Zoniënwoud

Het bos ontleent zijn naam aan de Zenne, die er de westelijke begrenzing van vormde.[1] Een document uit 1159 vermeldt de rivier als Saina, wat een Keltische oorsprong verraadt. Het woud zelf is in Latijnse oorkonden vermeld als Sonia (in de Donatio Angelae omstreeks het jaar 1000) en als foresta de Songia (document uit 1141 van hertog Godfried I met de Baard). Aanvankelijk heette het bos dus kortweg Zonia en had de term alleen betrekking op het bos langs de Zenne, waar de vroege ontginningen gestart zijn. Later kwam de naam ook in gebruik voor de meer oostelijke bosdelen. In 1339 had Jan van Boendale, die in Tervuren woonde, het over het wout van Sonijen. Na het wegkappen van woud aan de westkant moet het verband met de Zenne op de achtergrond zijn geraakt en ging men de benaming associëren met sonie (varkensstal). Varkens werden vaak in de bossen gelaten om naar voedsel te zoeken.

De oudste bekende structuren in het Zoniënwoud stammen uit het neolithicum.[2] Ook liggen er in het bos twee grafheuvels uit deze of latere tijd.

Het woud, dat zich bevindt op een leemplateau tussen de rivieren de Dijle en de Zenne en in het zuiden wordt begrensd door het riviertje de Argentine, is vermoedelijk een overblijfsel van het oeroude en meer uitgestrekte Kolenwoud (Silva Carbonaria).

De eigenaars waren de graven van Leuven en hertogen van Brabant, die het woud op het einde van de 12e eeuw gebruikten als jachtgebied. Ontginning door de bevolking was streng verboden, behalve voor de religieuze gemeenschappen die er werden gevestigd: Ter Kameren, Groenendaal, Hertoginnedal, Zevenborren, het Rood Klooster, enz. Door dit strikte beheer bleef het Zoniënwoud tot in de 15de eeuw bijna volledig intact.

De nabijheid van het prachtige jachtterrein was er niet vreemd aan dat Brussel uitgroeide tot hofstad van de vorsten der Nederlanden. Reeds in de veertiende eeuw hadden de hertogen het jachtslot Dry Borren, met een gevangenis voor stropers en houtsprokkelaars, en het Jachthuis van Bosvoorde, dat was uitgerust met kennels, paardenstallen, een valkerij en een woning voor de opperjachtmeester. Ook de 16e-eeuwse Habsburgers waren aan het jachtbedrijf verslingerd. De tapijtenreeks Jachten van Maximiliaan toont hoe keizer Karel, zijn zus Maria van Hongarije en hun broer Ferdinand hun passie uitleefden. Het woud, dat nog meer dan twintigduizend hectare telde, werd geëxploiteerd door kaalslag van percelen gevolgd door regeneratie. Na het verval door de godsdiensttroebelen herstelden de aartshertogen Albrecht en Isabella de geplunderde kloosters en knoopten ze terug aan met de jacht.

In de 18e eeuw viel het bos dan toch ten prooi aan overexploitatie. De Oostenrijkse landsheren hadden geen belangstelling meer voor de jacht en lieten grote delen kappen voor de opbrengst. Ook de bevolking plunderde mee. In het woud ontstonden omvangrijke ontboste zones met heide. Op het einde van de 18de eeuw liet Joachim Zinner de kale plekken volplanten met beuken, wat een prachtig kathedraaleffect opleverde. In die periode werden ook de kloosters van het Zoniënwoud stuk voor stuk opgeheven.

Onder het Franse bewind strekte het woud zich nog uit over meer dan tienduizend hectare. Het kreeg een ferme knauw in 1801 doordat Napoleon Bonaparte 22 duizend eiken liet kappen voor de Flottille de Boulogne, een vloot waarmee hij Engeland dacht binnen te vallen. Koning Willem I der Nederlanden stond het domein op 22 augustus 1822 af aan de Algemeene Nederlandsche Maatschappij ter Begunstiging van de Volksvlijt (de latere Generale Maatschappij), die in de jaren tot 1836 bijna 60 procent ervan verkocht voor ontginning. De resterende 4.400 hectare kwamen in 1843 weer in handen van de staat en zijn tot heden bewaard. In de 19e eeuw zijn er twee renbanen aangelegd (Bosvoorde en Groenendaal) en in de 20e eeuw de autosnelwegen R0 en A4.

Het openbare domeinbos Zoniënwoud beslaat een oppervlakte van 4421 ha, verdeeld over het Vlaamse (56%), het Brusselse (38%) en het Waalse Gewest (6%). Met inbegrip van de aangrenzende openbare domeinen Kapucijnenbos met het arboretum van Tervuren (Koninklijke Schenking), het Park van Tervuren, het Ter Kamerenbos (Stad Brussel) en het Park van het Kasteel van Terhulpen (Waals Gewest) komt men aan een oppervlakte van ongeveer 5065 ha. Dit staat in contrast met de oppervlakte van circa 10.000 ha. aan het begin van de 19e eeuw. De sterke afname van het bosareaal werd hoofdzakelijk veroorzaakt door grootschalige ontbossing voor landbouw gedurende de eerste jaren na de onafhankelijkheid van België, maar ook door meer recente verkavelingen, de aanleg van paardenrenbanen en infrastructuur. Wegen en spoorlijnen versnipperen het Zoniënwoud ruimtelijk, hetgeen een niet te onderschatten invloed heeft op het bosleven (zie hieronder).

Er wordt evenwel werk gemaakt van een uitbreiding van het bosareaal. Hiertoe werd reeds 150 ha. grond aangekocht. Sinds de regionalisering van het Belgische "Bestuur van Waters en Bossen" in 1983 wordt het bos beheerd door het Brusselse, Vlaamse en Waalse Gewest, de Stad Brussel en de Koninklijke Schenking. Met 56% (2.492 ha.) van de totale oppervlakte beheert het Vlaams Gewest het grootste deel van het bos. Een van de doelen die het beheer voor ogen heeft is de omvorming van het quasi-homogene beukenbos naar een gemengd beuken-eikenbos.

Het Zoniënwoud bestaat voor het grootste deel uit hoge beukenbossen. De oudste bomen zijn meer dan 200 jaar oud. Het woud was lange tijd een exclusief jachtgebied voor de adel, maar tegenwoordig is het ook bij het grote publiek geliefd. De grootte van het bos en de ligging, pal in de grootstedelijke agglomeratie van Brussel, maakt het tot een uniek natuurgebied voor België.

Het woud veroudert snel. De aanplant van beuken in ontboste zones vanaf het einde van de 18de eeuw, heeft een prachtig kathedraaleffect opgeleverd. Eentonige plantages zijn echter slecht voor het ecosysteem en er treedt nauwelijks verjonging op (nieuwe bomen die ontkiemen); een beuk kan 300 jaar worden en de meeste zijn al ouder dan 200 jaar. Wetenschappers doen er alles aan om natuurlijke verjonging te genereren, alleen is het niet zeker of het kathedraaleffect daardoor behouden blijft.

• Dry Borren: hier liet Jan III van Brabant in 1323 een burcht oprichten.
• Het Boswachtersmonument (Ukkel): in 1920 opgetrokken ter nagedachtenis aan elf boswachters die tijdens de Eerste Wereldoorlog gedood werden.
• De Renbaan van Groenendaal (Hoeilaart): Leopold II legde destijds de renbaan aan. Volgens kenners was ze de mooiste van Europa, met een piste van 2.600 meter, publiekstribunes (afgebroken in 2012) en een koninklijke loge.

In het Zoniënwoud bevindt zich het herdenkingsmonument voor de aanslagen in Brussel.

Sinds 2012 werden er voor het Zoniënwoud verschillende plaatsen ontwikkeld als 'toegangspoorten' of Woudpoorten tot het bos. Het voornaamste doel is het kanaliseren van de bezoekers tot een beperkt aantal punten en de versnippering van verschillende wandelwegen te beperken. De vijf grote toegangspoorten zijn:

• Park van Tervuren, Tervuren
• Rood Klooster, Oudergem
• Ter Kamerenbos - Renbaan van Bosvoorde, Bosvoorde
• Groenendaal
• Domaine régional Solvay, Terhulpen

Verder zijn er nog vier kleinere toegangspoorten:

• Arboretum, Jezus-Eik
• Middenhut, Sint-Genesius-Rode
• Koningsvijvers, Hoeilaart
• Tournay-Solvaypark - Vuurkeiendomein, Bosvoorde

De Siberische grondeekhoorn, een exoot in het Zoniënwoud

Kaasmansdellepad

In het Zoniënwoud bevindt zich een officieel erkend bosreservaat Joseph Zwaenepoel, genoemd naar een vroegere houtvester, dat deel uitmaakt van het Europees reservatennetwerk.

Het deel ervan dat voorheen bekend stond als Kersselaerspleyn wordt deels al sedert 1983 behandeld als een integraal bosresevaat, doordat men er de natuurlijke processen op hun beloop laat. Het is het grootste en tegelijk oudste bosgedeelte in Vlaanderen waar buiten een eventueel startbeheer een nulbeheer wordt toegepast. Dit in tegenstelling tot gerichte bosreservaten waarbij men een actief beheer voert om een bepaald bostype in stand te houden. Zoals reeds gezegd laat men in een integraal bosreservaat de natuurlijk processen op hun beloop, maar men kan zich natuurlijk de vraag stellen hoe ver men hierin kan of mag gaan. Het is bijvoorbeeld niet ondenkbaar dat het reservaat gekoloniseerd wordt door Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina), Siberische grondeekhoorn (Tamias sibiricus) of andere exoten. Indien dit gebeurt bestaat de mogelijkheid dat de exoot gaat domineren en de andere plant- of diersoorten onderdrukt. Indien men echter exoten gaat en/of blijft verwijderen uit een integraal bosreservaat, doet men in feite afbreuk aan de principes die het zouden moeten kenmerken.

Naast de erkenning van hogergenoemd bosreservaat werd het Zoniënwoud in 1997, samen met twee andere Vlaamse bossen, gecertificeerd met het FSC-label. Dit certificaat kan als een beloning gezien worden voor het gevoerde beheer, daar het enkel aan duurzaam beheerde bossen wordt toegekend. Sinds 2017 maken bovendien vijf delen van de drie integrale bosreservaten (één gebied in reservaat Zwaenepoel in het Vlaams Gewest, twee gebieden in reservaat Grippensdelle in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en twee gebieden in reservaat Ticton in het Waals Gewest) in het Zoniënwoud deel uit van het Unesco-Werelderfgoed Oude en voorhistorische beukenbossen van de Karpaten en andere regio's van Europa.

• Website van het Zoniënwoud
• Natura 2000 Vlaams Gewest

• Sander Pierron, Histoire de la forêt de Soignes, Brussel, 1905
• Lucien Mellaerts, Het Zoniënbos. Bladzijden uit zijn rijke geschiedenis, 1962
• Matthieu Alderweireld et al., Het Zoniënwoud. Een nieuwe visie op een patrimonium met toekomst. De Vrienden van het Zoniënwoud, Groeninghe, Margada, 2009