popular piety is often the “foundation of a people’s self-understanding,” and that discernment has to enter into dialogue with it. “Remember that God was already present in your diocese before you got there” he told the new Bishops, “and he’ll still be there when you leave”. Pope Francis Bishops 14/09/2017 16:05
  182. Vgl.Austen Ivereigh, The Great Reformer. Francis and the making of a Radical Pope, New York: Henry Holt and Company, 2014, passim, en p. 285: "Indeed, his problem was that there were parties at all. What upset him at a purely psychological level, in the sense that overcoming this divide had been a major part of his life's work. But what was more likely was that he had discerned the presence of the bad spirit. The conclave should be guided by the Spirit in the direction of unity and consensus; Bergoglio saw the 2005 conclave going in the opposite direction. 'The evil spirit always divides, and divides Jesus,' as he told the Spanish bishops to whom he gave an Ignatian retreat in January 2006. 'Thus it denies unity.' (Paul Elie, "The Pope in the Attic: Benedict in the Time of Francis," The Atlantic 16 april 2014
  183. Congregazione per i vescovi, Maestri di Discernimento. Atti del corso annuale di formazione per i nuovi Vescovi, Città del Vaticano: Libreria Editrice Vaticana, 2017
  184. Vgl. http://www.mscperu.org/espirit/discern/discfuentes/1discernIndex.htm; The Discernment Manual of the Franciscan Sisters of Our Lady of Perpetual Help, St. Louis, Missouri: The Congregation of Franciscan Sisters of Our Lady of Perpetual Help, St. Louis, Mo, 1991
  185. Vgl. Pedro Rubens, Discerner la foi dans des contextes religieux ambigue. Enjeux d'une théologie du croire, Paris: Cerf, 2004
  186. Voor de regels van de H. Stoel, zie: vatican.va; vgl. theotokos.org.uk, crc-resurrection.org, Fr William Most, Private Revelations and the Discernment of Spirits (catholic-pages.com en ewtn.com), ewtn.com en vision2000.at
  187. Vgl. Ralph Martin, "Balthasar and Speyer: First Steps in a Discernment of Spirits" in: Angelicum 91(2014)2, p. 273-301
  188. Elena di Bernando, "Il discernimento come struttura: il processo", in: Apollinaris 87(2014)2, p. 527-550; Antonio Iaccarino, "Discernimento e pluralismo. Spunti di riflissione all'origine del senso della giustizia", in: Apollinaris 87(2014)2, p. 583-606; Paulo Moneta, "Protagonismo delle parti e discernimento processuale tra forma e sostanza", in: Apollinaris 87(2014)2, p. 607-620
  189. "Eine solche Unterscheidung der Geister erweist sich gerade in ökumenischer Hinsicht als unabdingbar." (http://www.zenit.org/de/articles/koch-unterscheidung-der-geister-in-der-okumene-notwendigkeit)
  190. http://www.bijbelofnewage.info/onderscheiden.htm
  191. http://kath.net/news/20921
  192. Veronica Gašpar, Christologia Pneumatologica in alcuni autori postconciliari (1965-1995). Status Questionis e prospettive, Roma: Pontificia Università Gregoriana, 2000
  193. Susan E. Zens, Unifying Ministry and the Laity Through the Discernment of Spiritual Gifts, Master dissertation, St. Norbert College De Pere, WI, 2007 (http://www.eimnm.org/ThesisPapers/ZensSusan/ZensSusanThesis.doc); H.Ortiz, Discernment: A theological process in ecclesial decision making, Thesis (D Min), Decatur, GA: Columbia Theological Seminary, 2000
  194. Vgl. het aartsbisdom Paderborn (D), "„Unterscheidung der Geister“ im Rahmen der Konzeptentwicklung" (2014) (http://www.konzeptentwicklung-paderborn.de/medien/5963/original/746/Unterscheidung-der-Geister.pdf)
  195. Oskar Föller, Charisma und Unterscheidung. Systematische und pastorale Aspekte der Einordnung und Beurteilung enthusiastisch-charismatischer Frömmigkeit im katholischen und evangelischen Bereich, Wuppertal/Zürich, 1997³
  196. Vgl. R. Moberly, Prophecy and discernment, Cambridge: Cambridge University Press, 2002; Jonas Clark, Identifying Prophetic Spiritists and Spiritualism, Hallandale Beach, Fl.: Spirit of Life Ministries, 2010; Walter Grossmann, "Gruber on the discernment of true and false inspiration", in: Harvard Theological Review 81(1988)4, p. 363-387
  197. Warren Smith, "Holy laughter or strong delusion?", in: Spiritual Counterfeits Projects Newsletter (Berkeley, Cal.) 19(1994)2, p. 1-14; J.A. Beverley, Holy Laughter and the Toronto Blessing: An Investigative Report, Grand Rapids, MI: Zondervan, 1995
  198. Paul L. King, Supernatural Physical Manifestations in the Evangelical and Holiness Revival Movements, Presented at the 32nd Society of Pentecostal Studies/Wesleyan Theological Society. Joint Conference, March 21, 2003 http://www.pneumafoundation.org/article.jsp?article=/article_0026.xml#note55
  199. Guy P. Duffield, Nathaniel M. Van Cleave, Foundations of Pentecostal Theology,Los Angeles: Foursquare Media, 1983/2008), p. 340-341; Paul L. King, Accepting the Supernatural with "Candor and Caution": An Annotated Chronological Catalog of Charismatic History of the Christian and Missionary Alliance, Tulsa, OK: Paul L. King, 2002; Jonathan Edwards, The Distinguishing Marks of the Work of the Spirit of God, Edinburgh: The Banner of Truth Trust, 1984
  200. Vgl. T.K. Oesterreich, Possession: Demonical and Other, New Hyde Park, NY: University Books, 1966
  201. Guy P. Duffield, Nathaniel M. Van Cleave, Foundations of Pentecostal Theology, Los Angeles: Foursquare Media, 1983, p. 497-501.
  202. Vgl. G. Otis, God’s trademarks: How to determine whether a message, ministry, or strategy is truly from God, Grand Rapids, MI: Chosen Books, 2001
  203. Cornelius Plantinga, Discerning the Spirits: A Guide to Thinking about Christian Worship Today, Cambridge: Eerdmans, 2003
  204. Ben Simpson, "Discerning Minds Want to Know: Sharpening Discernment for Our Trying Times" (http://www.sbcfocus.net/2013/02/28/discerning-minds-want-to-know-sharpening-discernment-for-our-trying-times)
  205. Discernment: John MacArthur, Spiritual Survival for a Church in Crisis (http://www.gty.org/resources/positions/P02/discernment-spiritual-survival-for-a-church-in-crisis)
  206. Vgl. Jonathan Welton, The School of the Seers: A Practical Guide on How to See in the Unseen Realm, Shippenburg, PA: Destiny Image Publishers, 2009
  207. http://withchrist.org/discernment.htm
  208. Vgl. R.A. Vroom, "Onderscheiding. Kiezen voor de weg van God", in: Bulletin voor Charismatische Theologie 45(2000), p. 22-49; L. Monden, "Onderscheiding der geesten I", in: DOK (Brugge) 17(1975)9-10, p. 173-220; J. de Rooy, "Hoe maak ik een juiste keuze? Onderscheiding der geesten II", in: DOK (Brugge) 19(1976-77)4-5, p. 80-112; Jean van den Eijnde, De onderscheiding der geesten in het charismatisch leven en enkele richtlijnen voor de herkenning en de taak van de herder in een gebedsgroep, Fayt-Lez-Manage: Maison Notre-Dame du Travail, 1960; Killian McDonnell, "De ervaring van de Heilige Geest in de katholieke charismatische vernieuwingsbeweging", in: Concilium 15(1979)8, p. 97–105; https://web.archive.org/web/20130622110144/http://rccsher.ca/documentation/Le%20discernement%20des%20esprits-enseignement%20de%20Maryse-resume-pr.pdf; François-Régis Wilhélemm Le temps des discernements: Renouveau dans l'Esprit, Nouan-de-Fuzelier: Éditions des Béatitudes, 2007; René Laurentin, "Le discernement dans le renouveau charismatique", in: La vie des communautés religieuses 37(1977), p. 162-178
  209. Bishop Kallistos Ware, "The Spiritual Father in Orthodox Christianity", in: Cross Currents (Summer/Fall 1974), p. 296-313 (http://orthodoxinfo.com/praxis/spiritualfather.aspx)
  210. http://www.smeetsadvies.nl/word/strengeregel.doc
  211. Gordon James Klingenschmitt, How to See the Holy Spirit, Angels and Demons. Ignatius of Loyola on the Gift of Discerning of Spirits in Church Ethics, Eugene, OR: Wipf & Stock, 2014
  212. Johannes Brantl, Entscheidung durch Unterscheidung, Münster: LIT, 2007, p. 113-156, hfdst. 3: "Unterscheidung der Geister" - Eine Orientierungshilfe Christlicher Spiritualität
  213. Marianne Heimbach-Steins, Unterscheidung der Geister - Strukturmoment christlicher Sozialethik, Münster: Lit, 20062
  214. Vgl. Peter Kreeft, "Discernment" (http://www.peterkreeft.com/topics/discernment.htm)
  215. Voor de Lectio divina, zie bv.: Fr. Luke Dysinger, O.S.B., "Accepting the Embrace of God: The Ancient Art of Lectio Divina" (https://web.archive.org/web/20140709025055/http://www.ccel.org/info/lectio.htm). Vgl. voor de methode van de Samuel-groepen, begonnen door kardinaal Martini in 1989: https://web.archive.org/web/20121024210105/http://www.ukvocation.org/samuel
  216. Vgl. Edward Collins Vacek, "Discernment within a Mutual love relationship with God: a new theological foundation", in: Theological Studies 74(2013), pp. 683-710
  217. Vgl. J. Bots, S.J., "Bidden in tweeën. Bidden naar Besluitvorming toe", in: Idem, Op het kompas van het geweten Oegstgeest: Colomba, 1991, p. 555-563; Engels: "Praying in two directions. A Christian method of prayerful decision-making", in: Review for Religious 41(1982), jan.-feb., p. 58-64
  218. Vgl. Nancy Bieber, Decision-making & Spiritual Discernment: The Sacred Art of Finding Your Way, Woodstock, VT: SkyLight Paths Publishing, 2010
  219. Fr. C. John McCloskey - Discernment And Finding The Right Person (http://www.youtube.com/watch?v=agdByQg9Eqk)
  220. Vgl. voor de onderscheiding bij roepingenpastoraal: R. W. L. Moberly, "To Hear the Master's Voice: Revelation and Spiritual Discernment in the Call of Samuel", in: Scottish Journal of Theology 48(1995)4, pp 443-46'8; http://blog.adw.org/2012/06/six-principles-of-discernment; Frederick W. Schmidt (Anglican priest), What God Wants for Your Life: Finding Answers to the Deepest Questions, New York: Harper Collins, 2005; Benny Ho, Discerning the Will of God. Biblical Keys to Divine Guidance, Singapore: Genesis Books, 2008; Suzanne David (Auteur), Anne Bernot, Laissez-vous conduire par l'Esprit, Service national des vocations, 1998; Peter F. Ryan, S.J., "How to Discern the Elements of Your Personal Vocation" https://web.archive.org/web/20130517204254/http://www.arlingtondiocese.org/vocations/documents/vocationdiscernment_frryan.pdf; Joseph Bolin, Paths Of Love: The Discernment Of Vocation According To Aquinas, Ignatius, and Pope John Paul II, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2008
  221. Mons. Celso Morga Iruzubieta, Arcivescovo, Segretario della Congregazione per il Clero, "Discernimento d’idoneità agli ordini sacri" (9 Febr. 2012)(https://web.archive.org/web/20131014175246/http://www.preticattolici.it/Testi/discernimento.htm)
  222. Mère Agnès Mariam de la Croix, "Le discernement à l’intérieur des communautés" (https://web.archive.org/web/20130910052211/http://www.lenversdudecor.org/Le-discernement-a-l-interieur-des-communautes.html)
  223. Vgl. M. Rondet, Formazione al discernimento spirituale personale e comunitario, Roma: Centro Studi USMI-Ancora,1975; Servizio della Parola 191(1987)Settembre: Il discernimento in comune: una prassi ecclesiale da inventare, Numero speciale; P. Adolfo Nicolás, S.J, Supérieur Général, "Le discernement spirituel en commun", in: Revue de Spiritualité Ignatienne 40(2009)3 [nr. 122], p. 9-22 (http://www.sjweb.info/documents/cis/pdffrench/200912202fr.pdf); http://www.erzdioezese-wien.at/pages/inst/14431715/informationenueber/geistlichentscheiden
  224. Vgl. J. Bots, "Gemeenschappelijke onderscheiding van de geesten. Hoe een gemeenschap kan onderscheiden wat Gods wil is", in: Idem, Op het kompas van het geweten, Oegstgeest: Colomba, 1991, p. 565-576; J.J. Toner, "A Method of Communal Discernment of Gods Will", in: Studies in the Spirituality of Jesuits, 3(1971), p. 124-5
  225. Bart Jansen, "Besluitvorming in de nieuwe parochies. Ignatiaanse onderscheiding der geesten als middel tot vitalisering", in: Internationaal theologisch tijdschrift Communio (2012)3, p. 185-195 (http://www.academia.edu/3838794/Besluitvorming_in_nieuwe_parochies_Ignatiaanse_onderscheiding_der_geesten_als_middel_tot_vitalisering)
  226. http://www.esdac.net/?lang=nl; M. Bacq, J. Charlier, ESDAC-team "Practique du Discernment en Commun: Manuel des accompagnateurs", Namur(B): Éditions Fidélité, 2006 ( Gemeenschappelijke onderscheiding: handboek [NL vertaling], 2011
  227. Vgl. Nancey Murphy, Theology in an Age of Scientific Reasoning, Ithaca/London: Cornell University Press, 1990. Hiertegen reageert overigens Willem B. Drees, Religion, Science and Naturalism, Cambridge: Cambridge University Press, 1998, p. 143-44, die niet duidelijk ziet hoe de Stem van God op deze wijze onderscheiden kan worden van psychologische determinanten.
  228. Joseph P. Laycock, Spirit Possession around the World: Possession, Communion, and Demon Expulsion across Cultures (ABC-CLIO, 2015)
  229. Cor Hoffer, Psychische ziekten en problemen onder allochtone Nederlanders: beleving en hulpzoekgedrag, Assen: Van Gorcum, 2009
  230. Sheila S. Walker, Ceremonial Spirit Possession in Africa and Afro- America, Leiden: Brill, 1972; http://www.papuaweb.org/dlib/s123/lenz/07.pdf; E. Cohen, The mind possessed: The cognition of spirit possession in an Afro-Brazilian religious tradition, Oxford: Oxford University Press, 2010; Jordan Paper, "The Role of Possession Trance in Chinese Culture and Religion: A Comparative Overview from the Neolithic to the Present", in: Philip Clart, Paul Crowe, red., The People and the Dao. New Studies in Chinese Religions in Honour of Daniel L. Overmyer [Monumenta Serica; Monograph Series LX], Sankt Augustin - Steyler Verlag, Nettetal 2009; E. Cohen & J.L. Barrett, "Conceptualising possession trance: Ethnographic and experimental evidence", in: Ethos 36(2008)2, p. 246-267; E. Cohen & J.L. Barrett, "When minds migrate: conceptualising spirit possession", in: Journal of Cognition and Culture 8(2008)1-2, p. 23-48; Karen Gloy, Unter Kannibalen - Eine Philosophin im Urwald von Westpapua, Darmstadt: Primus Verlag, 2010; Emma Cohen, "Not myself today: A cognitive account of the transmission of spirit possession concepts", in: Joseph Bulbulia, Richard Sosis, Erica Harris, Russell Genet, Cheryl Genet, and Karen Wyman, The evolution of religion: Studies, theories, and critiques, Santa Margarita, Calif.: Collins Family Foundation, 2008, p. 249–55
  231. K. Perumpallikunnel, "Discernment. The Message of the Bhagavat Gita", in: Acta Theologica 2013 Suppl 17, p. 271-290 (http://www.ajol.info/index.php/actat/article/viewFile/96165/85510); Y. Ramacharaka, The Bhagavad Gita’s teachings on spiritual discernment, Whitefish: Kessinger Publishing, 2010
  232. Shankara, Shankara's Crest-Jewel of Discrimination: Timeless Teachings on Nonduality - The Vivekachudamani, Vedanta Press, 3e druk, 1978; http://www.universaltheosophy.com/sacred-texts/crest-jewel-of-wisdom/
  233. http://www.advaita-vedanta.org/avhp/sankara-life.html
  234. https://en.wikipedia.org/wiki/Advaita
  235. http://www.swamij.com/yoga-sutras-22629.htm
  236. http://content.iskcon.org/icj/3_1/gallagher.html
  237. https://en.wikipedia.org/wiki/Wisdom_in_Buddhism
  238. https://en.wikipedia.org/wiki/Vipassan%C4%81
  239. https://en.wikipedia.org/wiki/Vipassan%C4%81; Calming the Mind and Discerning the Real: Buddhist Meditation and the Middle View. From the Lam rim Chen mo of Tson-kha-pa. Translated by Alex Wayman. New York: Columbia University Press, 1978
  240. David T. Bradford, "Comparable Process Psychologies in Eastern Christianity and Early Buddhism", in: Ronny Desmet, Michel Weber, red., Chromaticon 7; Annales de la philosophie en proces/Yearbook of Philosophy in Process, vol. 7, Les Éditions Chromatica, 2011, p. 87-102. (http://books.google.nl/books?hl=nl&lr=&id=vcQ8lvIcL3oC&oi=fnd&pg=PA87&dq=temptation+and+coupling+in+Evagrius+ponticus&ots=HRkp_47krd&sig=Z_3uQpNepDEnQlurudlRq6-KOB4#v=onepage&q&f=false); Venerable Yifa, Discernment. Educating the Mind and Spirit, Lantern Books, 2009 (http://www.youtube.com/watch?v=rKoawOJupKI)
  241. Vgl. zijn Pneumatology and the Christian-Buddhist Dialogue: Does the Spirit Blow trough the Middle Way?, Leiden: Brill, 2012, hfdst. 11.2, p. 240 v: "Discerning the Spirit after Buddhism"
  242. Discernment: A Path to Spiritual Awakening, Mahwah, NJ: Paulist Press, 2009
  243. Vgl. Homayun Sidky, "The State Oracle of Tibet, Spirit Possession, and Shamanism", in: Numen 58(2011)1, p. 71-99, p. 84 (https://www.researchgate.net/publication/233703259_The_State_Oracle_of_Tibet_Spirit_Possession_and_Shamanism)
  244. Vgl. L. Maurizio, "Anthropology and Spirit Possession: A Reconsideration of the Pythia's Role at Delphi", in: Journal of Hellenistic Studies 115(1995), p. 69-86
  245. http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/De_defectu_oraculorum*.html
  246. Eugene Afonasin, John Dillon, John F. Finamore, red., Iamblichus and the Foundations of Late Platonism, Leiden: Brill, 2012
  247. The Mysteries, 2.10: "What is the token (at the Sacred Rites) of the presence of a god or an angel, or an archangel, or a dæmon, or of some archon, or a soul? For it is a common thing with the gods and dæmons alike, and with all the superior races, to speak boastfully and to project an unreal image into view. Hence the race of the gods is thus made to seem to be in no respect superior to that of the dæmons." Vgl. voor teksten: Emma C. Clark, John M. Dillon, Jackson B. Hershbell, vert. en noten, Iamblichus. On the Mysteries (SBL Writings from the Greek World 4), Atlanta, GA: Society of Biblical Literature, 2003; http://www.esotericarchives.com/oracle/iambl_th.htm
  248. "In the most sacred stages of the Perfective Rites, before the gods come into view, there appear intrusive figures of dæmons of the Underworld, to draw away the attention of the candidate from the spotless Good to the gross and material.", gec. in http://www.esotericarchives.com/oracle/iambl_th.htm, 2,1, noot 9.
  249. "Along with hostile demons, a related category of benevolent genii can be discerned." Kasia Szpakowska, "Demons in Ancient Egypt", in: Religon Compass 3/5 (2009), pp. 799–805 (abstract) (https://www.academia.edu/283212/Demons_In_Ancient_Egypt?auto=download&campaign=weekly_digest)
  250. Voor een bibliografie, vgl. Meir Bar-Ilan, "Exorcism by Jews. Bibliography" (https://web.archive.org/web/20131013102039/https://faculty.biu.ac.il/~barilm/bibexorc.html)
  251. Mladen Popović, 'Light and Darkness in the Treatise on the Two Spirits (1QS III 13–IV 26) and in 4Q186', in: G. Xeravits, red., Dualism in Qumran, London: T&T Clark, 2010 (Library of Second Temple Studies; No. 76), pp. 148 - 165; Loren T. Stuckenbruck, 'The Interiorization of Dualism within the Human Being in Second Temple Judaism: The Treatise of the Two Spirits (1QSIII: 13–IV: 26) in Its Tradition-Historical Context', in: Armin Lange et al., red., Light Against Darkness: Dualism in Ancient Mediterranean Religion and the Contemporary World, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2011 [JAJSup 2], pp. 145-168; Eibert Tigchelaar, 'Evil Spirits in the Dead Sea Scrolls: A Brief Survey and Some Perspectives' https://www.academia.edu/13649111/Evil_Spirits_in_the_Dead_Sea_Scrolls_A_Brief_Survey_and_Some_Perspectives
  252. De oude geschiedenis van de Joden, VIII, 2.5 (42-49); D.C. Duling, "The Eleazar Miracle and Solomon's Magical Wisdom in Flavius Josephus's Antiquitates Judaicae 8, 42-49", in: Harvard Theological Review 78(1985), p. 1-25
  253. Vgl. Na de Schriften. 1. Het Testament van Job. Een document van joodse vroomheid uit het begin van onze jaartelling. 2. Het Testament van Salomo. Een document van joodse magie. Vertaald en ingeleid door J.G. Schenderling en L. Cozijnsen (Kampen: Kok, 1990) (http://www.academia.edu/4450056/Bert_Cozijnsen_Het_Testament_van_Salomo_Een_document_van_joodse_magie_The_Testament_of_Solomon_A_document_of_Jewish_magic); https://web.archive.org/web/20131113180217/http://www.johnvanschaik.be/onderzoek/ornias.pdf
  254. Vgl. Shmuel Werses, "S. An-ski's 'Between Two Worlds' (The Dybbuk): A Textual History", in: Studies in Yiddish Literature and Folklore, Jerusalem: Hebrew University of Jerusalem, 1986; https://web.archive.org/web/20100305145702/http://jhom.com/personalities/ansky/dybbuk.htm
  255. Barbara Drieskens, Living with djinns: understanding and dealing with the invisible in Cairo, Saqi, 2008; https://en.wikipedia.org/wiki/Jinn; http://www.islamfatwa.de/aqidah-tauhid/168-engel-jinn-a-schayatin/jinn/664-gibt-es-jinn-wirklich-wie-ihren-einfluss-beseitigen; P. Hermans, De wereld van de djinn. Traditionele Marokkaanse geneeswijzen, Amsterdam: Bulaaq, 2007
  256. Lana Nasser, "The Jinn: Companion in the Realm of Dreams and Imagination", in: Kelly Bulkeley, Kate Adams, Patricia Davis, red., Dreaming in Christianity and Islam. Culture, Conflict, and Creativity, Piscataway, NJ: Rutgers University Press, 2009, p. 143-154
  257. Vgl. Sura 2,53; 21,48
  258. Vgl. Sura 3,4; 25,1. Sura 25 wordt zelfs als geheel genoemd: Al Furqan
  259. https://web.archive.org/web/20131028141044/http://www.quranse.org/
  260. Sura 2,120; 7,178
  261. Sura 76,3; M. Mir, Dictionary of Qur'anic Terms and Concepts, New York: Garland Publishing, 1987
  262. S.H. Nasr, The Garden of Truth. The Vision and Promis of Sufism, Islam's Mystical Tradition, New York: HarperOne, 2007, p. 49; http://www.dislam.org/content/view/115520/; https://web.archive.org/web/20131114004609/http://nl.fgulen.com/basisconcepten-van-het-sufisme/184-basira-en-firasa-inzicht-en-ontwaring.html
  263. Vgl. Elisabeth Koenig, s.v. Discernment, in: David A. Leeming, Kathryn Madden, Stanton Marlan, red., Encyclopedia of Psychology and Religion, Springer Verlag, 2010, pp 237-241
  264. Vgl. Rachel Julian, "Spiritual Discernment in Psychiatric Patients", in: Journal of Religion and Health 26(1987)2, p. 125-130; Gerald G. May, Care of Mind/Care of Spirit: A Psychiatrist Explores Spiritual Direction, Sn Francisco: Harper, 1992; V.V. Athalye, "Mystic Experiences, Psychoses, Psychoneurosis", in: Pathway God 3(1968), p. 118-28; Paul J. Bach, "Demon Possession and Psychopathology: A Theological Relationship", in: Journal of Psychology and Theology 7(1979)1, p. 22-26. Juan B. Cortés, Florence M Gatti, The Case Against Possessions and Exorcisms: A Historical, Biblical, and Psychological Analysis of Demons, Devils, and Demoniacs, New York: Vantage Press, 1975; Adam Crabtree, Multiple Man: Explorations in Possession and Multiple Personality, New York: Praeger, 1985; Folder: Eleos en bevrijdingspastoraat (https://web.archive.org/web/20160310063223/http://www.eleos.nl/Media/download/5951/Visiedocument+5+Eleos+en+bevrijdingspastoraat.pdf); Gerrit Glas, "Misplaatste concreetheid: psychopathologische en filosofische aspecten van 'het' demonische", in: Psyche en geloof 20(2009)1, p. 13-29; K. Gokoel, "Geesten of Schizofrenie: een beschrijving van een Hindoestaanse patiënt", in: Tijdschrift voor psychiatrie 47(2005)11, p. 801-805. Voor een bibliografisch overzicht, zie Gregory Johanson, "Spirituality & Pastoral Care Literature 1970-1990" (https://web.archive.org/web/20160304214745/http://www.gregjohanson.net/page.asp?ID=112)
  265. Wilkin van de Kamp, Demonie en psychiatrie, Aalten: Cross Light Media, 2012
  266. R.J. Sweeney, Christian discernment and Jungian Psychology: Toward a Junginan revision of the doctrine of discernment of spirits, Ph.D. dissertation Graduate Theological Union, 1983
  267. Vgl. Johannes Bökmann, Aufgaben und Methoden der Moralpsychologie im geschichtlichen Ursprung aus der "Unterscheidung der Geister", Köln: J.P. Bachem, 1964
  268. Ignatius Jesudasan, "Angels of Light and Darkness", in: The Way 43(2004)3, p. 71-79 (http://www.theway.org.uk/Kereky/July%202004%20for%20web.PDF)
  269. Michael J. O'Sullivan, S.J., "Trust Your Feelings, but Use Your Head: Discernment and the Psychology of Decision Making", in: Studies in the Spirituality of Jesuits 22(1990)4, p. 1-41 (http://ejournals.bc.edu/ojs/index.php/jesuit/article/viewFile/3910/3475)
  270. Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Marjorie E. Weishaar, Schema Therapy: A Practitioner's Guide, New York: Guilford press, 2003
  271. Vgl. S. Gumpper, "Discernement des esprits", in: Stephane Gumpper, Franklin Rausky, red., Dictionnaire de Pschologie en de Psychopatologie des Religions, Bayard, 2013, p. 124-126; Angela Tilby, The Seven Deadly Sins: Their Origin in the Spiritual Teaching of Evagrius the Hermit, SPCK Publishing, 2009
  272. Mihaly Csikszentmihalyi, Creativiteit: over 'flow', schepping en ontdekking, Amsterdam: Boom, 1998
  273. Vgl. http://www.ted.com/talks/martin_seligman_on_the_state_of_psychology.html
  274. Vgl. Robert Coben, James R. Evans, red., Neurofeedback and Neuromodulation Techniques and Applications, London: Elsevier, 2011
  275. P. Christoph Gerhard OSB, Erwin Sickinger, Michaela Ständer, Seminar Von Innen Geführt https://web.archive.org/web/20131224100436/http://www.abtei-muensterschwarzach.de/ams/gast/gaestehaus/Kurse/index.html?f_action=show&f_event_id=8109
  276. Vgl. Plato in zijn Apologie, 31c–d, 40a; Geert Roskam, "Socrates' goddelijke stem: enige commentaren uit de Oudheid", in: Hermeneus 83(2011)3, p. 134-139
  277. "Le coeur a ses raisons que la raison ne connaît point." Engels: "The heart has its reasons, which reason does not know. We feel it in a thousand things. I say that the heart naturally loves the Universal Being, and also itself naturally, according as it gives itself to them; and it hardens itself against one or the other at its will. You have rejected the one, and kept the other. Is it by reason that you love yourself?" Pascal's Pensées, Introduction by T. S. ELIOT, New York: E. P. DUTTON & CO., INC., 1958, p. 78, dl. IV, 277 (http://www.gutenberg.org/files/18269/18269-h/18269-h.htm); https://web.archive.org/web/20140701172801/http://la-philosophie.com/pascal-le-coeur-a-ses-raisons-que-la-raison-ne-connait-point
  278. G. Hughes, "Ignatian Discernment: A Philosophical Analysis", in: Heytrop Journal 31(1990), p. 419-438
  279. Elisabeth Hense, "Mijn betere ik - mijn kritische ik", Nijmegen: Lezing Radboud Universiteit, Maand van de spiritualiteit, 2008 (http://spiritualiteit-nu.nl/licht%20en%20donker%20in%20spiritualiteit.html)
  280. Evan B. Howard, Affirming the Touch of God. A Psychological and Philosophical Exploration of Christian Discernment, Lanham, Maryland: University Press, of America, 2000
  281. David Nikkel, "Discerning the Spirits of Modernity and Postmodernity" https://web.archive.org/web/20130928073513/http://www.missouriwestern.edu/orgs/polanyi/TAD%20WEB%20ARCHIVE/TAD33-1/TAD33-1-fnl-pg8-26-pdf.pdf
  282. W. D. Hudson, "Discernment Situations: Some Philosophical Difficulties", in: Scottish Journal of Theology 19(1966)4, p. 434-445
  283. Pierre Bourdieu, Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste, trans. R. Nice, Cambridge: Routledge and Kegan Paul, 1984
  284. Vgl. Nancey Murphy, Theology in an Age of Scientific Reasoning, Ithaca/London: Cornell University Press, 1990, hfdst 5: "Data for Theology".
  285. Jentezen Franklin, The Amazing Discernment of Women, Nashville, Tenn.: Thomas Nelson, 2006
  286. Vgl. Bert ten Berge, SJ, Ignatiaanse pedagogiek (http://www.stanislashuis.nl/igpe/brochure.pdf)
  287. Uit: Verzamelde gedichten, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2001; http://www.gedichten.nl/nedermap/gedichten/gedicht/124365.html?zoekresultaat=ja#.U5IqMKOKCD4)
  288. Vgl. Hester Ijseling, die Jos Kessels citeert: "Je eerste opdracht in het leven is, dat kompas te vinden. Je ontdekt het, door heel precies bij jezelf na te gaan: op welke momenten in mijn levensgeschiedenis heb ik gedacht: ja, hier gebeurt het, hier draait het allemaal om. De momenten waarop je geraakt werd, waarop je hart sneller ging kloppen, alsof je verliefd was." (http://hesterij.blogspot.nl/2013/03/jos-kessels-het-innerlijk-kompas.html). Vgl. Margaret Silf, Inner Compass. An Invitation to Ignatian Spirituality, Chicago: Loyola Press, 1999
  289. http://www.stucom.nl/pub/0148/0148a.pdf
  290. Emanuel Swedenborg, "Der Einfluss der Engel und Geister auf den Menschen" (https://web.archive.org/web/20130922145746/http://gott-ist-meine-kraft.info/4-Dateien/einfluss_der_engel_und_geister.htm)
  291. Safety, Trust and Discernment. Part Six of the Second Interview with Craig Berry on Modern Shamanism and it's Foundations (http://shamanshearth.com/foundations/safety-trust-and-discernment/)
  292. Clint Tibbs, "UFOs and Spirit Communication: The Challenge of Discernment as Seen in a Comparison of Billy Meier and Johannes Greber" (http://www.tiptopwebsite.com/custommusic/xellers1.doc)
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.