Begijnen en begarden

Als gevolg van de Gregoriaanse hervormingen ontstonden in West-Europa spontane en georganiseerde religieuze bewegingen die aanspoorden tot een terugkeer naar de oorsprong van de Kerk zoals beschreven in het Nieuwe Testament en de Handelingen van de apostelen: Deze Apostolieken streefden naar een leven in eenvoud, armoede en kuisheid uit protest tegen een geestelijkheid die openlijk samenleefde met concubines en geen aandacht meer had voor hun parochianen.

In die context ontstonden in de Lage Landen de eerste begijnhoven als infrastructuur voor een nieuw spiritueel samenwerkingsverband, op instigatie en inspiratie van ‘heilige vrouwen’. Jacob van Vitry, augustijner biograaf van Maria van Oignies, noteerde in 1215 de ze zich ‘wijdden zich aan hun hemelse bruidegom’, en hij haastte zich eraan toe te voegen dat zij ‘de vleselijke verlokkingen de rug toe keerden en de rijkdommen van de wereld verachtten’.

Onder invloed van vernieuwende figuren als Norbertus en later Franciscus van Assisi, die boetebeleving en armoede predikten, verdiepte het geloofsleven zich tot een nieuw en menselijk karakter. Als gevolg daarvan trof men in de loop van de 12e eeuw meer en meer vrouwen aan die alleen of in kleine groepen, thuis bij hun familie of in aparte huizen leefden. Men verkoos om teruggetrokken van de wereld in zelfgekozen armoede ter heiliging, een vroom en kuis leven te leiden. Men trof deze religieuze vrouwen aan over geheel West-Europa van Scandinavië tot in Spanje. In de buurt van Nijvel en Oignies in Brabant en in het Luikse ontstonden de eerste kernen van samenlevende groepen religieuze vrouwen onder de naam Begijnen. Maria van Oignies, Ida van Leuven en andere begijnen werden door toenmalige geestelijken en het volk als bijna-heiligen beschouwd.

Hun naam evolueerde van "vrome vrouwen" naar religieuze vrouwen en in de volksmond werd "begijnen" een spotnaam en ketterse bijklank. Ze deelden die naam immers met bewegingen zoals de Albigenzen, Vrije geesten en andere. In sommige groepen begijnen zullen wellicht ook wel verwante ideeën hebben geleefd. De kerk bekeek deze groep, die steeds groter werd en door zijn onafhankelijkheid ontsnapte aan de controle van de geestelijkheid, met grote argwaan. Sommige geestelijken zagen dat het volk in zijn vraag naar een andere kerk behoefte had aan geestelijke begeleiding. De Luikse priester Lambert le Bègue vertaalde voor deze vrouwen het leven van de heilige Agnes en delen uit de Handelingen van de apostelen.

Toen paus Innocentius III in 1216 instemde met de nieuwe beweging stelde men in de daarop volgende jaren een grote bloei en verspreiding vast. Omstreeks 1240 konden de eerste vormen van een georganiseerde beweging onderscheiden worden, die zich langzaam van de naam "Begijn" gingen bedienen zonder nog de bijgedachte aan ketterse praktijken met zich te nemen. De nieuw ontstane gemeenschappen van vrome vrouwen of mulieres religiosae leefden eerst verspreid in de stad maar naderhand bij voorkeur in de nabijheid van een kerk of een kapel en onderhielden zichzelf door inkomsten uit eigen arbeid. Na verloop van tijd nam hun aantal toe en zij groepeerden zich in de eerste conventen, veelal rond hospitalen en leprozerieën. Vooraanstaande vrouwen, de gravinnen Johanna en Margaretha II van Vlaanderen stichtten begijnhoven in Gent (1234), Valenciennes (1239), Kortrijk (1242), Rijsel (1244-45) en Douai (1245).

De beweging concentreerde zich aan het einde van de 13e eeuw voornamelijk in het noorden van Frankrijk, het Graafschap Vlaanderen, het Hertogdom Brabant, het Prinsbisdom Luik, de Rijnstreek in Duitsland van Keulen tot Bazel en in mindere mate Italië en Zuid-Frankrijk. Hadewijch is waarschijnlijk de bekendste begijn en mystica uit de 13de eeuw.[2]

In 1311 trof de kerk op het Concilie van Vienne maatregelen tegen de zogenaamde ketterse bewegingen in begijnse kringen. Die waren religieus, maar omdat ze niet aangesloten waren bij de officiële kerk werden ze als ketters beschouwd. In Duitsland en Frankrijk werden de getroffen besluiten omgezet in maatregelen. In de Lage Landen verdedigdeen de bisschoppen het orthodoxe van de begijnen in hun bisdommen, waardoor ze van de verschillende pausen vrijstellingen verkregen en ze hun gemeenschappen verder konden uitbreiden. Een van de bekendste slachtoffers van de begijnenvervolging was Margareta Porete die in 1310 op de brandstapel stierf met haar boek Spiegel der eenvoudige zielen, een werk dat later herontdekt werd.[3]

In de praktijk kwam het erop neer dat alleen nog begijnen geduld werden als ze zich vrijwillig samenvoegden in een convent of een begijnhof onder leiding van kloosterlingen of een priester. De begijnhoven werden door een muur omgeven en tussen zonsondergang en zonsopgang van de buitenwereld afgesloten. De begijnen leefden er een godvruchtig leven en volgden alle dagen de mis, luisteren naar de preek, gebedsstonden en het lezen van de psalmen in het goddelijk officie indien mogelijk. Bovendien baden zij reeds vroeg de Mariale devotie van de rozenkrans. De begijnen stelden zich onder leiding van een grootmeesteres en gehoorzaamden aan de statuten die door de bisschoppen werden goedgekeurd.

In tegenstelling tot kloosterzusters, die eeuwige geloften aflegden, verklaarden de begijnen alleen maar voor een bepaalde tijd sober, in kuisheid en van hun eigen vermogen of verdiensten te zullen leven. Ze waren vrij om uit te treden om te huwen waarbij ze zes weken voor de huwelijksvoltrekking het begijnhof moesten verlaten. Het begijnhof bevatte jonge meisjes, ongehuwde vrouwen van alle leeftijden en weduwen. Jonge meisjes werden aan de begijnen toevertrouwd om er onderwijs te krijgen.

De beweging groeide zelfs zover dat ze in de 15e eeuw in bepaalde steden tussen 2 en 5% van de totale bevolking uitmaakte, en sommige begijnhoven als Keulen, Mechelen, Gent en andere telden op hun hoogtepunt tot meer dan 2000 begijnen.

In de loop van de verdere geschiedenis kende de begijnenbeweging door de vervolgingen in het zuiden van Europa, Zwitserland en Duitsland een grote terugloop om tegen het einde van de 18e eeuw nog vrijwel alleen in de Nederlanden voor te komen. Dertien begijnhoven in Vlaanderen maken sedert 1998 deel uit van het werelderfgoed van de UNESCO.

Nadat op 23 mei 2008 de bijna 100-jarige Marcella Van Hoecke (geboren in 1908), grootjuffrouw van het klein Begijnhof te Gent, overleden was, restte er wereldwijd nog slechts één traditionele begijn: Marcella Pattyn, geboren in 1920, begijn in het begijnhof te Kortrijk. Marcella verbleef de laatste jaren van haar leven in het rusthuis Sint-Jozef te Kortrijk, waar ze in de nacht van 13 op 14 april 2013 in haar slaap overleed.[4] De laatste Nederlandse begijn, Cornelia Frijters, stierf in 1990. Zij woonde vrijwel haar hele volwassen leven op het begijnhof in Breda.

In Duitsland is sinds 1985 een opleving van de begijnenbeweging in een moderne jas te zien. In 2004 werd daar het 'Dachverband der Beginen' opgericht. Deze organisatie telt anno 2016 zo'n 500 leden. Er zijn inmiddels dertien nieuwe begijnhoven gebouwd.[5]