Neuengamme

Uit België werden ongeveer 5.000 gevangenen naar Neuengamme gedeporteerd.

Meestal ging het om politieke gevangenen die 'anti-Duitse' handelingen hadden gesteld, geen gevolg wilden geven aan Duitse bevelen of actief waren in het Verzet. Naarmate het Verzet toenam werd steeds harder opgetreden.

De Belgen waren meestal eerst opgesloten in het Fort van Hoei of in het kamp van Breendonk. Na Operatie Sonnenwende kwam op 24 september 1941 een eerste treinkonvooi uit België aan met 256 politieke gevangenen. In Aarlen werden 40 inwoners als gijzelaars opgepakt en naar Neuengamme gevoerd. In de gemeente Meensel-Kiezegem werden alle mannen als represaillemaatregel opgepakt. De meeste kwamen om.

Op 19 november 1941 arriveren de eerste 270 Nederlanders in Neuengamme. Vast staat dat in 21 rechtstreekse transporten, meestal vanuit Amersfoort, 3084 Nederlanders naar Neuengamme werden getransporteerd.[2] Het totaal aantal Nederlanders dat in Neuengamme moest verblijven wordt geschat op 6950. Onder hen honderden vroeg in de oorlog gearresteerde communisten, anti-Duitse politiemensen en 601 mannen van de vergeldings-razzia van Putten.[3] Volgens de dodenboeken kwamen minimaal 3500 Nederlanders in Neuengamme om. Het aantal omgekomenen ligt ongetwijfeld hoger. Probleem bij het vaststellen van de juiste getallen is de welhaast volledige verdwijning van de administratie van de SS. Het is zeker dat 613 Nederlanders Neuengamme hebben overleefd.[4]

Tot de Nederlanders die in Neuengamme omkwamen behoren Felix van der Stok (broer van Bram van der Stok, oorlogsvlieger van Oranje), Willem Niemeijer, Hendrik Bazuijnen (op 19 november 1941 aangekomen met de eerste groep Nederlanders, overleden op 22 april 1942), Jan Campert, Jan van Hout, Willem Idenburg, Johannes Petrus Lijding, Rudolf Tappenbeck, Rein Boomsma, Sybrand Marinus van Haersma Buma, Anton de Kom (die in het buitenkamp Sandbostel overleed), Gerrit Kroon (Sandbostel), Johannes Rijpstra (die in het buitenkamp Hamburg-Hammerbrook omkwam) en Binne Roorda (overleed eveneens in Sandbostel). Het Tweede Kamerlid Louis de Visser (CPN) overleefde het kamp, maar kwam om bij het geallieerde bombardement op het schip Cap Arcona. De latere journalist W.L. ("Boebie") Brugsma overleefde Neuengamme. Andries van Dantzig, die later psychiater zou worden, behoorde tot de overlevenden van het buitenkamp in Schwesing bij Husum. Hij zou in 2005 het eerste exemplaar in ontvangst nemen van een boek over de Nederlanders in het kamp.

Ook de Duitse tandarts Fritz Pfeffer overleed in Neuengamme. Pfeffer was samen met de familie van Anne Frank en de familie van Pels een van de onderduikers in het Achterhuis.

Op 20 april 1945 werden de Eindhovense broertjes Edo en Lexje Hornemann samen met 18 andere kinderen en hun begeleiders (waaronder de Nederlandse Dirk Deutekom en Anton Holzel) vermoord in de school aan de Bullenhuser Damm in Hamburg, een buitenkamp van Neuengamme. Voorafgaand aan deze moorden werden er medische experimenten uitgevoerd op de kinderen.[5]

In de jaren 60 werd op initiatief van een vereniging van voormalige Franse kampbewoners begonnen met het inrichten van een gedenkplaats op het kampterrein. Neuengamme fungeert tegenwoordig als een oorlogsmonument met herbouwde kampelementen en permanente exposities. Op het hoofdterrein staan drie monumenten op de plaats waar de oudste steenfabriek stond. Aan het begin van het terrein is een stukje spoorrails gereconstrueerd. Daarop staat een replica van een goederenwagon.

Drie van Neuengammes buitenkampen zijn omgevormd tot oorlogsmonumenten:

• één voor de twintig kinderen die in Hamburg aan medische experimenten werden onderworpen en vlak voor de Duitse capitulatie om het leven werden gebracht.
• één als herdenking van de slavenarbeid die vrouwen uit het Poolse getto van Łódź moesten verrichten.
• één in de Fuhlsbüttel gevangenis, waar vooral communisten en politieke tegenstanders werden opgesloten. Zo'n 450 van hen werden door de nazi's vermoord.

Bijna de volledige administratie van Neuengamme is vernietigd. Omdat een gevangene de boeken uit de ziekenbarakken in de steenfabriek heeft verstopt zijn duizenden namen bewaard gebleven. Verder rest er een door gevangenen bijgehouden dodenboek en zijn er gegevens van het Rode Kruis. Er wordt nog steeds gewerkt aan de reconstructie van de administratie, maar het ziet er niet naar uit dat deze nog volledig te krijgen is.