Operatie Barbarossa

Adolf Hitler had verschillende redenen voor de aanval. Op de eerste plaats vermoedde hij dat het Verenigd Koninkrijk zo hardnekkig standhield, omdat het hoopte op deelneming van de Sovjet-Unie aan de oorlog. Door die deelneming zelf te forceren en meteen de Sovjet-Unie te vernietigen, zou hij het Verenigd Koninkrijk allicht tot vrede kunnen bewegen. Een tweede motief was zijn angst voor het snel groeiende militaire potentieel van het Rode Leger. Hitler was en bleef geneigd om de volle waarheid daarover te verdringen, maar hij besefte toch terdege dat het in 1942 voor een aanval te laat zou zijn. De meest fundamentele beweegreden was misschien wel dat Duitsland afgesneden was van olie en vele essentiële grondstoffen. Beter dan afhankelijk te zijn van Stalins aalmoezen (in de vorm van leveranties van graan en aardolie) kon Duitsland zich volgens hem het noodzakelijke Lebensraum door oorlog verschaffen. Dat sloot weer aan bij het volgende motief: oorlog was voor Hitler een doel op zich en uitdrukking van de eeuwige strijd tussen de rassen, waarin de Germaanse Übermensch zich superieur mocht noemen als hij zich eenmaal had losgemaakt van het zieke joods-christelijke ideaal van de naastenliefde. Als goede oefening in de gewenste hardheid werd het officiële oorlogsdoel de totale uitroeiing van het "Joodse ras", de communisten en de volledige stedelijke bevolking (dit laatste door uithongering). Zo kon een ideale samenleving worden geschapen waarin een elite van Germaanse kolonisten heerste over een onderlaag van ongeletterde Slavische Untermenschen. Een samenleving die minder verweekt en verburgerlijkt zou zijn - en vooral blijven - dan het Duitse moederland.

Op de dag van de aanval, 22 juni 1941, rechtvaardigde Hitler deze tegenover zijn Italiaanse bondgenoot Mussolini als volgt: "Indien de omstandigheden mij zouden dwingen de Duitse luchtmacht tegen Engeland in te zetten, bestaat het gevaar dat Rusland zijn afpersingsstrategie weer zal toepassen en dat ik zwijgend zou moeten toegeven, eenvoudig, omdat ik me in de lucht niet sterk genoeg voel. [...] Engeland zal dan nog minder bereid zijn om vrede te sluiten, aangezien het dan zijn hoop op de Russische partner kan richten. Sterker nog, deze hoop zal groeien naarmate de paraatheid van de Russische strijdkrachten toeneemt. En daarachter dreigen dan nog de massale wapenleveranties uit Amerika die zij in 1942 hopen te krijgen. [...] Ik ben daarom, na mij lange tijd het hoofd te hebben gebroken, eindelijk tot het besluit gekomen dat ik de strop moet doorsnijden voor die kan worden aangetrokken.'[1]

De Duitse strategie was de eenvoud zelve. In een toepassing van de in mei 1940 min of meer bij toeval ontdekte tactiek van de Blitzkrieg zouden vier pantserlegers de Sovjettroepen omsingelen. Dit moest ten westen van de rivieren de Dvina en de Dnjepr gebeuren. Na de vernietiging van de ingesloten troepen in de eerste weken, was het verder een kwestie van snel oprukken om het overigens weerloze land te bezetten. Hitler zelf gaf na de uitschakeling van het Rode Leger de prioriteit aan een opmars op de flanken, waar de inneming van de wapenproductiecentra van Leningrad en Charkov het Rode Leger zou beroven van iedere mogelijkheid de oorlog voort te zetten. De generale staf gaf de voorkeur aan Moskou als hoofddoel: door het land zijn zenuwcentrum en centrale spoorwegknooppunt te ontnemen zouden de commandostructuur en bevoorrading worden lamgelegd. Maar men was in ieder geval toch van plan die zomer een lijn te bereiken die zou lopen van Archangelsk via Gorki (dat nu Nizjni Novgorod heet) tot Stalingrad. Voor die opmars had men een kleine vier maanden de tijd, want midden oktober zouden de dalende temperaturen het onverharde wegennet in onbegaanbare modderbanen veranderen; het water van de herfstregens zou niet meer verdampen. (Zie: raspoetitsa.)

Het bezetten van zo veel land was bijna onmogelijk, ook als er geen enkele tegenstand zou zijn geweest. In werkelijkheid zouden de Duitsers het grootste en zwaarst bewapende leger ter wereld op hun pad vinden. Van de precieze sterkte en bewapening van dat leger wist Hitler heel weinig, en wat hij wist verkoos hij te negeren. Dat gold overigens voor de meeste Duitse generaals. De Duitse bevelsvoering had als zwakte dat ze geen goede spionagedienst bezat en zich dus ook geen volledig beeld kon vormen over vijandelijke troepensterktes. Normaliter had men in die dagen voor een geslaagde aanval een numeriek overwicht over de gehele frontbreedte nodig van minimaal drie op één. Maar in dit geval was het de verdediger die een overwicht bezat: tweemaal zoveel manschappen, zesmaal zoveel tanks en artillerie. Daarbij begunstigde de geografie het defensief enorm: grote rivieren liepen dwars op de opmarsrichting, de wegen doorsneden enorme moerasbossen en waren zo eenvoudig af te grendelen. De sovjets hadden dus een voor de hand liggende strategie tot hun beschikking die een volkomen succes garandeerde: de tactiek toepassen van het vertragend gevecht in de diepte. De Duitsers zouden na twee maanden een eindeloze reeks grendelstellingen te hebben doorbroken, totaal door hun manschappen en munitie heen zijn. Halverwege Moskou had men ze dan kunnen opvegen.

Toch heerste bij Hitler en de Duitse generaals optimisme. In 1918 had het Duitse leger in Rusland immers ook een kolossale overwinning behaald. Ook had het Rode Leger ondermaats gepresteerd in de Winteroorlog in 1939-1940 tegen Finland. Bovendien geloofden de nazi's dat de Slavische volkeren, waaronder de Russen, inferieur aan de Duitsers waren. Men dacht dat na een snelle overwinning op het Rode Leger de Sovjetmaatschappij zou ineenstorten of in ieder geval niet meer in staat zou zijn tot serieuze tegenstand. Hitler beweerde: 'We hoeven slechts de deur in te trappen en het hele verrotte bouwwerk stort in elkaar!'[2]

Een aantal bondgenoten van Duitsland steunde de veldtocht tegen de Sovjet-Unie, en droeg bij met militaire hulp. Deze legers waren echter qua uitrusting inferieur aan de Duitse legers.

• Roemenië was in het oostelijk strijdtoneel Duitslands voornaamste bondgenoot en droeg 22 divisies bij aan de campagne van Legergroep Zuid. Het land was compensatie beloofd voor de gebiedsafstanden aan Hongarije, Bulgarije en de Sovjet-Unie die het in 1940 had moeten accepteren. Zowel het in 1940 door de Sovjet-Unie geannexeerde gebied, als een aangrenzend gebied oostelijk van de Dnjestr[kleine-letter 1] zou het land mogen annexeren.
• Finland had een bondgenootschap gesloten met Duitsland uit onvrede over de gebiedsafstand aan de Sovjet-Unie na de Winteroorlog, en viel gelijktijdig met Legergroep Noord de Sovjet-Unie binnen. De Finnen sloten de belegeringsring om Leningrad aan de oostzijde, maar deden niet mee aan aanvallen op de stad zelf. Verder hielden ze een deel van Karelië bezet. Finland droeg veertien divisies bij aan de strijd in het noorden.
• Hongarije had geen specifieke grief tegen de Sovjet-Unie, maar steunde de veldtocht toch met een meer symbolische bijdrage van een enkele divisie. Reden hiervoor was dat Miklós Horthy bang was dat Duitsland de voordelige gebiedstoewijzigingen uit 1939 en 1940 (deels) zou terugdraaien op verzoek van Slowakije en Roemenië. Hoewel Hongaarse soldaten deelnamen aan de campagne van Legergroep Zuid met de Roemenen moesten Hongaarse en Roemeense eenheden uit elkaar worden gehouden wegens de slechte relatie tussen beide landen.
• Slowakije droeg met twee divisies bij aan Operatie Barbarossa in de hoop dat het bij de definitieve vredesregeling wellicht een deel van het aan Hongarije afgestane gebied zou terugkrijgen. De divisies hielden zich vooral bezig met ordehandhaving achter de frontlijnen.
• Italië stuurde aanvankelijk drie divisies (60.000 manschappen) naar het oostfront in de hoop dat Duitsland de Italiaanse aanspraken gunstig zou beoordelen.
• Spanje stuurde de Blauwe Divisie naar het oostfront. Dit waren Spaanse nationalistische vrijwilligers die vochten onder Duits commando. Deze bijdrage was grotendeels bedoeld als dank voor de Duitse hulp aan de nationalisten in de Spaanse Burgeroorlog, en als 'goedmakertje' na de Spaanse weigering formeel tot de Asmogendheden toe te treden. De Blauwe Divisie bereikte tijdens Operatie Barbarossa een maximale sterkte van 18.104 manschappen.

Tegenover deze bijdrage van de bondgenoten stond dat een groot deel van het Duitse leger gebonden was in de bezette gebieden. In totaal bleven aanvankelijk 31 divisies achter in België en Frankrijk, één divisie in Nederland, één divisie in Denemarken, twee divisies in Noorwegen en (aanvankelijk) vier op de Balkan. Bovendien was de luchtlandingsdivisie nog zo toegetakeld door de Slag om Kreta, dat deze voorlopig niet inzetbaar was.

Het grote wonder van 1941 is niet dat de Sovjet-Unie standhield, maar dat de Duitsers nog zo ver kwamen. Al tijdens de oorlog kwam de Sovjetpropaganda met een verklaring hiervoor. Omdat het land zo bijzonder vredelievend was, had men de bewapening zeer laten verouderen en was men ook helemaal niet bedacht geweest op een oorlog. Hoewel deze voorstelling van zaken met alle bekende feiten in strijd is, kan men haar in veel huidige populaire verslagen van de oorlog nog regelmatig terugvinden (hoewel soms het woord "vredelievend" door "dwaas" wordt vervangen). De werkelijke verklaring is precies omgekeerd. Tot 1938 was het Rode Leger volledig gericht geweest op het voeren van een aanvalsoorlog door gemechaniseerde troepen. Toen kwam een van 's lands beste tactici, generaal Pavlov, terug uit de Spaanse Burgeroorlog met een verontrustende analyse. Tanks waren heel kwetsbaar gebleken voor antitankwapens. Ze moesten nauwer samenwerken met de infanterie. Tankeenheden moesten veel kleiner worden om ze hanteerbaar te houden. Er moest een nieuwe generatie van veel beter gepantserde tanks ontwikkeld worden. En zo geschiedde.

Toen kwam mei 1940, wat alles op z'n kop zette. Eensklaps werd duidelijk dat de oude lijn de juiste was geweest en Pavlov een reactionair. De Duitsers bewezen dat de Blitzkriegtactiek superieur was. De Fransen hadden verloren door te vertrouwen op een lineaire verdediging in zwaar versterkte opstellingen. Ze hadden hun pantserreserves veel te snel ingezet. De Stavka (de Sovjet generale staf) zou er voor waken die fouten te herhalen. De Sovjettroepen werden opgesteld in mobiele onversterkte concentraties. Die hadden echter niet als opdracht de Duitse pantsereenheden tegen te houden. Integendeel, die zou men zo ver mogelijk laten oprukken, zodat ze zo kwetsbaar mogelijk zouden raken. De taak om ze dan door massale omsingelingsaanvallen te vernietigen, was toebedacht aan maar liefst 31 nieuw op te richten gemechaniseerde korpsen, ieder korps nog groter dan een heel Duits pantserleger. Omdat er nog lang niet genoeg nieuwe tanks waren geproduceerd, werden alle tanks weer bij de infanteriedivisies weggehaald. Deze pantserreserves werden diep in het territoir achter de hand gehouden, om pas te worden ingezet als de Duitse aanvalsdoelen duidelijk werden.

Na de vernietiging van de Duitse pantserlegers zouden de mobiele Sovjetinfanterielegers met ondersteuning van de gemechaniseerde korpsen de Duitse infanterielegers, kwetsbaar in hun opmars, terugwerpen. De linkerflank van het Rode Leger werd enorm versterkt om het zwaartepunt in de aanval te kunnen vormen. Na de vernietiging van de Duitse Legergroep Zuid, moest die linkerflank vanuit de Oekraïne een enorme omtrekkende beweging maken door Polen naar de Oostzee. Dit zou de opmaat zijn voor de vernietiging van de dan omsingelde Legergroepen Midden en Noord. Was zo de gehele Wehrmacht eenmaal verpletterd, dan kon de triomfantelijke bevrijding van de rest van Europa niet uitblijven.

Een van de grootste twistpunten op dit moment is de vraag of Stalin nu wel of niet een preventieve aanval had gepland - waarbij de Duitsers dan toevallig eerder toesloegen. Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn geworden dat Stalin in ieder geval niet had gekozen voor een bescheiden en timide opstelling. Voor het bestaan van een concreet plan om de eerste klap uit te delen, zijn echter geen duidelijke bewijzen gevonden. Het lijkt erop dat de historici zich hebben laten misleiden door de keuze voor een actieve verdediging.[3] Wel zeker is dat Stalin hoopte dat de oorlog zou uitblijven - in ieder geval tot 1942 - en dat hij er alles aan gedaan had om een escalatie van een toevallig grensgevecht te voorkomen: het was de grenstroepen zelfs verboden om Duits vuur zonder uitdrukkelijk bevel daartoe te beantwoorden. Een preventieve aanval had bepaalde voordelen gehad: een schokeffect; verstoring en vertraging van de Duitse plannen; enorm munitieverbruik. Maar er zouden ook zeer grote nadelen geweest zijn: grote verliezen als men de Duitsers in versterkte stellingen aanviel; grote kwetsbaarheid voor een tegenaanval van hun pantsereenheden. Achteraf bezien zou overigens bijna alles beter zijn geweest, dan wat er werkelijk te gebeuren stond.[4]

De Duitse chef generale staf, generaal Franz Halder, schreef in zijn oorlogsdagboek: "Na twee weken al is de oorlog gewonnen". Twee weken later voegde hij er wrang aan toe: "Maar de vijand schijnt niet te weten dat hij verloren heeft...". Voor het slagen van de Duitse strategie was het essentieel dat na vijf weken iedere weerstand van betekenis was verdwenen. Na die tijd waren de troepen simpelweg door hun munitie en brandstof heen. Door een afwijkende spoorwijdte was het spoorwegnet van de Sovjet-Unie maar beperkt inzetbaar. Het zou vele maanden duren voordat de spoorbreedte aangepast was. Het Duitse vrachtwagenpark was ontoereikend en door het zware gebruik sleten de vrachtwagens even snel weg als ze geproduceerd konden worden. Men wist dit terdege, maar had welbewust het risico van een logistiek falen op de koop toe genomen. Men had zijn ogen helemaal gesloten voor het simpele feit dat men zonder brandstof hoe dan ook nooit de Wolga had kunnen bereiken, zelfs als er geen enkele Sovjetsoldaat meer was komen opdagen.

Stalin leek inderdaad maar niet te begrijpen dat hij al verslagen was. Nu wreekte zich de gebrekkige informatie die de Duitse inlichtingendiensten hadden verschaft. Wat men nu gedood of gevangen had, vormde maar een vijfde van de primaire mobilisatie van het Rode Leger: zes miljoen man. Daarnaast had men een getrainde reserve van 14 miljoen. Tussen 22 juni en 1 september werden daaruit 2,5 miljoen man opgeroepen. Voor de 44 maanden die de oorlog daarna nog zou duren, werd daar iedere maand gemiddeld bijna een half miljoen man aan toegevoegd. Voor hun verbaasde ogen zagen de Duitse generaals hun stafkaarten rood opbloeien. Het Russische spoorwegnet voerde in een razend tempo complete legers aan. Eind juli lag bij Smolensk en Kiev het hele front weer vol met verse divisies. Legergroep Zuid meldde niet meer op eigen kracht te kunnen oprukken. Legergroep Noord had hetzelfde verhaal: bij de moerassen van de Loega leek de weg naar Leningrad finaal geblokkeerd.

Smolensk, op de weg naar Moskou, viel op 5 augustus. Staraja Roessa, iets ten zuiden van het Ilmenmeer, werd op 6 augustus veroverd. Oeman, halverwege Odessa en Kiev gaven zich op 8 augustus over.

De Wehrmacht had nu de rest van de maand augustus nodig om de geslonken voorraden weer enigszins te kunnen aanvullen. Het Duitse opperbevel ruziede in die rustperiode over de verdere strategie, want de oorspronkelijke streefdoelen waren nu onhaalbaar. In dat geval prefereerden de meeste Duitse generaals nog steeds een directe aanval op het hart van de vijand, Moskou. Hitler begreep echter dat dan de Sovjetwapenindustrie intact zou blijven. Het centrum moest de 3e pantsergroep (Hermann Hoth) afstaan om de aanval op Leningrad te ondersteunen. De 2e pantsergroep (Heinz Guderian) kreeg, tegen zijn zin, opdracht naar het zuiden op te rukken om de Sovjetlegers rond Kiev te vernietigen. In september lukte hun dat ook.

Hoewel het Rode Leger niet meer probeerde de Duitsers met hun eigen spel te verslaan, verdedigde het zich nog steeds niet in de diepte. Het was overgegaan op een traditionele lineaire verdediging. Dat leidde weliswaar tot grotere Duitse verliezen, maar ook tot een snelle ineenstorting als de Panzerdivisionen eenmaal waren doorgebroken. Toch bracht het beleg van Leningrad en de uitschakeling van Charkov niet de verwachte analoge ineenstorting van de Sovjetwapenproductie. Er was alleen een dipje. Een groot deel van de machines was op tijd gedemonteerd en vervolgens overgebracht naar nieuwe centra in de Oeral, zoals Jekaterinenburg, Nizjni Tagil en Tsjeljabinsk, die weldra iedere drie weken evenveel zouden produceren als Duitsland in heel 1940. Dit was maar een onderdeeltje van een systematische verwoesting van alle gebieden die werden opgegeven in een tactiek van de verschroeide aarde.

Begin oktober verzamelden zich de meeste Duitse pantserdivisies voor Operatie Taifun, de aanval op Moskou. Opnieuw werden de Sovjetlegers omsingeld en vernietigd. De weg naar Moskou leek open. Dat was slechts een illusie: daar waren zich de volgende Sovjetlegers alweer aan het formeren. Maar nog voor het tot een werkelijke strijd om de hoofdstad kon komen, viel de Duitse opmars stil. De vier maanden waren voorbij. De temperatuur daalde, de wegen veranderden in modderbanen. De aanvoer van munitie en andere noodzakelijke goederen viel stil.

Toen in november de eerste vorst de wegen weer begaanbaar maakte, drongen de generaals er bij Hitler op aan het leger te laten terugvallen in veilige winterposities. Want terwijl de Sovjettroepen zich via hun spoorwegnet op hun gemak hadden kunnen versterken, waren de Duitse troepen volledig uitgeput en vaak zonder brandstof, munitie of zelfs maar voedsel. Hitler echter riep op tot een "allerlaatste krachtsinspanning". Het is niet duidelijk wat die had moeten bereiken; men had Moskou misschien nét kunnen innemen, maar nooit kunnen behouden: dezelfde situatie als bij de veldtocht van Napoleon naar Rusland in 1812, en waarin de Duitsers zouden hebben verkeerd, indien zij een maand eerder aan hun opmars waren begonnen. Het oorspronkelijke strategische doel om het grootste verkeersknooppunt van Rusland in handen te krijgen schrompelde daarmee ineen tot een poging om zowel het Duitse moreel op te vijzelen als het moreel van het Rode Leger te ondermijnen. Het Rode leger keek het nog drie weken aan terwijl de Duitsers naderbij kropen. Toen die binnen het bereik van de nieuw opgerichte Sovjetlegers waren gekomen, viel de winter pas écht in. Bij temperaturen van ver onder nul vielen bijna alle Duitse artilleriestukken en tanks uit; hun troepen, niet voorzien van speciale winteruitrusting, begonnen op grote schaal aan bevriezingsverschijnselen te lijden en ook het dodental liep op. Op dat moment sloeg het Rode Leger toe. Legergroep Midden werd teruggedreven, bijna omsingeld en kon ternauwernood de totale ondergang afwenden. Het verlies aan mankracht was zo groot dat de Wehrmacht zich daar nooit meer van zou herstellen. In totaal vielen in de gehele Operatie Barbarossa tot en met operatie Taifun meer dan 830.000 Duitse doden en gewonden.