Slag om Stalingrad

In 1941 had Duitsland gepoogd door middel van Operatie Barbarossa de Sovjet-Unie een snelle en totale nederlaag toe te brengen. Dat was mislukt doordat men in oktober vastliep in de herfstmodder. In de winter wierp een tegenoffensief de Duitsers voor Moskou een paar honderd kilometer terug. In december verklaarde Hitler de Verenigde Staten van Amerika de oorlog.

In het voorjaar van 1942 was het Duitse leger nog zeer verzwakt. De meeste divisies waren ernstig onder sterkte. Er waren tekorten aan materieel, munitie en brandstof. Deze situatie kon niet snel verholpen worden omdat Hitler, die steeds een confrontatie met de VS gevreesd had, al in 1940 de productie van duikboten en vliegtuigen vergroot had ten koste van een snelle opbouw van de legeruitrusting. De wapenindustrie moest dus worden omgeschakeld om een langdurige oorlog in het oosten te ondersteunen. Een structureel probleem was verder dat de Sovjet-Unie, ook na het verlies van de westelijke regio's, een tweemaal grotere reserve aan mankracht bezat dan Duitsland.

Het Oostfront in de winter van 1942

Onder dergelijke omstandigheden was het uitgesloten om in de zomer van 1942 weer over de volle breedte van het oostfront tot het offensief over te gaan. Toch was 1942 het laatste jaar waarin Duitsland zijn positie nog kon verbeteren. Het Rode Leger was na de verschrikkelijke verliezen van 1941 nog in volle opbouw en de VS, voorlopig de handen vol hebbend aan Japan, zouden nog niet in staat zijn op het Europese strijdtoneel in te grijpen. Gezien de dreiging voor Moskou werden nieuwe sovjetlegers voornamelijk daar opgesteld. Dat bood kansen voor een beperkte aanval op een ander front. Een aanlokkelijk doelwit vormden de olievelden van Majkop en Bakoe in de Kaukasus, indertijd verreweg de grootste operationele velden in (de buurt van) Europa. Duitsland had steeds een nijpend tekort aan benzine en kerosine voor de legervoertuigen en vliegtuigen. Barbarossa was alleen mogelijk geweest doordat men in mei en juni 1940 de strategische olievoorraden van Frankrijk en de Lage Landen buitgemaakt had maar die waren nu op. Als het gebied ten zuiden van de benedenloop van de Wolga veroverd en behouden kon worden, zou dat een enorme verbetering opleveren van de geostrategische situatie van Duitsland. Het zou de tijd en de energie winnen voor een industriële opbouw die nodig was om zich tegen de twee supermachten de USSR en VS te kunnen verdedigen. Alleen Bakoe al produceerde vierentwintig miljoen ton aardolie per jaar, het drievoudige van de Duitse oliebehoefte.

Experts hadden hierover in de winter al een consensus bereikt en vonden bij Hitler een willig oor. Op 5 april 1942 deed deze de Führer-Weisung N° 41 uitgaan, waarin bevolen werd om Legergroep Zuid op sterkte te brengen. Hiermee moest dan Fall Blau worden uitgevoerd. Na een opmars richting Voronezj zou men naar het zuiden afbuigen om langs de Don te trekken. Als de grote Donbocht gezuiverd was, zou de strijdmacht zich splitsen in een Legergoep B die de Don moest blijven verdedigen en een Legergroep A die de benedenloop van de rivier zou overschrijden en naar de Kaukasus oprukken. In deze fase van de planning kwam Stalingrad niet voor als een speciaal doel. De opmars zou de frontlijn sterk verlengen. Dat wilde men opvangen door een beroep te doen op de bondgenoten. Duitsland beheerste een gebied met ruim driehonderd miljoen inwoners, meer dan de USSR en VS samen. Dat potentieel aan mankracht hoopte men nuttig te gaan inzetten voor de Duitse oorlogsinspanning. Twee Roemeense legers, een Hongaars leger en een Italiaans leger moesten de flanken gaan dekken. Men had echter niet de tijd die adequaat te trainen en miste het materieel om ze voldoende uit te rusten. De operatie kon dus alleen veilig worden uitgevoerd als het Rode Leger na een nederlaag in de beginfase niet meer tot een serieus tegenoffensief in staat zou zijn.

Hitler zag de USSR niet werkelijk als een gevaar. Hij ging ervan uit dat de Sovjet-Unie uitgeput was. Natuurlijk kon het land grote legers op de been brengen, naar Duitse schatting zo'n zestig divisies extra in 1942, maar de kwaliteit daarvan zou uiterst gering zijn. Vanuit een racistisch vooroordeel kon hij niet echt geloven dat minderwaardige Slaven in staat konden zijn competent een moderne oorlog te voeren. Na het verlies van Leningrad en Charkov als productiecentra leek het hem ook uitgesloten dat het Rode Leger een overmacht aan materieel in het veld kon brengen.

De troefkaart van de USSR was de massaproductie van T-34s

In feite had de Sovjet-Unie al succesvol het begin gemaakt met een reusachtige verbetering, zowel kwantitatief als kwalitatief, van de strijdkrachten. Het kader werd veel grondiger opgeleid. De USSR had al een voorsprong van vijf jaar gehad in de herbewapening en de klemtoon had, anders dan in Duitsland, in de jaren dertig gelegen op de massaproductie van juist die wapensystemen die essentieel waren voor een lange landoorlog: artillerie en tanks. Het machinepark was naar gebieden achter de Oeral geëvacueerd en lang voorbereide plannen werden uitgevoerd om bij de overgang naar een oorlogseconomie de productie gigantisch op te voeren. In 1942 fabriceerden de Sovjets ruim twintigduizend tanks, vijfmaal het Duitse niveau. Daarbij hadden ze een voorsprong in tankontwikkeling. Hun T-34 en KV-1 waren superieur aan de Duitse tanks van de eerste generatie zodat de Wehrmacht gedwongen werd verbeterde typen te ontwikkelen.

Voorpagina Vlaams dagblad Het Nieuws Van Den Dag, 4 februari 1943. Met kop: "De strijd om Stalingrad is ten einde"

De oorlogshandelingen in de winter 1941-1942 hadden het moreel van de Sovjetbevolking sterk verbeterd. Het belegerde Leningrad en het bedreigde Moskou hadden stand gehouden, de Duitse troepen hadden zware verliezen geleden en het Rode Leger was erin geslaagd de vijand op verschillende plaatsen terug te drijven. De stemming sloeg in brede kring, als reactie op de doorstane angst en twijfel, om in een overdreven optimisme.[1] Men miskende dat de tegenoffensieven uiteindelijk waren vastgelopen en dat de hoop op een reeds in 1942 te vormen Tweede Front in Frankrijk onrealistisch was.[1]

Strijd op de Krim

In het voorjaar van 1942 bewezen twee offensieven dat de USSR nog lang niet was uitgeput. In de winter van 1942 was er een grote frontboog ontstaan ten zuiden van Charkov en in mei poogde het Rode Leger daar opnieuw door te breken om de stad te bevrijden. In de beginfase van de Tweede Slag om Charkov sloeg een overmacht aan troepen een gat in de Duitse linies, zestien bataljons onder de voet lopend. Nog voor een grote tankmacht kon uitbreken werd deze echter in de zuidelijke flank aangevallen door de concentratie aan pantsereenheden die voor Fall Blau was samengetrokken, en uiteindelijk omsingeld en vernietigd. Hoewel dit een domper was op het moreel van de Sovjetbevolking — zelfs het officiële Tass-bericht gaf zeventigduizend man als vermist op[2] — en een goede uitgangssituatie schiep voor het Duitse offensief, ging uit het feit dat men überhaupt dergelijke operaties kon organiseren en snel uitvoeren een grote toekomstige dreiging uit voor Wehrmachtlegers die zich in een strategisch minder gunstige positie zouden bevinden.

In december 1941 had het Rode Leger een landing uitgevoerd op de oostelijke Krim en het schiereiland van Kertsj veroverd. In het voorjaar van 1942 poogde men daar met een enorme concentratie van troepen uit te breken om in het het Beleg van Sebastopol de stad te ontzetten. De massa troepen, die nauwelijks kon manoeuvreren, werd uiteindelijk door de Duitsers onder leiding van Erich von Manstein samengedrongen en met grote inzet van luchtstrijdkrachten vernietigd. Sebastopol viel begin juli zodat er geen dreiging meer van uit ging voor de olievelden van Roemenië. Ondanks de vernederende nederlaag toonde de slag dat de USSR tot grootschalige, complexe en gewaagde operaties in staat was. Als slechts de operationele bekwaamheden van het kader verbeterd waren, kon het Rode Leger een evenwaardige tegenstander worden.

In de winter van 1942 was de effectieve sterkte van een Duitse pantserdivisie gemiddeld tot een compagnie gereduceerd. In de late zomer van 1941 had Hitler bevolen in beginsel geen vervangingstanks meer naar het oosten te zenden om een reserve op te bouwen voor een zomeroffensief in 1942. Versleten tanks werden door de divisies niet meer naar de fabriek teruggestuurd uit angst dat ze aan de reserve zouden worden toegevoegd. Februari 1942 waren er 1139 Duitse tanks aan het oostfront aanwezig doch slechts 340 daarvan waren inzetbaar. Die maand begon men divisies naar Frankrijk te zenden om ze weer op te bouwen. Tegelijkertijd voerde men ruim tweeduizend tanks aan om de frontdivisies weer aan te vullen. Dit kwam overwegend Legergroep Zuid ten bate. Die kon ook de geheel nieuwe 22e, 23e en 24e Pantserdivisie aan de sterkte toevoegen. Eind juni 1942 beschikten de negen pantserdivisies van de legergroep over 1238 tanks, waarvan twee derden inzetbaar was. Legergroep Zuid telde zevenenzestig divisies waarvan vijftig op sterkte waren. Samen met de legers van de bondgenoten, het totaal op 93 divisies brengend, waren ruim een miljoen man inzetbaar. Ze stonden tegenover ongeveer 40% van de totale frontsterkte van het Rode Leger: 5,5 miljoen man, ruim zesduizend tanks, 55 600 stuks geschut en 2600 vliegtuigen. Daarnaast beschikte het Stavka, het Sovjetopperbevel, over een strategische reserve van niet zestig maar zo'n 250 divisie-equivalenten.

De Duitse opmars in juli 1942

Op 28 juni 1942 ging over de as Koersk-Voronezj Operatie Blau I van start met een offensief van het 6e Leger en het 4e Pantserleger. De Duitse opmars werd meer gehinderd door modder dan door de onbekwaam opererende tankkorpsen van het Rode Leger. Het Stavka gaf de fronttroepen toestemming aan een omsingeling te ontsnappen. Hierdoor konden de Duitsers Voronezj snel nemen. De onverwachte val van de stad bracht beide partijen in grote verwarring. Stalin meende plots een sluwe Duitse strategie te doorzien om Moskou met een grote omtrekkende beweging van het zuiden uit te omvatten. Om dit te voorkomen werd de totale frontlinie ten zuiden van Voronezj achter de Don teruggenomen. Dit stortte de verbijsterde Duitsers, die deze manoeuvre niet konden verklaren, in een bevelscrisis. Hitler had gehoopt vele honderdduizenden sovjettroepen te omsingelen en zo de USSR blijvend ernstig te verzwakken. Nu dit dreigde te mislukken, beval hij het 4e Pantserleger zo snel mogelijk naar het zuiden af te buigen om de ontsnapping te verhinderen. De 24e Pantserdivisie bleef daarbij tot grote woede van Hitler wegens gebrek aan benzine steken. Veldmaarschalk Fedor von Bock werd als zondebok aangewezen en ontslagen. Legergroep A en B werden gesplitst en het 4e Pantserleger voerde met het 1e Pantserleger naar het zuiden oprukkend op aanwijzing van Hitler allerlei omsluitende bewegingen uit maar in de zo omsingelde gebieden bevonden zich nauwelijks nog vijanden: slechts 88 000 krijgsgevangenen werden gemaakt. In deze fase raakte Stalingrad als mogelijk doelwit helemaal uit het oog.

Het was wel de bedoeling van het Stavka dat aan de benedenloop van de Don zou worden standgehouden maar de terugtocht ging op verschillende punten over in een vlucht. Bij Rostov aan de Don brak bij het naderen van de Duitsers grote paniek uit. Stalin raakte hierdoor geërgerd en deed in reactie de beruchte Order 227 uitgaan: "Geen stap terug!". Talrijke manschappen, officieren en zelfs een paar generaals werden wegens lafheid en ongehoorzaamheid geëxecuteerd en in de bevelvoering over de betrokken eenheden vonden vele mutaties plaats.[2] Intussen werd de terugtocht voortgezet. Pas in de Kaukasus en bij Stalingrad zou de vijandelijke opmars worden opgevangen. Een voor het Sovjetbewind zeer verontrustende ontwikkeling was de toenadering tussen de bezetters en de plaatselijke bevolking. In 1941 was daar weinig ruimte voor geweest. De eerste versies van het Generalplan Ost hadden nog voorgesteld alle Polen, Wit-Russen, Oekraïners en Russen maar uit te moorden. Volgens het Hungerplan moest toch minstens de stedelijke bevolking worden doodgehongerd om een voedselsurplus voor het Duitse volk te scheppen. De noodzaak zich lange tijd in onherbergzaam gebied te handhaven noopte de Wehrmacht in 1942 tot samenwerking. Grote aantallen Russische HiWis (Hilfswilligen) werden in de organisatie opgenomen, vaak in het transport en de verzorging, soms zelfs als soldaat. De collaboratie onder de Don- en Koebankozakken en onder verscheidene kleine volksgemeenschappen in Noord-Kaukasië zou Stalin nog dieper verontrusten.

De snelle Duitse opmars over de hete vlakte ten westen van de Don gaf Hitler de indruk dat de tijden van de Blitzkrieg weer waren teruggekeerd en dat zijn legers onoverwinnelijk waren. In feite was dit een illusie. De rasse vorderingen waren alleen mogelijk doordat men in een lege ruimte doorstootte die al door de vijand was opgegeven. Ze zouden zinloos zijn als de zo gewonnen strategische bewegingsvrijheid niet uitgebuit werd om beslissende doelen te bereiken. Hitler nam daartoe het operationeel bevel persoonlijk over. Inconsistent in zijn besluitvorming, zou hij daarbij strategische fouten maken die uiteindelijk rampzalig zouden uitpakken voor het Duitse leger.

In de klassieke Pruisische leer van de oorlogsvoering stond het concept van het Schwerpunkt centraal. Alle inspanningen moesten ten dienste staan van een beslissend zwaartepunt van de operaties. Stalingrad zou zo'n Schwerpunkt kunnen zijn. Gecombineerd hadden Legergroep A en B voldoende slagkracht om zowel aan de noordzijde als de zuidzijde uit de Donbocht te breken, de Sovjetlegers daar te vernietigen en in een tangbeweging de Wolga te bereiken. Deze rivier overschrijdend kon men dan Stalingrad omvatten en vrijwel moeiteloos innemen. Als doelwit was de stad daarvoor belangrijk genoeg. Het was het laatste van de drie oorspronkelijke centra van de tankindustrie. Het beheersen van de Wolga zou de Sovjet-Unie afsluiten van de olie uit de Kaukasus. De regio zou een geschikte aanvalsbasis zijn voor een inval in het Russische hartland tijdens een mogelijk zomeroffensief in 1943.

Voor Fall Blau was echter al een Schwerpunkt bepaald: de Kaukasus. Legergroep A moest de hoofdaanval inzetten naar Majkop terwijl Legergroep B deze beweging rugdekking gaf door de Donbocht te blijven verdedigen. Deze oorspronkelijke opzet was al vrij riskant geweest. Het 1e Pantserleger zou, na veel slijtage en verbruik van brandstof, vastgepend worden tegen een hooggebergte zonder de functie van pantserreserve te kunnen uitvoeren die zo hard nodig was gezien de reusachtige tankvloot van het Rode Leger. Daarvoor was echter geen alternatief: wegens een algemeen gebrek aan motorvoertuigen vormden de pantserdivisies het leeuwendeel van de "snelle troepen" die überhaupt in staat waren grote afstanden af te leggen. Daarbij bleef het 4e Pantserleger over als reserve.

Op 18 juli bracht Hitler een eerste wijziging aan door het Zesde Leger te bevelen Stalingrad in te nemen. De aanval zou niet de vorm moeten krijgen van een grote operatie en omvatting. Een korte directe uitval in oostelijke richting, eerst langs en dan over de Don, moest het doel bereiken. Hitler hoopte dat Stalin de stad die zijn naam droeg per se wilde behouden. Aan de terugtocht van het Rode Leger zou een einde komen en het resultaat zou een uitputtingsslag worden waaraan het sovjetregime vele honderdduizenden zou opofferen zodat de door Hitler gewenste verzwakking van de reserves aan mankracht van USSR zich alsnog zou voltrekken. Inderdaad was Stalin van plan de stad te verdedigen. Op 12 juli was een nieuwe legergroep opgericht: het Stalingradfront dat het 62e, 63e en 64e Leger omvatte. De troepen daarvan waren grotendeels afkomstig van het oude Zuidwestfront.

Hitler ondervond het als storend dat het 4e Pantserleger, waarmee hij zo elegant gemanoeuvreerd had, plots een passieve rol zou gaan spelen. Indien de vijand als verslagen werd beschouwd, kon het veilig extra opdrachten uitvoeren. Hij besloot, als tweede wijziging, naast Majkop ook meteen de hoofdprijs Bakoe te winnen en liet het 4e Panterleger de benedenloop van de Don overschrijden. Dit ontblootte de Donbocht van bijna alle pantserreserves. Chef-staf Franz Halder was laaiend over deze ontwikkeling. "Het onderschatten van de vijandelijke mogelijkheden begint groteske vormen aan te nemen" noteerde hij in zijn oorlogsdagboek.

Op 27 september bij zonsopgang openden de Duitsers een groot offensief dat de beslissing in Stalingrad teweeg moest brengen. Paulus dacht, dat hij met een groot offensief de in het nauw gedreven sovjettroepen op de knieën kon dwingen en daarmee de langdurige man-tegen-mangevechten kon voorkomen. Zijn leger, getraind voor een bewegingsoorlog, had moeite met de omstandigheden in Stalingrad. Dit kwam mede door het feit dat de tanks niet goed gebruikt konden worden in de met puin bedekte straten. Bovendien werd het weer eind september herfstachtig. Paulus besefte maar al te goed dat hij geen tijd te verliezen had. Nadat de strijd in het zuiden in Duits voordeel beslist leek, hergroepeerde hij zijn leger voor een allesbeslissende aanval op het industriële hart van de stad.

Hitler begon zich ondertussen steeds meer met de strijd in Stalingrad te bemoeien. Dit resulteerde op 24 september al in het ontslag van Franz Halder, Chef van de Generale Staf van de grondtroepen. Die uitte meerdere malen zijn kritiek op de tactiek van Hitler, omdat deze de flanken ernstig verzwakte ten bate van de strijd in de stad zelf. Hitler was zijn kritiek beu en verving Halder door Kurt Zeitzler. Stalin daarentegen gaf zijn officieren steeds meer ruimte om te handelen naar eigen goeddunken. Hij nam steeds meer adviezen van hoge officieren als Zjoekov en Vasilevski over.

De Duitsers hadden hun sterkste troepen ingezet bij hun pogingen om de stad zelf te veroveren, en de bescherming van de uitgestrekte flanken overgelaten aan de zwakkere legers van hun bondgenoten (Roemenen, Hongaren, en Italianen). De Sovjets hadden in loop van de slag Stalingrad maar nét voldoende versterkingen verleend om stand te kunnen houden, en ondertussen aanzienlijke reserves opgebouwd. In november 1942 lanceerde het Rode Leger een grootscheeps offensief tegen de beide flanken van de langgerekte saillant naar Stalingrad. Binnen enkele dagen verkruimelde de tegenstand, en kwamen de beide Sovjet-aanvalsspitsen achter de rug van het 6e leger samen, dat hiermee ingesloten was.

Hitler verbood persoonlijk een uitbraakpoging, en beval dat het 6e leger stand moest houden, nadat Goering hem had verzekerd dat de Luftwaffe het leger zou kunnen bevoorraden. Dit bleek niet het geval; de troepen in het omsingelde gebied ontvingen maar een fractie van de benodigde voorraden. Nadat ook een ontzettingspoging van buitenaf (operatie Wintergewitter) mislukt was, was het 6e leger gedoemd. De Sovjets drukten de enclave vanuit het Westen steeds verder ineen, en de uitgeputte, verhongerde en bevriezende Duitse soldaten werden in de stad samengedreven. Begin februari was het voorbij, en gaven de laatste overlevenden zich over.

De Slag om Stalingrad, een doorslaggevend gevecht in de Tweede Wereldoorlog en wellicht het bloedigste gevecht in de geschiedenis van de mensheid, is een populair onderwerp in bijvoorbeeld films en computergames. Over de gebeurtenis zijn ook tal van boeken en zelfs enkele liedjes geschreven.

De Slag om Stalingrad is vanwege zijn grote omvang uitgegroeid tot een van de bekendste veldslagen die ooit heeft plaatsgevonden en staat symbool voor het keerpunt aan het oostfront.

• De Slag om Stalingrad
• Samenvatting van de Slag om Stalingrad
• Go2War2
• (de) De belevenissen van een overlevende van de Slag om Stalingrad
• Stalingrad - Bilder einer erbitterten Schlacht

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Slag om Stalingrad op Wikimedia Commons.