Toropets-Cholmoffensief

Op 7 januari 1942 begon de aanval van het 11e leger. Onder dekking van de duisternis trokken twee divisies over het bevroren meer en vielen de Duitse stellingen aan de monding van Lovat aan. Het doel was Staraja Russa, dat 30 kilometer verder lag. Bataljons, bestaande uit gemotoriseerde sleeën en infanterie op ski’s, glipten tussen de Duitse stellingen. De Sovjets concentreerden hun aanval op de posities van de 290e infanteriedivisie. Op het einde van de eerste dag hadden ze Tulitovo en de weg naar Staraja Russa bereikt. Meer naar het zuiden staken twee andere divisies van het 11e leger de bevroren Pola over en vielen het 502e regiment aan. Aanvankelijk waren de Duitsers verrast door het offensief. De aanvallers liepen de voorposten onder de voet, braken door de linie en omsingelden een aantal Duitse stellingen. Deze posities, die slechts werden bemand door pelotons en compagnieën, werden in de eerste dagen vernietigd. Het numerieke overwicht van de Sovjets was te groot. In de sterkere stellingen hielden de Duitse eenheden stand dankzij een sterkere vuurkracht. In Tulivo sloeg het 2e bataljon van het 502e regiment elke aanval af. Meer naar het westen hielden compagnieën van het 503e regiment stand in Pustynka en Gusnowa. De temperatuur daalde tot -35 °C. Sneeuwbuien en wind bemoeilijkten elke verplaatsing.

In Vzvad, aan de monding van de Lovat, leidde kapitein Prohl een strijdmacht van 543 soldaten, die bestonden uit delen van het verkenningsbataljon van de 18e gemotoriseerde divisie, een compagnie van het 1e Luftwaffeverbindingsregiment en een compagnie van de 290e infanteriedivisie. Het dorpje bestond uit een handvol huizen. De eerste dag werden de Duitsers niet aangevallen, maar Sovjet eenheden trokken door de bossen ten noorden en ten zuiden van het dorp. De volgende dag bestookten ze het dorp met mortieren en daarna begonnen de eerste aanvallen. Twee bataljons van de 182e divisie vielen het dorp aan. De Duitsers hielden stand en ze sloegen de aanvallers terug, die het dorp met artillerie begonnen te beschieten. De houten huizen werden in brand geschoten. De Duitse verdedigers waren blootgesteld aan de winterse weersomstandigheden en die nacht vroren een tiental gewonden dood. De volgende dagen probeerden de Sovjets opnieuw de Duitse stellingen onder de voet te lopen, maar de aanvallers werden met zware verliezen teruggeslagen. Het kwam tot zware lijf-aan-lijfgevechten, maar de Duitse linie hield stand. Tijdens een opklaring in het weer slaagde de Luftwaffe er in om enkele containers boven het dorp af te werpen, maar ze bevatten de foutieve munitie.

Zolang Vzvad niet was gevallen, kon generaal V.I. Morozov zijn leger niet concentreren tegen Staraja Russa. Gesteund door stalinorgels en enkele lichte tanks ondernamen de twee bataljons op 14 januari een nieuwe poging. De verdedigers schakelden de tanks uit met handgranaten en ze verdreven de begeleidende infanterie. Een nachtelijke aanval mislukte eveneens. De twee bataljons van de 182e divisie hadden zware verliezen geleden en ze waren niet langer een gevechtseenheid. Generaal V.I. Morozov verving hen door een regiment van de 180e divisie. Op de ochtend van 15 januari naderde een officier met een witte vlag de Duitse stellingen en hij eiste hun overgave. Kapitein Prohl weigerde. Hij verraste de Sovjets door met enkele kanonnen Podborovka, waar zich het hoofdkwartier van het Sovjetregiment bevond, te beschieten. De staf van het regiment ontruimde het dorp. Op 17 januari was de gevechtsgroep van kapitein Prohl geslonken tot 72 soldaten, maar ze hielden nog steeds stand. Na lang aandringen gaf het Duitse hoofdkwartier hem toestemming om Vzvad te ontruimen. In de nacht van 19 januari glipten de overlevenden door de Sovjetlinies. Hierna staken ze het bevroren meer over en bereikten na een tocht van 14 uren een voorpost van de Spaanse 250e divisie.

Op 10 januari bereikte de voorhoede van het 11e leger de rand van Staraja Russa. De lichtbewapende skibataljons probeerden de stad in te nemen, maar de Duitsers sloegen hun aanval af. Majoor-generaal Erdmannsdorff had een verdedigingslinie gevormd die min of meer een halve cirkel rond de stad vormde. De Duitsers hadden zich verschanst in een aantal stenen gebouwen, die ze hadden omgevormd tot een versterkte positie. De linie liep van de scheepswerf ten noorden van de stad, langs het spoorwegstation, de staatsbakkerij en een klooster tot aan de graansilo’s ten zuiden van de stad. In de stad bevonden zich de voorraaddepots van het 16e leger en de verdedigers beschikten dus over voldoende munitie, voedsel en brandstof. Vanaf de heuvelrug bij Velikoje Selo kon de artillerie elke toegangsweg onder vuur nemen. De Sovjets lanceerden op 12 januari een nieuwe aanval. Het kwam tot hevige gevechten rond het spoorwegstation en het klooster. De Sovjets kregen vaste voet in het klooster, maar een Duitse tegenaanval dreef hen terug. Generaal V.I. Morozov gaf zijn artillerie opdracht om rond Vzvad te trekken, maar de kanonnen kwamen vast te zitten in de sneeuw.

Op 16 januari had generaal V.I. Morozov voldoende eenheden verzameld om een nieuwe aanval in te zetten. In het noorden veroverden ze de scheepswerf en ook het spoorwegstation werd bezet. Majoor-generaal Erdmannsdorff zette zijn laatste reserves in. Hij gaf opdracht om de voorraden te vernietigen. Op het moment dat de aanvallers de munitiedepots bereikten, bliezen de Duitse genietroepen de voorraden op. De ontploffingen veroorzaakten zware verliezen bij de Sovjets en de Duitsers wisten hun linies te herstellen. Generaal Busch dirigeerde alle beschikbare versterkingen naar Staraja Russa. In de loop van de volgende dagen arriveerden delen van de 81e infanteriedivisie, drie compagnieën genietroepen en een bataljon gemechaniseerde artillerie.

Op 9 januari 1942 viel het 3e Stoottroepenleger de stellingen van de 123e infanteriedivisie aan. Luitenant-generaal M.A. Purkaev concentreerde zijn aanval op het 418e infanterieregiment, dat de linkerflank vormde. De 23e divisie, de 33e divisie en de 257e divisie vielen de Duitse posities aan. In de loop van de dag versterkte luitenant-generaal M.A. Purkaev de aanval met nog vier extra brigades. Verschillende posities werden onder de voet gelopen en de Duitse linie brak. Luitenant-generaal M.A. Purkaev buitte de doorbraak uit en hij wierp zijn reserve in de strijd. Vier brigades glipten tussen de overgebleven weerstandsnesten. De aanvallers, bestaande uit infanteristen op ski’s en cavaleristen, vielen veldkeukens, opslagplaatsen en hoofdkwartieren aan. Er ontstond paniek in de Duitse achterhoede. Op het einde van de dag had luitenant-generaal Erwin Rauch het contact verloren met zijn twee regimenten. Ook luitenant-generaal M.A. Purkaev verloor zijn greep op zijn troepen. In plaats van op te rukken naar de Cholm-Demjansk weg begonnen de aanvallers de Duitse voedselvoorraden te plunderen en de Sovjet opmars stokte. In de loop van de volgende dagen kreeg luitenant-generaal M.A. Purkaev zijn eenheden weer onder controle en de opmars werd hervat. De divisies van het 3e Stoottroepenleger ruimden systematisch alle weerstandsnesten op, vulden hun voorraden aan met buitgemaakte Duitse voorraden en ze rukten op naar het zuidwesten. Door de nederlaag van de 123e infanteriedivisie gaapte er een bres van 50 kilometer in de Duitse linie.

Luitenant-generaal M.A. Purkaev liet zijn divisies in drie colonnes oprukken zodat de aanvallers optimaal gebruikt konden maken van het beperkt aantal wegen. De 23e divisie vormde de rechtervleugel, de 33e divisie was het centrum en de 257e divisie bevond zich aan de linkerflank. Vier brigades zwierven tussen de verschillende opmarsroutes. De opmars van het 3e Stoottroepenleger baarde het Duitse opperbevel zorgen. Generaal Busch had alle versterkingen bij Staraja Russa ingezet en er waren geen reserves beschikbaar om de bres te dichten. Het was slechts een kwestie van tijd voor de twee korpsen van het 16e leger ten oosten van de Lovat zouden worden omsingeld. Generaal von Brockdorff-Ahlefeldt gaf zijn rechterflank opdracht om zich terug te plooien. Op 12 januari vroeg veldmaarschalk von Leeb toestemming om zich terug te trekken over de rivier en de frontlijn in te korten. Adolf Hitler ontbood de veldmaarschalk naar zijn hoofdkwartier en verbood hem de twee korpsen terug te trekken. Toen de veldmaarschalk bleef aandringen op een terugtocht, werd hij op 15 januari op ziekteverlof gestuurd en vervangen door de commandant van het 18e leger, kolonel-generaal von Küchler.

Op 9 januari 1942 begon de aanval van het 4e Stoottroepenleger. Na een artilleriebeschieting van twee uren vielen twee divisies de Duitse stellingen aan. Ze liepen een SS-detachement onder de voet, braken door de verdediging en op het einde van de tweede dag hadden ze Peno veroverd. Terwijl de aanval in het centrum succes boekte, had kolonel-generaal A.I. Eremenko op zijn flanken meer problemen. De 360e divisie was er niet in geslaagd om een bres in de Duitse verdediging te slaan. Het 416e infanterieregiment sloeg elke aanval af. De aanvallers hadden te kampen met een gebrek aan munitie. Op zijn linkerflank verkeerde de 334e divisie ook in de problemen. De Duitse 253e infanteriedivisie, die deel vormde van het 23e korps van het 9e leger, had zich stevig verschanst in Selicharowo en achter de spoorwegbedding. Elke aanval werd met zware verliezen afgeslagen. Na twee dagen begonnen de Sovjets hun eenheden naar het westen te verschuiven.

Het 189e regiment van de 81e infanteriedivisie arriveerde op 9 januari op het station van Andreapol. Sneeuwbuien belemmerden het zicht en de temperatuur was gedaald tot -30 °C. Het regiment beschikte niet over winterkledij. Kolonel Hohmeyer moest zijn regiment onmiddellijk in de strijd gooien tegen het 4e Stoottroepenleger, dat door de bres bij Peno naar het zuiden oprukte. Het 1e bataljon bereikte Okhvat op hetzelfde moment als de Sovjets. Twee skibataljons staken het bevroren meer over en veroverden het station. Het 2e bataljon wist Velichkovo te bereiken en het 3e bataljon probeerde zich in te graven bij Lauga. Kolonel-generaal A.I. Eremenko was verrast door de aanwezigheid van het Duitse regiment, maar hij wierp de 249e divisie in de strijd. De eerste aanvallen werden afgeslagen, maar in de loop van de dag versterkte kolonel-generaal A.I. Eremenko de aanval met een regiment van de 332e divisie. Kolonel Hohmeyer concentreerde zijn eenheden in Okhvat en sloeg nog twee aanvallen af. De sterkte van de Duitse compagnieën was afgenomen tot vijftig man, maar ze hielden nog steeds stand.

Op 14 januari zat het 4e Stoottroepenleger vast voor Okhvat. Kolonel-generaal A.I. Eremenko veranderde van tactiek. Hij probeerde de flanken van het 189e regiment te omcirkelen. De 332e divisie en de 249e divisie vielen Velichkovo en Lauga aan, veroverden beide dorpen en sneden de verbindingsroute tussen Okhvat en Torpets af. De Duitsers slaagden er niet in om beide posities te heroveren. Op 15 januari gaf kolonel Hohmeyer bevel om alle voorraden te vernietigen en uit te breken in de richting van Toropets. Slechts 60 manschappen bereikten de Duitse linies. Het regiment had in vijf dagen meer dan 1100 man verloren.

Na de hevige strijd had kolonel-generaal A.I. Eremenko enkele dagen tijd nodig om zijn eenheden te hergroeperen. Op 18 januari hervatte hij de opmars naar het zuiden en op 21 januari bereikte de voorhoede van het 4e Stoottroepenleger Toropets. Reeds de volgende dag viel de stad in handen van de Sovjets. De Duitsers waren er niet in geslaagd om de voorraden te vernietigen. Kolonel-generaal A.I. Eremenko gebruikte de voorraden om zijn divisie te bevoorraden en de rest van de voorraden werd afgevoerd.

De aanvallen van de beide Stoottroepenlegers hadden legergroep Noord en legergroep Centrum uit elkaar gedreven. Er gaapte een opening van meer dan 100 kilometer tussen Rzhev en Velikije Luki. Tussen beide plaatsen bevonden zich nauwelijks Duitse eenheden. Het Duitse opperbevel gaf luitenant-generaal von der Chevallerie het bevel om de bres te dichten met het 59e legerkorps. Het korps bestond uit drie divisies, maar deze divisies waren nog per trein onderweg naar het front. De 83e infanteriedivisie kwam vanuit Frankrijk, de 205e infanteriedivisie en de 330e infanteriedivisie vanuit Duitsland.

Om hun offensief beter te coördineren werden op 23 januari het 3e Stoottroepenleger en het 4e Stoottroepenleger overgeheveld van het Noordwestelijk Front naar het Kalininfront. Kolonel-generaal A.I. Eremenko hervatte zijn opmars naar het zuiden. Zijn divisies waaierden uit over een breed front. De 249e divisie rukte op naar Ostrovskije, de 358e divisie viel aan in de richting van Velizh en 332e divisie probeerde Demidov te veroveren. Zijn doel was de hoofdweg Smolensk-Moskou af te snijden. De hoofdweg vormde de belangrijkste aanvoerlijn van Legergroep Centrum.

Luitenant-generaal von der Chevallerie vestigde zijn hoofdkwartier nabij het treinstation in Vitebsk. Naargelang de eenheden per trein arriveerden, vormde hij gevechtsgroepen en hij wierp ze onmiddellijk in de strijd. In plaats van een ononderbroken linie op te bouwen, concentreerde hij zich op de verdediging van de steden. Het 550e regiment van de 330e infanteriedivisie rukte op naar Rudnja, zwenkte daarna naar het noordoosten en bereikte op 23 januari Demidov. Het 257e regiment van de 83e infanteriedivisie bereikte Velizh op 24 januari, maar trof geen Sovjets aan. Ze trokken verder naar Kresty aan de oevers van de Westelijke Dvina, waar de weg naar Velikije Luki begon. Het 83e geniebataljon en het 251e infanterieregiment trok van Vitebsk naar Velikije Luki. Op 26 januari hadden de gevechtsgroepen van het 59e korps alle belangrijke wegen ten noorden van de weg Vitebsk-Smolensk bezet. Luitenant-generaal von der Chevallerie gaf opdracht om hun posities te versterken.

Duitse genietroepen bliezen met dynamiet gaten in de wegen, plaatsten mijnen en lieten bomen over de wegen vallen. Deze primitieve obstaksels veroorzaakten veel last bij de Sovjets. Niet alleen was het erg moeilijk om in winterse omstandigheden herstellingen uit te voeren, maar bovendien beschikten de aanvallende divisies nauwelijks over genie-eenheden. Door een opklaring in het weer werd ook de Luftwaffe weer operationeel. Door de terugtrekking van de Duitse troepen bevond de frontlijn zich terug dichter bij de vliegvelden van de Luftwaffe rond Dno, Vitebsk en Smolensk. Bommenwerpers vielen de oprukkende Sovjet colonne’s aan.

Het kwam tot zware gevechten rond Demidov, Kresty en Velikije Luki. De Duitse verdediging hield stand en kolonel-generaal A.I. Eremenko besloot zijn divisies te concentreren tegen Kresty. Op 2 februari ontruimden de Duitsers Kresty. Ze trokken zich terug naar Velizh. De Sovjets probeerden Velizh in te nemen, maar de aanval stokte en liep tenslotte vast op enkele kilometer ten noorden van het stadje. Op 5 februari gaf kolonel-generaal A.I. Eremenko het offensief op en beval zijn divisies om zich in te graven. Het Toropets-Cholmoffensief van het 4e Stoottroepenleger was afgelopen.

Wegens de sterke tegenstand bij Staraja Russa en de succesvolle doorbraak van de beide Stoottroepenlegers herzag Stavka zijn aanvalsplan. Het zag een mogelijkheid om de twee Duitse korpsen van het 16e leger te omsingelen. Luitenant-generaal P.A. Kurochkin kreeg versterkingen om deze taak uit te voeren. Het 1e gardekorps (majoor-generaal A.S. Griasnov), het 2e gardekorps (majoor-generaal A.I. Liziukov) en het 1e Stoottroepenleger werden overgevlogen naar Valdaj. Vanuit Valdaj trokken ze over de bevroren wegen naar het front. Deze nieuwe legers moesten de omsingeling uitvoeren, maar de opdracht voor de andere delen van het Front werden niet gewijzigd. Het 11e leger moest nog steeds Staraja Russa proberen te veroveren en het 34e leger moest de 290e infanteriedivisie aanvallen. Kurochkin wilde zijn nieuwe eenheden tussen het 11e leger en het 34e leger schuiven en naar het zuidwesten laten oprukken.

Op 18 januari bereikte het 3e Stoottroepenleger de weg Demjansk-Cholm ten zuiden van Molvotitsy. Generaal P.A. Kurochkin gaf luitenant-generaal M.A. Purkaev opdracht om aan te vallen in de richting van Demjansk, maar de eenheden van het 3e Stoottroepenleger waren over een groot gebied verspreid. Bovendien begon de Duitse tegenstand toe te nemen. Door een opklaring in het weer kon de Luftwaffe verkenningsvluchten uitvoeren zodat generaal Busch een duidelijk beeld kreeg van de situatie.

Na een week van zware gevechten beschikte de 123e infanteriedivisie nog slechts over 8 000 soldaten, waarvan een kwart bevriezingsverschijnselen had. Luitenant-generaal Rauch verzamelde zijn eenheden in twee gevechtsgroepen, die de zuidelijke toegangswegen naar Demjansk beschermden. Een gevechtsgroep, gesteund door een bataljon artillerie van de 12e infanteriedivisie, blokkeerde de weg van Molvotitsy naar Demjansk. Een tweede gevechtsgroep, aangevuld met Waffen-SS’ers, bemande een blokkade op de westelijker gelegen weg van Marevo naar Staraja Russa. Generaal Walter Graf von Brockdorff-Ahlefeldt herschikte zijn verdediging. Terwijl de gevechtsgroepen van de 123e infanteriedivisie de zuidelijke flank beschermden, namen de 12e infanteriedivisie en de 32e infanteriedivisie de noordelijke en oostelijke flank voor hun rekening.

Toen de 23e divisie, versterkt met drie brigades, probeerde door te breken naar Demjansk stootte ze op een sterke Duitse verdediging bij Molvotitsy. De Duitsers hadden zich stevig verschanst in de betonnen gebouwen van een staatsboerderij. De verdedigers hielden stand en de artillerie hielp bij het afslaan van de aanval. Luitenant-generaal M.A. Purkaev liet twee brigades verder naar het westen oprukken en bij Marevo vonden ze een zwakke plek in de Duitse linie. De 45e brigade veroverde het dorpje, maar haastig aangevoerde Duitse versterkingen van de 3e Waffen-SS Totenkopf Infanteriedivisie brachten de Sovjets tot staan op drie kilometer ten noorden van het dorpje.

Purkaev liet zijn troepen verder afzwenken naar het zuidwesten. Hij boekte meer succes in deze richting dan bij de vruchteloze pogingen om Demjansk aan te vallen. De 33e divisie bereikte Cholm op 21 januari en de 257e divisie sneed op 22 januari de weg Cholm-Toropets af bij Snopovo. In een poging om zijn doelen te bereiken, had Purkaev zijn troepen versnipperd. Sinds het begin van het offensief had zijn leger een bres van twintig kilometer in de Duitse linie geslagen en was het meer dan vijftig kilometer door onherbergzaam terrein opgerukt. Het 3e Stoottroepenleger beschikte echter niet over reserves om de aanvallen te hervatten.

Na de mislukte pogingen om Staraja Russa te veroveren gaf generaal P.A. Kurochkin het 11e leger opdracht om langs de Lovat naar het zuiden op te rukken en het 34e leger moest de stellingen van de 290e infanteriedivisie aanvallen. De vermoeide eenheden kregen ondersteuning van het 2e gardekorps om de geïsoleerde Duitse posities ten oosten van de Lovat te vernietigen. Na een beleg van twintig dagen viel Tulivo en twee dagen later ook Pustynka en Gusnowa. Er gaapte een bres van vijftien kilometer tussen de Duitse eenheden rond Staraja Russa en de 290e infanteriedivisie, die bijna volledig was omsingeld in Pola.

Op 3 februari 1942 bereikte de voorhoede van het 1e gardekorps Davido. In dit strategisch gelegen dorpje, aan de weg Demjansk-Staraja Russa, bevond zich de enige brug over de Redja. Het was een smalle rivier, maar met hoge steile oevers. De Duitse verdedigers waren een samenraapsel van een bataljon van de 18e gemotoriseerde divisie, twee compagnieën van genie-eenheden en een compagnie motorrijders van de 3e Waffen-SS Totenkopf Infanteriedivisie. In totaal telde Kampfgruppe Leopold 900 manschappen. Drie 105 mm kanonnen, drie 75 mm kanonnen en elf 81 mm mortieren vormden de artilleriesteun. Kolonel Leopold liet de Sovjets tot op honderd meter naderen en toen openden de Duitsers het vuur. De 15e brigade incasseerde zware verliezen, de aanval haperde en de brigade trok zich terug. De officieren moesten met harde hand de discipline herstellen. Majoor-generaal A.S. Griasnov gaf bevel om op de versterkingen te wachten. Twee dagen later verscheen de 7e gardedivisie op het strijdtoneel. De restanten van de 15e brigade werden samen met de 14e brigade ten noorden van Davido over de rivier gestuurd. Ze trokken rond de Duitse posities en de volgende dag werd Davido vanuit twee richtingen aangevallen. Na een hevige strijd verlieten de Duitsers hun stellingen, bliezen hun kanonnen op en ze vluchtten naar het westen. Griasnov hervatte zijn opmars en op 8 februari veroverde hij Ramusheva. Hierdoor was de laatste verbinding over land met het 2e korps afgesneden.