Beuk (boom)

De wetenschappelijke naam van het geslacht is afkomstig van Latijn fagus (beuk) mogelijk van het Griekse phagein (eten) verwijzend naar de eetbare nootjes van de beuk. De soortaanduiding sylvatica is afgeleid van Latijn silva (bos) betekent in de bossen in het wild groeiend. Het Nederlands woord beuk, het Vlaamse boek en het Middelnederlandse boeke (Engels beech, Oudengels bece, Oudnoors bok, Duits Buche Oudhoogduits buohha) zijn waarschijnlijk afgeleid van het Proto-Germaanse *bokjon, dat op zijn beurt komt van de Proto-Indo-Europese wortel *bhagos (het sterretje is een aanduiding dat het woord is geconstrueerd). Het woord boek is op zijn beurt weer afgeleid van boeke, mogelijk omdat er in runenschrift op beukenhouten panelen werd geschreven.[1]

De beuk kan tot 46 meter hoog worden. De stam is glad en grijs en de bast is dun, waardoor de boom bij plotse blootstelling aan zonlicht gevoelig is voor schorsbrand. Het blad is veernervig, licht gegolfd en licht glanzend.

De plant is eenhuizig; er zijn dus mannelijke en vrouwelijke bloemen aan dezelfde boom. De knoppen zijn langwerpig en geschubd. De bestuiving vindt plaats door de wind. De beuk kan goed tegen schaduw. Het is een climaxsoort.

De beukennootjes worden omsloten door een napje, dat gevormd wordt uit de vruchtbladen en de schutbladen. In elk napje zitten twee nootjes. Als de nootjes rijp zijn opent het napje in vier delen en vallen de beukennootjes op de grond. De beukennootjes worden onder andere verspreid door eekhoorns, die ze als wintervoorraad gebruiken. Beukennootjes, die tot de echte noten worden gerekend, zijn voor menselijke consumptie geschikt.[2]

De beuk gedijt goed op vochthoudende, goed doorlatende, kalkrijke, leemhoudende bodem. Hij verdraagt hoge waterstanden of droge zandgronden niet. De boom leeft in symbiose met de schimmel mycorrhiza.

Een oud Duits gezegde dat betrekking heeft op inslag van bliksem en de beschermende werking van de beuk luidt:

Vor Eichen sollst du weichen, Buchen sollst du suchen!

(Vermijd eiken en schuil onder beuken). Volgens onderzoek blijkt dat voor gemengde bossen in ieder geval op te gaan.[3] Het is wel zo dat de beuk vaak los zittende, dode takken in zijn kruin bewaart. Deze kunnen bij felle windstoten naar beneden komen, wat niet bijdraagt aan een veilige schuilplaats bij storm.

In België komt de beuk algemeen voor in Vlaanderen, maar is zeer zeldzaam in de polders. In Wallonië is hij algemeen in de Ardennen, langs de Maas en in Brabant en elders vrij algemeen tot vrij zeldzaam. In Nederland is hij algemeen op de hogere gronden op zand, leem en mergel en in de binnenduinen, maar zeldzaam tot zeer zeldzaam op de Waddeneilanden en in laagveen- en zeekleigebieden. De beuk komt in het algemeen veel voor in Europa en westelijk Azië en is nu wereldwijd verspreid in gematigde klimaatzones. De boom groeit goed op een zonnige of licht beschaduwde plaats, in matig rijke en vochthoudende grond en houdt van lange warme zomers.[4]

De beuk is een preferente kensoort voor het bochtige smele-beukenbos (Deschampsio-Fagetum).

Beuken worden veel in hagen geplant. Omdat de beuk in symbiose met een schimmel leeft mogen de wortels van het plantgoed nooit schoon gespoeld worden en mag direct na het planten niet te overvloedig water gegeven worden. Jonge beuken behouden hun afgestorven blad tot eind april wanneer het nieuwe blad uitloopt. Ze vormen een dichte, hoge haag.[5]

Beuken worden vaak in lanen geplant. Wanneer een boom in een rij sterft kan daarna door zonnebrand de een na de andere volgen. Omwikkelen van de stam met jute gaat dit tegen, de boom kan dan geleidelijk aan meer zonlicht wennen.

Bij beukenbossen (vooral op kalkarme bodem) valt op dat er weinig tot geen ondergroei is. Door het dichte bladerdak bereikt maar weinig zonlicht de bodem, en ook de strooisellaag met afgevallen looizuurrijk blad gaat begroeiing tegen.

Beuk uit 1692 in Haastrecht

Beuken worden 200 tot 400 jaar oud. In de Middachter Allee bij Kasteel Middachten in De Steeg stonden lang een aantal van de oudste beuken in Nederland. De dikste was 5 meter in omvang, en enkele waren 44-46 meter hoog. Ze waren in 1776 aangeplant. Omdat twee beuken in de winter van 2004/2005 spontaan omvielen en meerdere beuken hol en aangetast bleken door de korsthoutskoolzwam, heeft de eigenaar van Landgoed Middachten ze in 2005 laten kappen. In Haastrecht staat in de achtertuin van Museum Bisdom van Vliet een beuk uit 1692. Deze beuk is geplant als herinnering aan het feit dat Adriaan Bisdom zich in Haastrecht vestigde. Op de Veluwe staat in de gemeente Hattem op het landgoed Molencaten een van de oudste beuken van Nederland: de Mariabeuk; deze is circa 400 jaar geleden aangeplant.

Als een beuk voor het hout gekapt wordt moet deze niet te oud zijn. Het is anders onbruikbaar door verkleuring en aantasting door schimmels. Beukenhout kan voor allerlei producten gebruikt worden, bijvoorbeeld speelgoed, meubilair en parket. Het splintert nauwelijks. Omdat het hout snel zwart verkleurt, is het niet geschikt voor gebruik buiten of in natte ruimtes. Het wordt verder gemakkelijk aangetast door houtworm. In de fijne korrel van beuk en esdoorn zitten bacteriën vast. Als het hout (snijplank) opdroogt, sterven de bacteriën.

De beuk kan aangetast worden door het gewoon meniezwammetje, bastkanker (Nectria ditisima), roetdauw en het beukenbladsnavelkogeltje dat necrotische vlekken in het blad veroorzaakt. De waterschimmel Phytophthora syringae veroorzaakt vochtige zwarte plekken op de stam. Aantasting ermee vermindert de vitaliteit van een beuk.[8]

Insecten die de beuk kunnen belagen zijn beukenbladluis, wollige beukenluis, beukenspringkever, galmijt (Aculops fuchsiae) en verschillende galmuggen zoals de beukengalmug.

Het vliesje om beukennootjes bevat fagine, een saponine. Het is in grote hoeveelheden giftig.[9] Vooral paarden zouden er zeer gevoelig voor zijn. De bladeren van de boom zijn weinig toxisch.

De beuk is een inheemse en talrijk aangeplante boom in de westerse cultuurlandschappen. Sinds de 19e eeuw worden er veel cultivars gekweekt. De bruine beuk (F. sylvatica Atropunicea) is een populaire variëteit die regelmatig ook spontaan opslaat.[10][11]

Een greep uit de grote hoeveelheid variëteiten:

• Varenbeuk (F. sylvatica Asplenifolia) (12-15m hoge boom[12])
• Kwartjesbeuk (F. sylvatica Rotundifolia) (rond blad)
• Eikbladige beuk F. sylvatica Quercifolia (ingesneden blad, als een eik)
• F. sylvatica Laciniata (diep ingesneden blad)
• F. sylvatica Grandidentata (gelobd blad)
• Goudbeuk (F. sylvatica Zlatia) (geelgroen blad)

• boom, habitus
• 
  Kiemplant
• 
  Oude beukenaanplant in het Zoniënwoud
• 
  Treurbeuken, Echteld (Gld.)
• 
  Treurbeuk, Singel, Leiden
• 
  Oude beuk, Gjerrild, Jutland
• 
  Nigerlbuche, Neualbenreuth
• 
  Li Béni Hesse, 2½m↔, Bonnerue Houffalize
• 
  Kroezeboom op Kroondomein (grensboom).

• stam, takken en blad
• 
  Bast
• 
  Beukentak
• 
  Herfstbladeren aan de boom
• 
  Verdord blad

• bloei en vrucht
• 
  Bloeiwijze
• 
  Napje
• 
  Beukennootjes in napje
• 
  Beukennootjes
• 
  lege nap.

• ziektes
• 
  Schade van zonnebrand
• 
  Gallen van de galmug Hartigiola annulipes
• 
  Gallen van de galmug Mikiola fagi
• 
  Larve van de galmug Mikiola fagi
• 
  Aantasting door een waterschimmel

• Beuk (Fagus sylvatica) op SoortenBank.nl (gebaseerd op de Heukels²³, dit is de voorlaatste uitgave)
• informatie over het hout (beuken) in het Houtvademecum (bij het Centrum Hout)
• Foto's en locatiegegevens van monumentale beuken

Soorten van het geslacht Fagus
... · F. crenata (Japanse beuk) · F. engleriana (Chinese beuk) · F. grandifolia (Amerikaanse beuk) · F. hayatae (Taiwanese beuk) · F. japonica (Japanse bruine beuk) · F. longipetiolata (Zuid-Chinese beuk) · F. mexicana (Mexicaanse beuk) · F. orientalis (Oosterse beuk) · F. sylvatica (Beuk) · ...

Zie de categorie Fagus sylvatica van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.