Wagenborgen (dorp)

Bethesda, een van de grote paviljoens (vrouwenhuis) van Groot Bronswijk (toen nog TCL geheten) in 1940.

Monument voor Groot Bronswijk van Marte Röling, 2004.

Een belangrijk moment in de geschiedenis van Wagenborgen was in 1873 de stichting van een huis van barmhartigheid van de stichting Tot Christelijke Liefdadigheid (TCL) door Jan, Wolter en Trijntje Brons. De TCL groeide in de decennia erna uit tot een zeer grote instelling voor hulpbehoevenden. Begin 20e eeuw woonden hier meer dan 1100 mensen, meer dan in het dorp zelf. De TCL was een grotendeels zelfvoorzienende instelling gelegen op een terrein van ruim 38 hectare, aangelegd in Engelse landschapsstijl. In 1960 werd de TCL door een nieuwe directeur dr. A.W. Verhoog, hernoemd tot Groot Bronswijk en werd het meer en meer een psychiatrisch ziekenhuis. Groot Bronswijk bood werkgelegenheid aan honderden mensen uit de wijde omgeving. Het ging uiteindelijk in de jaren negentig op in een samenwerkingsverband met het psychiatrisch ziekenhuis in Zuidlaren, GGZ Groningen en het Academisch Ziekenhuis Groningen. Door voortschrijdend inzicht en medische en maatschappelijke ontwikkelingen werd het niet langer noodzakelijk gevonden patiënten onder te brengen in kolossale gebouwen zoals in Wagenborgen. Vanaf de jaren tachtig werden de patiënten meer en meer elders ondergebracht. Ten slotte werd wat overbleef in 2006 gesloten, vrijwel alle gebouwen (inclusief de watertoren) zijn kort erna gesloopt.

Een traumatisch gebeuren voor de bewoners van Wagenborgen en omgeving vormde een felle brand die op 24 oktober 1970 woongebouw Salem van Groot Bronswijk in de as legde. Hoewel de bedrijfsbrandweer en de brandweerkorpsen van omliggende gemeenten, geholpen door dorpelingen, massaal uitrukten kon men niet voorkomen dat zestien vrouwelijke patiënten om het leven kwamen. Later bleek dat het vuur was aangestoken door een jeugdige patiënte die op vakantie wilde.

In 2008 werd het terrein aangewezen als locatie voor projecthotel Envilla Wagenborgen (Envilla is een acroniem van Energy Villa) voor de huisvesting van 1200 tot 1500 grotendeels buitenlandse arbeiders, die in de Eemshaven werken aan de bouw van Nuoncentrale Magnum. Een deel van de lokale bevolking was tegen, maar na jaren van procederen werd het projecthotel eind 2010 toch in gebruik genomen, vooralsnog voor een periode van 5 jaar. De rest van het terrein van Groot Bronswijk ligt echter nog altijd braak en verpaupert langzamerhand. De gemeente Delfzijl besloot in 2010 toeristenbelasting te heffen over het verblijf van de werknemers in het projecthotel, waarvan de opbrengsten worden opgepot in een fonds (reservefonds Ontwikkeling terrein Groot Bronswijk e.o.), waaruit in de toekomst de renovatie van het terrein zal moeten worden bekostigd.

De hervormde kerk uit 1883

In Wagenborgen staan twee kerken; een hervormde aan de Hoofdweg 41 en een gereformeerde aan de Kerkstraat 48. De eerste kerk van Wagenborgen verrees in de middeleeuwen en was gewijd aan de apostel Petrus. Deze naam raakte na de Reformatie echter in onbruik. In 1718 werd de oude kerk afgebroken en verrees een nieuwe hervormde kerk, die in 1828 sterk werd verbouwd en in 1849 voor het laatst werd gerestaureerd. In 1883 verrees het huidige neoclassicistische gebouw met toren met trans, dat werd ontworpen door de toen zeventienjarige Jan Brons. In de kerk staat een preekstoel uit 1661 van de hand van de Groninger schrijnwerker Berent Berents. Deze preekstoel werd vermoedelijk in 1718 overgenomen van de kerk van Noordbroek. De kerkklok werd tijdens de Tweede Wereldoorlog gevorderd en na de oorlog vervangen door een nieuw exemplaar. Het torenuurwerk dateert van 1883. Het orgel werd in 1913 gebouwd door de firma Martinus Vermeulen uit Woerden, ter vervanging van een ouder orgel. In 2007 werd de nu protestantse kerk na een renovatie weer hernoemd tot Petruskerk. In 1930 werd een hervormde consistoriekamer gebouwd bij de kerk naar een ontwerp van architect F. van der Laan.

Onder invloed van de Doleantie en de Ermelose evangelisatieprediker Eliza Frans Malga ontstond in 1881 een gereformeerde gemeente, die aanvankelijk bijeenkwam in de christelijke lagere school. In 1890 werd een gereformeerd kerkje gebouwd aan het Zandpad (de huidige Kerkstraat 48) en in 1928 werd dit kerkje vervangen door het huidige gereformeerde kerkgebouw. Dit gebouw is een sobere zaalkerk van de hand van architect A. Akkerman. De gereformeerde pastorie staat enkele huizen verder aan de Kerkstraat 40. Dit is de opvolger van een oudere pastorie uit 1892, die 1959 door de fam Schortinghuis werd verbouwd tot horecagelegenheid. De consistorie ('Rehoboth') werd in 1921 gebouwd met gebruikmaking van materialen van de oude christelijke lagere school, die dat jaar een nieuw pand betrok.

Tussen 1952 en 1966 was het huis aan de Hoofdweg 21 in gebruik bij de vrijgemaakte kerk. In Groot Bronswijk bevond zich ook een oecumenisch centrum waar kerkdiensten werden belegd. In Groot Bronswijk bevond zich verder ook een gebouw dat dienstdeed voor kerkelijke samenkomsten.

Het leven in Wagenborgen werd vroeger sterk bepaald door de kerk, en het dorp werd volgens een overlevering daarom in de volksmond ook wel 't Grunneger Noazaret genoemd. Aan het kerkelijk leven herinnert ook een van de vroegere scheldnamen van de inwoners: "witmulen" (witte muilen; "bleekgezichten"). De bewoners zouden hun bleke gezichten te danken hebben aan het feit dat ze meer in de kerk zaten dan dat ze buiten kwamen.

Het gebouw van de vroegere christelijke School met den Bijbel uit 1921

Het dorp heeft anderhalve eeuw een openbare en een christelijke basisschool gehad: de Waarborg sinds de 17e eeuw en de Blinke sinds 1867. In juli 2015 zijn deze samengevoegd tot De Kronkelaar. In de 20e eeuw is er een christelijke lagere landbouwschool geweest.

De openbare basisschool werd gesticht als karspelschool rond 1600. In 1827 werd een nieuw schoolgebouw gebouwd, dat diverse malen werd verbouwd en dienstdeed tot 1928. In 1883 (hetzelfde jaar dat de nieuwe kerk werd gebouwd) verkocht de kerk de school, meesterswoning en bijbehorende tuin voor 1200 gulden aan de gemeente Termunten. In 1928 werd een nieuwe openbare school op een andere locatie aan de overzijde ongeveer 300 meter verder aan de Hoofdweg gebouwd, Op de plek van de oude school werd later een garage gebouwd en tegenwoordig ligt er een parkeerterrein. Het schoolgebouw dat omstreeks 1928 werd gebouwd, werd op 18 november 1943 verwoest door een uit nood afgeworpen RAF-bom, en na de Tweede Wereldoorlog herbouw (rond 1946-47). Het werd in 1974 gesloten om plaats te maken voor nieuwbouw. Tussen 1974 en 1976 werd er twee jaar tijdelijk lesgegeven in de oude landbouwschool (zie verder), waarna in 1976 het huidige schoolgebouw (in honingraatvorm) werd geopend door Burgemeester R.G.Boekhoven (Een van zijn laatste officiële handelingen voor de gemeente Termunten), dat later de naam "De Waarborg" kreeg.

De eerste christelijke basisschool ontstond in 1867 door toedoen van predikant Malga als christelijke nationale school. Dat jaar werd een boerderij aangekocht, waarvan de schuur dienstdeed als klaslokaal en het voorhuis als meesterswoning. In 1884 werd een nieuw schoolgebouw gebouwd, dat de naam Rehoboth kreeg. In 1921 werd weer een nieuw gebouw betrokken door de School met den Bijbel, dat in gebruik zou blijven tot 1982, toen het huidige schoolgebouw gereedkwam. Dat jaar werd ook de naam "De Blinke" (= "vluchtplaats"; herinnering aan de vele overstromingen van de Dollard vroeger) aan de school gegeven. Het oude schoolgebouw uit 1921 met het decoratieve metselwerk werd toen verkocht aan een kunstenaarspaar. De christelijke basisschool werd tot de jaren zestig voornamelijk bezocht door kinderen van dolerenden (gereformeerden); hun aandeel lag over de jaren stabiel op ongeveer 80% van de leerlingen. De resterende 20% bestond voornamelijk uit kinderen van orthodox-hervormden. Ook begin jaren negentig was nog de helft van de kinderen van gereformeerden huize. In 1935 kreeg de school een kleuterschool ("Fröbelschool"), die in 1939 een eigen gebouw kreeg. In 1960 werd een eerste 'echte' kleuterschool ("de Kleuterhof") gebouwd, die in 1982 weer opgenomen werd in de christelijke lagere school, ter voorbereiding op de Wet op het Basisonderwijs.

Tussen ongeveer 1951 en 1971 heeft Wagenborgen ook een christelijke lagere landbouwschool gehad (van de Groninger Christelijke Boeren en Tuindersbond) aan het einde van de H.L. Emmensweg bij de Troostlaan. Toen het aantal werkenden in de landbouw afnam en het aantal leerlingen te klein werd, werd de school samen met die van Stadskanaal, Slochteren en Vlagtwedde gesloten.

In het dorp Wagenborgen heeft eeuwenlang een korenmolen gestaan. In 1628 mocht de molen blijven staan bij de provinciale molentelling. Deze molen of een opvolger brandde in 1824 af en werd hetzelfde jaar herbouwd als beltmolen "Windlust". Deze beltmolen (koren- en pelmolen) werd in 1866 verbouwd tot stellingmolen. In 1929 werd de molen onttakeld en voorzien van een elektromotor. In 1969 werd de molen afgebroken.

Rondom Wagenborgen hebben diverse poldermolens gestaan, zoals die van de polder Tonnistil (bij Kopaf), die werd gebouwd in 1792, in 1867 verbrandde en herbouwd werd, in 1927 een hulpmotor kreeg, in 1955 overbodig werd en gesloopt werd in 1960. Of de molen van de Wagenborgerpolder aan de weg naar Overtocht, die reeds voor 1934 verdween, waarna er nog een tijd een windmotor gestaan heeft, die sindsdien eveneens verdwenen is. Een derde watermolen stond vanaf 1794 aan de Stinkvaart ten noorden van Wagenborgen. Deze molen brandde in 1882 af na een blikseminslag en werd hetzelfde jaar herbouwd. In 1935 is ook deze molen afgebroken.

Het dorp heeft mede door het verdwijnen van Groot Bronswijk te kampen met een teruglopend winkelbestand. Er bevinden zich tegenwoordig nog een supermarkt, een bloemenzaak, een snackbar, twee hotels, een Chinees restaurant, en een café, en voorzieningen als een huisartsenpost en een brandweerkazerne. Verder zijn er sportvoorzieningen en een verzorgingstehuis (Menterne), waarvoor momenteel wordt gezocht naar nieuwe huisvesting.

Een bekende uitspanning was café Hidding, dat begin 20e eeuw een doorrit had in het dorp. Het bestond reeds voor 1800 en organiseerde in de 19e eeuw twee maal per jaar een veemarkt: op de tweede dinsdag van mei en op de derde dinsdag van september. Het café brandde in april 1945 af tijdens de oorlogshandelingen rond de bevrijding van het dorp. Wagenborgen heeft ook enkele armenhuizen (diaconiewoningen) gekend, die in de volksmond met 'Kroate' (van het Latijnse 'curata'; "verzorging") werden aangeduid. In 1808 woonden er volgens de hervormde kerk acht à negen 'bedeelden'. In 1878 werden vijf nieuwe aaneengesloten woningen gebouwd, die in 1960 zijn afgebroken voor de uitbreiding van Groot Bronswijk.