Geschiedenis van Oekraïne

Van rond 1500 tot 700 v. Chr. bewoonden de Cimmeriërs, een waarschijnlijk uit Centraal-Azië afkomstig ruitervolk, het gebied tussen de rivieren de Don en Dnestr. Volgens de dichter Homeros (8e eeuw v. Chr.) kwam Odysseus naar het land van de Cimmeriërs na zijn affaire met de tovenares Circe.

Rond 800 v.Chr. kwamen de Scythen vanuit het oosten binnenvallen en vestigden zich in de steppen grenzend aan de Zwarte Zee. De Scythen onderwierpen een aantal, waarschijnlijk Slavische, stammen in het zuiden, die door Herodotus Neuri en Budini werden genoemd en verdreven de Cimmeriërs. Herodotus noemt ook de Tauriërs op de Krim als buurvolk van de Scythen. Volgens Euripides' Iphigeneia in Tauris verbleef Agamemnons dochter Iphigeneia als priesteres onder deze Tauriërs.

Vanaf de 7e eeuw v. Chr. hadden Grieken koloniën gesticht aan de noordkust van de Zwarte Zee: Olbia aan de monding van de Boeg, Tyras bij de monding van de Dnestr, Chersonesus en Theodosia aan de zuidkust van de Krim en Panticapaeum op de oostpunt van de Krim. Vanuit Olbia voer Herodotus de Borysthenes (Dnepr) op om zijn verslag van de Scythen te schrijven.

De Slaven legden voorzichtige contacten met de Griekse koloniën op de Krim en er ontstond handel tussen de Grieken en de Scythen. De eersten handelden in olijfolie, wijn en textiel en de laatsten in vee, huiden, bont, hout, bijenwas, honing en graan.

Koning Philippus II van Macedonië, de vader van Alexander de Grote, bracht de oprukkende Scythen in 339 v. Chr. een vernietigende nederlaag toe.

Rond 200 v.Chr. kwamen de Indo-Europese Sarmaten vanuit Centraal-Azië en vestigden zich in het zuiden. Herodotus spreekt van Sauromaten en noemt hen een kruising van Amazonen en jonge Scythische mannen. De Scythen werden verdreven of geassimileerd en verdwenen rond 100 v.Chr. als bevolkingsgroep, al wordt door Romeinse geschiedschrijvers later soms nog wel gesproken van "Scythen", waar het echter Slaven betreft. Het Romeinse Rijk nam in die tijd ook de Griekse koloniën in. Rond het begin van onze jaartelling was er sprake van een Bosporuskoninkrijk, dat de Krim en de streek rond de Zee van Azov omvatte.

De Germaanse Goten uit het noordwesten, uit Scandinavië, losten aan het eind van de 2e eeuw[1]de Sarmaten af en veroverden Oekraïne waar zij het dan reeds gevestigde christendom overnamen. De Oostgoten beheersten voornamelijk de Krim en de kustgebieden ten westen van de Dnjepr tot de Donau. In 376 vielen de Hunnen het leefgebied van de Oost-Goten binnen en verdreven hen westwaarts, waardoor de desintegratie van het West-Romeinse Rijk nog sneller ging.

Eind 4e eeuw verschenen de Turkstalige Hunnen, wat een doodsklap was voor de Grieken. Rond 451 hadden de Hunnen onder leiding van Attila de Hun de meeste Slavische stammen overwonnen, maar kregen ook de eerste tegenslag te verduren tegen de Romeinse generaal Flavius Aetius in de Slag op de Catalaunische Velden in Gallië. Na deze nederlaag nam de macht van het te uitgestrekte rijk van de Hunnen snel af en rond 500 hadden deze zich teruggetrokken tot bij de benedenloop van de Don en de Wolga. Een aantal overgebleven Goten vestigden zich op de Krim, wat tot in de 16e eeuw terug te zien was in het Krim-Gotisch.

In de 6e eeuw kwamen, alweer uit het oosten, de Bulgaren en Avaren, in de 7e eeuw gevolgd door de Chazaren. Zij beheersten een deel van de handelsroutes op de steppe, tussen China, het Midden-Oosten en het Westen. De Chazaren bekeerden zich eind 8e, begin 9e eeuw tot het Joodse geloof.

Tijdens de Russische Burgeroorlog (25 oktober 1917 tot oktober 1922[3]) streden de Russische Bolsjewieken (later het Rode Leger genoemd), die op 25 oktober 1917 de macht hadden gegrepen, tegen Russische groepen die zich verzetten tegen deze bolsjewiekse machtsovername, gezamenlijk aangeduid als de Witte Legers. Daarnaast maakten vele door Rusland overheerste volken van de omstandigheden gebruik om, al of niet langs militaire weg, hun onafhankelijkheid na te streven; daaronder ook de Polen en de Oekraïners. Tevens mengden diverse buitenlandse machten zich in de strijd, waaronder het Duitse Rijk.

In deze wreed uitgevochten oorlog viel het voorheen Russische gedeelte van huidig Oekraïne eerst onder gezag van de zich autonoom en later onafhankelijk noemende Volksrepubliek Oekraïne, die overigens in 1918 wel weer een half jaar onder Duits gezag stond, onder de naam Oekraïense Staat. Enige tijd hadden de Russische Witten dit deel van Oekraïne in handen. Op zeker moment nam de Poolse Republiek Kiev in. Uiterlijk begin 1921 was dit oostelijke deel van Oekraïne echter in handen van de zegevierende Russische Rode Leger. Als Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek zou het tot 1991 onderdeel blijven van de Sovjet-Unie, onderbroken door Duitse bezetting tussen 1941 en 1944.

Tijdens het bewind van Stalin (1922-1953) onderging dit deel van Oekraïne een krachtige industriële ontwikkeling. De gedwongen collectivisering van landbouwbedrijven leidde evenwel tot de holodomor-hongersnood van 1932-33 waardoor een vijfde deel van de boerenbevolking (5 tot 10 miljoen mensen) het leven liet.

Het zuidwestelijke deel van huidig Oekraïne echter, ongeveer 250 x 250 km rond Lviv en Chernivtsi, dat tot 1772 Pools was geweest en sindsdien deel van Oostenrijk-Hongarije, scheidde zich daar op 18 oktober 1918 van af en verklaarde zich de onafhankelijke West-Oekraïense Volksrepubliek. Polen, dat zichzelf rond 1918 ook onafhankelijk verklaarde, nam op 21 november 1918 de stad Lviv, grotendeels door Polen bewoond, in. In 1919 kreeg Polen deze hele regio vrijwel onder controle (zie Pools-Russische Oorlog (1919-1921)). Tot september 1939 bleef dit gebied weer Pools (zie Molotov-Ribbentroppact).

Noordwest-Oekraïne, de circa 270 x 180 km rond Kovel, Loetsk en Rivne, dat tot 1795 Pools was geweest en sindsdien Russisch, viel tussen december 1918 en mei 1919 eveneens onder Poolse controle (zie Pools-Oekraïense Oorlog). Tot september 1939 bleef ook dit gebied weer Pools (zie Molotov-Ribbentroppact).

Op 17 september 1939 bezette de Sovjet-Unie het destijds Poolse deel van Oekraïne, dus de westelijke strook van ongeveer 270 x 400 km (zie Molotov-Ribbentroppact).

Kaart van het Rijkscommissariaat Oekraïne (1941–1944).

In juni 1941 viel Duitsland met Operatie Barbarossa de Sovjet-Unie binnen, veroverde praktisch geheel huidig Oekraïne, uitgezonderd een gebied ten noordoosten van Kiev rond Tsjernihiv en Soemy. Het bezette gebied werd met stukken Polen en het huidige Wit-Rusland onder het Rijkscommissariaat Oekraïne geplaatst. Overig Oekraïne kreeg een Russisch militair bestuur.

De Duitse bezetters gingen bij hun machtsovername over tot grootschalige Jodenvervolging en het ronselen van ‘Ostarbeiter’. Oekraïne verloor toen een zesde deel van de bevolking.

Echter, een aanzienlijk gedeelte van de bevolking collaboreerde vrijwillig met de Duitsers. De Nationalisten namen zelfs actief deel aan de Jodenvervolging in Oekraïne. Verder werden er relatief veel Oekraïners ingezet als Hiwi (Hilfswilliger) bij de Wehrmacht of als bewaker in een concentratie- of vernietigingskamp bij een van de SS-Totenkopfverbände. Daarbij gingen zij zo ver over de landsgrenzen dat er zelfs een compagnie Oekraïners diende in het SS-Wachbataillon 'Nordwest' in Nederland.

Nationalisme, onderdrukking door de Sovjetregering, antisemitisme en de mogelijkheid om te ontsnappen aan de slechte levensomstandigheden waren de grootste motivaties om te collaboreren met de Duitsers.

Tussen februari 1943 en oktober 1944 verdreef de Sovjet-Unie de Duitsers uit geheel huidig Oekraïne[4] en herstelde de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek, nu echter inclusief het tot 1939 Poolse deel van Oekraïne.

Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Oekraïne zich tot een van de belangrijkste en meest welvarende socialistische sovjetrepublieken (SSR's) van de Sovjet-Unie.

In 1954, tijdens het bewind van Chroesjtsjov, werden het schiereiland de Krim van de Russische SFSR en de Boedzjak van de Moldavische SSR overgeheveld naar Oekraïne.

De huidige vlag van Oekraïne

Na de staatsgreep in Moskou riep het Oekraïense parlement op 24 augustus 1991 de onafhankelijkheid uit, los van de Sovjet-Unie. Eerder die dag had het zich hernoemd tot Oekraïne, zonder het lidwoord ‘de’. Op 1 december stemde een overweldigende meerderheid van de Oekraïners bij een volksraadpleging voor deze afscheiding. Op 25 december werd de onafhankelijkheid officieel erkend door de internationale gemeenschap.

Oekraïne tekende met Rusland een contract waardoor de Russische vloot de haven van Sebastopol huurde tot 2017. De kwestie ligt erg gevoelig voor beide landen, aangezien de Oekraïners liever geen Russische (oorlogs)schepen in de haven zien liggen, maar Rusland de haven hard nodig heeft omdat het zelf weinig 'warme havens' heeft.

Leonid Kravtsjoek was president van 1991 tot 1994, Leonid Koetsjma daarna van 1994 tot 2004. Hun belangrijkste taken waren het aanpakken van de economische teruggang, die rond 2000 uiteindelijk overwonnen werd. Sindsdien komen andere problemen meer onder de aandacht.

Viktor Joesjtsjenko

De jonge staat kampt al sinds haar ontstaan met een oost-west machtsstrijd, met als inzet de betrekkingen tussen het Westen en Rusland. In 2004 kwam dit uiteindelijk voor het eerst duidelijk naar boven bij de presidentsverkiezingen, toen Leonid Koetsjma liet weten zich niet nogmaals verkiesbaar te stellen. De twee grote politieke partijen, de centrum-rechtse pro-westerse Nasja Oekrajina van Viktor Joesjtsjenko en de pro-Russische Partij van de Regio's van Viktor Janoekovytsj konden slecht met elkaar overweg. In het Oekraïense parlement, de Verchovna Rada, kwam het soms tot knokpartijen van politici onderling.

Na de presidentsverkiezingen van 2004, waarbij de toenmalige regeringspartij van Janoekovytsj massaal gefraudeerd bleek te hebben, ontstonden er grote opstanden onder de pro-Europese Oekraïners die uiteindelijk de Oranjerevolutie zouden gaan heten. Na grote demonstraties in Kiev en betwisting van de geldigheid van de stemming vanuit het buitenland werden er nieuwe verkiezingen gehouden waarin Viktor Joesjtsjenko won.

In maart 2005 werd Joelija Tymosjenko tot premier benoemd, maar reeds in september werd ze door president Joesjtsjenko ontslagen, en opgevolgd door Joeri Jechanoerov, partijgenoot van Joesjtsjenko.

Viktor Janoekovytsj

Bij de parlementsverkiezingen in maart 2006 werd Nasja Oekrajina door de kiezer afgestraft voor de chaotische regeerperiode en eindigde ze als derde. Janoekovytsj' Partij van de Regio's won de meeste stemmen, gevolgd door Tymosjenko's blok. De vorming van een Nasja Oekrajina-Blok Tymosjenko-regering mislukte in juli, waarop Joesjtsjenko zijn aartsvijand Janoekovytsj de hand reikte en hem benoemde tot premier van een 'anti-crisisregering' van vier partijen.

In maart 2007 liepen elf parlementsleden van Nasja Oekrajina over naar de Partij van de Regio's; grote demonstraties werden gehouden tegen het beleid van president Joesjtsjenko. Op 2 april ontbond deze het parlement en schreef nieuwe verkiezingen uit. Janoekovytsj bestreed de geldigheid van deze daad en ging naar het Grondwettelijk Hof. Dit zorgde voor het ontstaan van een langdurige politieke crisis, die in september werd beslecht door parlementsverkiezingen te houden.

Bij de parlementsverkiezingen van september 2007 haalde de Partij van de Regio’s 34% van de stemmen, Blok Joelija Tymosjenko 31%, en Nasja Oekrajina 14%. Het Blok Tymosjenko en Nasja Oekrajina vormden samen een regering, zoals eerder in 2005. De samenwerking tussen president Joesjtsjenko en de teruggekeerde premier Tymosjenko was zeer moeizaam, ze werden het zelden ergens over eens[5]. Ook niet tijdens de vijfdaagse oorlog tussen Georgië en Rusland in augustus 2008. Joesjtsjenko was op de hand van Georgië[5] en zijn partij Nasja Oekrajina stelde een verklaring op om het Russische optreden in Georgië te veroordelen, Tymosjenko vond dat Oekraïne een neutraal standpunt moest innemen[5] om een goede verhouding met Rusland te behouden. Daarop beschuldigde Joesjtsjenko haar van 'hoogverraad'. Deze ruzie deed hun beider populariteit geen goed[5].

Op 4 september 2008 kwam de regering in crisis door de goedkeuring van een reeks wetten in het parlement die de macht van de president beperkten en die van de premier vergrootten. Daarop dreigde de partij van president Joesjtsjenko uit de regering te stappen en verklaarde zij pas verder te willen regeren als Tymosjenko's partij zich schikte. Op 8 oktober schreef president Joesjtsjenko verkiezingen uit, die werden echter weer uitgesteld om Oekraïne door de economische crisis van 2008 te loodsen. 16 december 2008 werd er een nieuwe regering gevormd door Blok Tymosjenko en Nasja Oekrajina en het kleinere Blok Lytvyn. Parlementsverkiezingen zijn nu gepland voor oktober 2012.

Bij de presidentsverkiezingen in februari 2010 kreeg de zittende president Joesjtsjenko slechts 5,5% van de stemmen[5], Joelija Tymosjenko haalde 45,5%, en winnaar werd Viktor Janoekovytsj met 49%. Het leek erop dat Janoekovytsj een neutrale politiek wilde gaan voeren tussen de Europese Unie en Rusland. Hij probeerde verdragen met Brussel te sluiten, zonder daarbij evenwel Moskou van zich te vervreemden.[5] Zijn regime ging echter al snel dictatoriale trekken vertonen, de oppositie werd in toenemende mate onderdrukt. Sommige mensen menen dat de al heersende corruptie nog meer verergerd werd door Janoekovytsj die zichzelf, zijn familie en zijn politieke vrienden enorm zou hebben verrijkt. Janoekovytsj was niet de enige die corrupt was. Joelija Tymosjenko staat nog steeds bekend als de "gasprinses". Kortom: de corruptie was alom tegenwoordig. Grote delen van de middenstand konden de smeergelden en 'beschermgelden' niet meer betalen en gingen failliet en hierdoor steeg ook de werkloosheid explosief. Het door Janoekovytsj en zijn kliek vergaarde geld verdween veelal naar Russische en West-Europese banken.

In december 2010 werd de voormalige minister van Binnenlandse Zaken, Joeri Loetsenko, gearresteerd en vastgezet, op verdenking van onder meer ambtsmisbruik. In februari 2012 werd hij – groot tegenstander van de regering-Janoekovytsj – hiervoor veroordeeld tot vier jaar cel. Op dat vonnis uitte de EU felle kritiek. De arrestatie en het voorarrest van Loetsenko in december 2010 werden op 3 juli 2012 door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens veroordeeld als onrechtmatig en “willekeur”, en het Hof vermoedde politieke motieven achter Loetsenko’s vervolging.[6]

Eveneens in december 2010 startte er een justitieel onderzoek naar misbruik van overheidsgelden door Joelia Tymosjenko, premier van december 2007 tot maart 2010 en bovendien de grootste politieke tegenstandster van Janoekovytsj. Zij werd in augustus 2011 gearresteerd en in oktober 2011 veroordeeld tot zeven jaar cel. De Verenigde Staten en de Europese Unie noemden die veroordeling politiek gemotiveerd

In november 2013 weigerde Janoekovytsj een associatieverdrag met de Europese Unie te ratificeren. Hierop werd Oekraïne het toneel van grootschalige demonstraties, die aanvankelijk pro-Europa waren, maar in januari 2014 steeds meer het karakter kregen van een volksopstand tegen de regering van Janoekovytsj. Opnieuw werd er massaal op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev gebivakkeerd, kwam het tot rellen en werden er regeringsgebouwen bestormd. De situatie escaleerde op 18 februari 2014, toen er werd geschoten op de demonstranten. Het westen beweert dat de schoten zijn gelost door de oproerpolitie. Tegenstanders van deze visie stellen dat Janoekovytsj nooit het bevel heeft gegeven op de opstandelingen te schieten en dat de schoten zijn gelost door de tegenstanders van Janoekovytsj om hem de schuld in de schoenen te schuiven. In de dagen die volgden werd er hevig gevochten, waarbij in totaal ruim honderd doden en honderden gewonden vielen. Op 21 februari kwam het tot een omslag, toen president Janoekovytsj uit Kiev verdween, om eerst naar Charkiv te vluchten, vervolgens naar de Krim en uiteindelijk naar Rusland. Op 22 februari werd hij door de Verchovna Rada uit zijn ambt gezet en een dag later werd parlementsvoorzitter Oleksandr Toertsjynov tot waarnemend president benoemd. Joelia Tymosjenko werd vrijgelaten uit de gevangenis.

Op 27 februari werd er, op initiatief van de demonstranten, een overgangsregering benoemd onder leiding van premier Arseni Jatsenjoek. Buurland Rusland erkende de nieuwe regering niet en betitelde deze als illegaal. Rusland beweerde dat sprake zou zijn van een coup. Een groot deel van deze regering zou bestaan uit 'terroristen en fascisten'. Tevens bezette Rusland de Krim waarna een omstreden 'volksreferendum' uitwees dat de meerderheid van de Krimbevolking zich wilde aansluiten bij Rusland. Vanaf eind maart verzamelden zich aan de oostzijde van de Oekraïense grens tienduizenden Russische troepen. De reden van deze actie werd niet bekend. Het Westen en Oekraïne vreesden een inval in Oekraïne (dat zich hierop voorbereidt[7]), terwijl Rusland zei dat zij met militaire oefeningen bezig waren.[8] Op 27 maart werd de annexatie veroordeeld door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties.[9] Daarna begonnen door Rusland gesteunde separatisten een aansluitingsbeweging bij Rusland. De separatisten hadden aanvankelijk grote gebieden in het oosten in handen. Na gevechten vielen steden als Slavjansk in handen van het Oekraïense leger. Bij de Oekraïense presidentsverkiezingen op 25 mei 2014 won de onafhankelijke kandidaat Petro Porosjenko met een absolute meerderheid.

Porosjenko besloot de separatisten nog krachtiger te bestrijden en daarbij zette het leger steeds zwaarder materieel in, inclusief tanks, vliegtuigen en helikopters. Ook de opstandelingen werden vanuit Rusland steeds beter bewapend, waaronder luchtdoelraketten van het type Boek, waarmee ze enkele Oekraïense luchtvaartuigen neerhaalden. Op 17 juli werd in het oosten van Oekraïne Malaysia Airlines-vlucht MH17 uit de lucht geschoten, waarbij 298 burgerslachtoffers vielen. De Russische overheid, de Russische media en de pro-Russische rebellen beschuldigen Oekraïne hiervan, terwijl westerse onderzoekers, waaronder experts van de Nederlandse Onderzoeksraad voor Veiligheid op 13 oktober 2015, aantoonden dat pro-Russische separatisten per ongeluk het vliegtuig, dat ze per abuis voor een Oekraïens militair vrachttoestel hadden aangezien, hadden neergeschoten met een grond-luchtraket (surface-to-air missile) van het type Boek, gemaakt in Rusland.[10][11]

De oorlog in Donbas kostte tussen april 2014 en augustus 2016 meer dan 9000 mensen het leven, meer dan 21.000 mensen raakten gewond en meer dan 1,4 miljoen mensen zijn hun woonplaats ontvlucht, waarvan meer dan 925.000 naar het buitenland. In februari 2015 bereikten de strijdende partijen een wapenstilstand in Minsk (ook wel 'Minsk II' genoemd, naar een eerdere poging in september 2014). Het bestand werd hierna niet strikt nageleefd, er vonden nog steeds beschietingen plaats langs de frontlinie. Er was echter geen sprake meer van territoriale veranderingen meer en ook de hevigheid van het conflict nam af.