Jappenkampen in Nederlands-Indië

Krijgsgevangene in een fase van verhongering in het Kamp Batu Lintang, september 1945

In de periode 1941-1942 sneuvelden 1.653 officieren en minderen van de Koninklijke Marine en 896 KNIL-militairen: in totaal: 2.549.[9] Met de capitulatie van het KNIL op 8 maart 1942 raakten ongeveer 42.240 Nederlandse militairen (waaronder ook Indo-Europese en 'gelijkgestelde' Nederlandse militairen) in Japanse krijgsgevangenschap.[10][11] Het aantal inheemse beroepsmilitairen werd geschat op 24.000. Zij waren afkomstig uit Java (15.000), Manado (3000), Ambon (5000) en Timor (1000). Hiervan zijn naar schatting later in 1942 15.000 militairen weer vrijgelaten.[12] Een deel van hen nam daarna dienst in het Japanse leger als hulpsoldaat (heiho's).

Een aanzienlijk aantal, speciaal onder de Ambonezen, bleef echter in gevangenschap. De Indo-Europeanen bleven in de meeste gevallen samen met de Europeanen zonder een gemengde afkomst geïnterneerd. Een uitzondering hierop was een verzamelkamp in Tjimahi.[13] De meeste krijgsgevangenen bevonden zich tijdens de capitulatie in de provincies West-Java (zie bijvoorbeeld Tjimahi) en Oost-Java. Ook op Borneo, Sumatra, Celebes en de Oostelijke eilanden bevonden zich kampen. Een aanzienlijk deel van de krijgsgevangenen werd daarna in werkkampen elders in de Archipel of daarbuiten te werk gesteld. De leefomstandigheden in de meeste kampen waren zeer zwaar. Berucht was daarbij het optreden van de Japanse militaire politie (Kempeitai). De moeilijkste omstandigheden deden zich voor waar krijgsgevangenen steeds weer op transport werden gesteld naar nieuwe werkkampen (de zogenaamde "dodenmarsen") en op locaties waar de Japanse kampleiding zich liet gelden door wreedheid en onverschilligheid in de behandeling van gevangenen. Berucht zijn de dodenmarsen van het kamp Sandakan in Noord-Borneo. In de werkkampen werden gevangenen onder vaak onmenselijke omstandigheden tewerkgesteld. Japan heeft de Conventie van Genève van 1929 nooit geratificeerd en ook niet nageleefd. Aan het einde van de oorlog verkeerden veel krijgsgevangenen in een 'toestand van lichamelijke en geestelijke uitputting waaronder ook de sterkste nauwelijks nog enige weerstand konden opbrengen'[14] In totaal stierven 8.200 krijgsgevangenen (1 op de 5, of 20%) tijdens gevangenschap. Meer dan de helft (ongeveer 5600) kwam om bij dwangarbeid verricht aan de Birma spoorweg (3100 slachtoffers) en de Pakanbaroe-spoorweg op Sumatra (bijna 2500 slachtoffers onder de krijgsgevangenen, naast waarschijnlijk meer dan 9.000 slachtoffers onder de geïnterneerde romoesja's).[15]

Het totaal aantal krijgsgevangenen was omstreeks 42.000; daarbij waren er 37.000 van het Indische leger, 3.900 van de Koninklijke Marine en 1.500 zogenaamde stads- en landwachten. Deze werden ook wel landstorm genoemd. Deze militairen vormden ongeveer een derde deel van de Nederlandse mannen in Indië. In tegenstelling tot de situatie in Nederland (na de capitulatie voor Duitsland op 14 mei 1940) was er in Indië geen afwikkeling of afvloeiing geweest. Alle militairen werden zonder meer naar de kampen gezonden. Ook de commandanten mochten geen verslagen meer maken of officiële mededelingen doen. Het gevolg hiervan was dat er na de capitulatie van het Indische leger allerlei (veelal negatieve en verwarrende) geruchten de ronde gingen doen. Onderscheidende rangtekens moesten worden ingeleverd en diverse legeronderdelen raakten zozeer uit hun verband gerukt dat alle organieke structuur verloren ging. Voorraden waren in beslag genomen en kleding en schoeisel werd niet meer aangeleverd. Dit alles betekende dat de militairen ineens volslagen rechteloos waren geworden.[16]

Per kamp was in de meeste gevallen de hoogste in rang zijnde Nederlandse officier verantwoording schuldig aan de Japanse kampcommandant, veelal een kapitein of luitenant. De dagelijkse routinecontrole in de kampen gebeurde bijna altijd door onderofficieren en manschappen, waaronder zich vrijwel altijd Koreanen bevonden. Om indruk op de leiding te maken trad men vaak bij de geringste overtreding sadistisch op. De krijgsgevangenen werden over de gehele Nederlandse archipel verspreid en ver daarbuiten. Krijgsgevangenen met de rang van kolonel en hoger werden naar Formosa getransporteerd en vandaar naar Mantsoerije. Vanuit de basiskampen vertrokken groepen met diverse bestemmingen, maar "waarheen" wist niemand. Zodoende wist men uiteindelijk alleen nog maar waar zich de eigen groep bevond; van andere eenheden was niets bekend, slechts geruchten deden hieromtrent de ronde. Behalve Nederlanders zijn ook veel Engelse en Amerikaanse krijgsgevangenen, de laatsten vooral op de Filipijnen, in de kampen overleden.

De krijgsgevangenen werden gedwongen allerlei werkzaamheden te verrichten, zoals het aanleggen van vliegvelden, het construeren van wegen, spoorlijnen en bruggen, havenwerkzaamheden en diverse andere zaken. Deze slavenarbeid, vaak onder zeer slechte omstandigheden, in ruige en mensvijandige gebiedsdelen, was voor velen fataal. Dat was onder meer het geval bij de aanleg van spoorwegen op Sumatra, Birma en Siam, bij de vliegveldaanleg in het oosten van Nederlands-Indië en Singapore, bij het werk in de mijnen in Japan en bij vele andere werkzaamheden in Zuidoost-Azië. Sancties bestonden onder meer uit het opsluiten in een kooi, zonder dak, zodat men dagenlang blootgesteld was aan alle weersinvloeden, het urenlang op de appelplaats laten staan en soms zelfs dagenlang en ranselpartijen met de vuist, gelaarsde voet, de schede van het samoeraizwaard, de knuppel of de zweep. Ontsnappingspogingen werden meedogenloos bestraft en wel door middel van de doodstraf; de uitvoering hiervan geschiedde met de bajonet, door onthoofding of een enkele maal door een vuurpeloton.

De Japanse premier Tojo had duidelijk gemaakt dat de Geneefse Bepalingen niet zouden worden nagekomen en dat de westerse krijgsgevangenen vooral vernederende arbeid dienden te verrichten en wel bij voorkeur in het zicht van de door de Japanners "bevrijde" volkeren. Vertegenwoordigers van het Rode Kruis en de neutrale mogendheid Zweden kregen geen kans daadwerkelijk controle uit te oefenen op de behandeling van krijgsgevangenen.

Verhongerende Amerikaanse krijgsgevangenen in een kamp op de Filipijnen

De meeste verliezen aan levens van krijgsgevangenen kostten de transporten over zee. Ongeveer 90 procent van hen werd één of meerdere malen met dat soort vervoer geconfronteerd. De transporten vonden niet plaats op gemarkeerde schepen, dus zonder duidelijk Rode Kruis teken, die meevoeren in Japanse militaire konvooien. Aldus werden er schepen met vele krijgsgevangenen door de geallieerden getorpedeerd en gebombardeerd. De gevangenen zaten opgesloten in de ruimen en als ratten in de val tijdens zo'n aanval. Het grootste verlies aan levens van krijgsgevangenen kostte de torpedering van het Japanse vrachtschip de Junyo Maru in september 1944 in de Indische Oceaan, nabij Zuidoost-Sumatra, waarbij 5.600 mensen om het leven kwamen. De schepen werden Hellships genoemd. In het algemeen kon worden gesteld dat er bij de krijgsgevangenen in de Japanse kampen drie keer meer slachtoffers vielen dan bij die in Duits gevangenschap in Europa.[17]

Tussen 1 maart 1944 en 15 augustus 1945 (Japanse capitulatie) werden er ook POW (Prisoner-of-War-) nummers gebruikt. De POW-nummers werden uitgegeven door het kamp waar men was geplaatst. Java werd bijvoorbeeld verdeeld in drie districten, zogenaamde Bunsho’s. In iedere Bunsho kreeg ieder kamp een nummer: in district I van 1 t/m 9, in II van 1 t/m 6, in III van 1 t/m 13. Binnen ieder district werd een afzonderlijke nummering van de geïnterneerden bijgehouden. Binnen elk van de drie Bunsho's liepen zij opeenvolgend door, beginnend bij 1 en eindigend met het maximale aantal geïnterneerden bij uitgifte van de laatste nummers. Als binnen een kamp (bijvoorbeeld kamp 4) alle nummers waren vergeven, nummerde men door in het volgende kamp (kamp 5) van de Bunsho. Deze nummers moesten ook op de correspondentie tussen kampbewoners onderling worden vermeld. Ook het kampnummer moest daarbij worden vermeld. Als een gevangene binnen een Bunsho naar een ander kamp verhuisde, behield hij of zij het kampnummer. Bij verhuizing naar een andere Bunsho (bijvoorbeeld van Bandung naar Muntilan) kreeg men echter een nieuw nummer toegewezen, waarbij de mensen binnen een transport opeenvolgend werden genummerd.

Onderstaand volgt een (niet complete) opsomming van de krijgsgevangenenkampen.

De Japanners streefden naar een gemeenschappelijke "Groot-Aziatische Welvaartssfeer" onder leiding van hun keizerrijk. Daartoe moesten de Aziatische volkeren ook geestelijk worden losgemaakt van de Westerse cultuur en dientengevolge dienden die "Westerse volkeren" uit de samenleving te worden verwijderd. Voor de Amerikanen gold dat tevens als represaillemaatregel; in de Verenigde Staten waren namelijk - na de aanval op Pearl Harbor - vele Japanners geïnterneerd (omstreeks 120.000). Allereerst werd begonnen met het gevangen zetten van alle vooraanstaande personen, daarna volgden de mannen, de vrouwen en kinderen. Dat gebeurde op Java het laatst, wellicht omdat het aantal daar zo groot was. Ook de burgerkampen mochten door het Rode Kruis en de "beschermende neutrale mogendheid" Zweden niet betreden worden. Tweemaal mocht het Rode Kruis pakketten sturen maar deze kwamen gehavend en deels geplunderd aan.

Naast de krijgsgevangenenkampen bestonden er burgerinterneringskampen, waar ca 70.000 Europeanen zonder een gemengde afkomst (zuivere blanken) en ca 30.000 Europeanen mét een gemengde afkomst (Indo-Europeanen, indo's) gevangen werden opgesloten. De eerste categorie werd ook wel aangeduid als "totok" en de tweede categorie als ""Belanda Indo" (zie Indische Nederlanders). De Europeanen zonder gemengde afkomst werden voor het grootste deel geïnterneerd. De meerderheid van de Indo-Europeanen (schattingen zijn er van 170.000 tot 280.000) kon buiten het kamp blijven, de zogenoemde "buitenkampers". Naar schatting zijn op Java, waar ongeveer drie vierde van de totale Europese bevolking was gehuisvest, en ook het aantal Indo-Europeanen naar verhouding vele malen hoger was dan in de Buitengewesten, uiteindelijk 76.000 Europese burgers geïnterneerd geweest, waaronder ten minste 10.000 van Indo-Europese afkomst.[18] Schattingen voor de andere eilanden zijn: Sumatra: 12.000, Borneo: 500, Grote Oost: 3.900. De totale sterfte in de burger-interneringskampen wordt geschat op 16.000. Rekening houdend met de gemiddelde sterftecijfers onder normale omstandigheden, zouden met enig voorbehoud 13.500 burgers zijn omgekomen als direct of indirect gevolg van internering. Bij een geschat aantal van in totaal 110.000 burger-geïnterneerden komt dit neer op 13%; een gemiddelde van 1 op 8.[19]

In de burgerkampen was vaak een groot tekort aan voedsel, water en medicijnen.[3][20] Soms trachtte men in het geheim via handeldrijven aan de gedeks (bamboe omheiningen) met de bevolking van omringende dorpen aan extra voedsel te komen. Dit bilikken of gedekken, indien ontdekt, werd echter streng bestraft door de kampbewaking. Belangrijk onderdeel van het dagelijks menu was een pap van Asiameel, die in het kampjargon bubur atji (stijfselpap) werd genoemd. Latrines waren vaak verstopt waardoor besmettelijke ziektes zoals dysenterie vrij spel kregen en in de overvolle slaapvertrekken wemelde het van wandluizen, vliegen en ratten. Hongeroedeem, malaria en beriberi kwamen vaak voor. Zendingen van het Rode Kruis werden vaak eerst door de Japanners afgeroomd. Vooral aan het eind van de oorlog ging de gezondheidstoestand snel achteruit.

Geïnterneerden werden vaak op transport gezet, meestal in overvolle treinen, waar de temperatuur in de geblindeerde wagons tot grote hoogte kon stijgen. In de kampen heerste een streng regiem. Overtredingen werden met stokslagen of uren in de zon staan zonder drinken bestraft. Er werd dagelijks appel gehouden om de gevangenen te tellen. In de vrouwenkampen werd in 1944 het bevel uitgevaardigd dat alle jongens van 10 jaar en ouder moesten verhuizen naar een speciaal jongenskamp, vaak in een bestaand mannenkamp. Sporadisch mocht er een briefkaart in het Maleis worden geschreven in de vorm van standaardzinnen, aangevuld met eigen woordjes.

Vrouwen en kinderen wassen zich in het vrouwenkamp Kampong Makassar in Meester Cornelis (Batavia) na de capitulatie van Japan

Burger-geïnterneerden in kampen op Java werden vanaf 1 maart 1944 onder centraal militair bestuur geplaatst. Vóór die datum vielen zij onder direct legerbeheer. De kampen op Java werden onder drie gewestelijke hoofdkantoren geplaatst, ook wel Bunsho's genoemd, waaronder onderdistricten of Bushenko's. Binnen elke Bunsho werden de kampen doorlopend genummerd.[21] Dit waren:

• Bunsho I: Batavia en omstreken (Bushenko's: Batavia-1, Batavia-2, Tangerang en Buitenzorg, totaal 9 kampen).
• Bunsho II: overig West-Java (Bushenko's: Bandung en Cimahi, totaal 6 kampen)
• Bunsho III: Midden- en Oost-Java (Bushenko's: Semarang, Ambarawa/Banyubiru, Solo en Muntilan, totaal 13 kampen)

Op Sumatra waren in het noorden enkele kampen.

• Aek Pamingke
• Batu Satu
• Berastagi
• Glugur
• Pulo Brayan
• Polonia
• Siringo-ringo
• Tebing Tinggi

Noord Celebes

• Menando
• Tomohon
• Kaäten
• Airmadidi

Zuid Celebes

• Makassar
• Parepare
• Bodjo
• Bolong
• Malino
• Kampili

Op de correspondentie (briefkaarten van de kamppost) tussen geïnterneerden werd de Japanse tijdrekening gebruikt waarbij het ontstaan van de Japanse natie 660 v. Chr. als beginjaar werd gebruikt. 1945 werd hierdoor 2605. Op de burger-POW-post moesten verder het POW-nummer van afzender en het POW-nummer en de militaire kampcode van het gewest van geadresseerde worden vermeld (CR: Bunsho I, CQ: Bunsho II en CP Bunsho III). Ten slotte werden op de briefkaarten ook geheime en steeds veranderde militaire adrescodes ingevuld, die bestonden uit een combinatie van een Romeins en Latijns cijfer. De tekst van de briefkaarten moest in het Maleis worden opgesteld, volgens een standaardtekst en was altijd positief van strekking.

Briefkaart uit kamp Muntilan (gewestcode C.P., POW nummer 23746) naar kamp Tjimahi (gewestcode C.Q., POW nummer 36851). Ook is de code VII 6 toegevoegd.