Ureterp

De Sint-Petruskerk van Ureterp.

Ureterp is een wegdorp, samen met Selmien aan de westzijde en Siegerswoude aan de oostkant. De langgerekte vorm is een gevolg van de ligging op de dekzandrug tussen de riviertjes de Drait (tegenwoordig grotendeels gekanaliseerd) en het Koningsdiep. De eerste bewoning van deze zandrug is mogelijk al duizend jaar oud. Ureterp wordt voor het eerst genoemd op de kapellenlijst van 1315 als Urathorp.[2] De naam is verklaarbaar in samenhang met die van Utrathorp, het huidige Olterterp. Er bestaat hier namelijk een tegenstelling tussen de Oudfriese woorden ura, dat ‘boven’ betekent, en uter, dat ‘buiten’ of ‘lager’ aanduidt. In dit geval dus een tegenstelling tussen het stroomopwaarts, van het Koningsdiep, gelegen Ureterp en het stroomafwaarts gelegen Olterterp.[3] Het achtervoegsel -terp is in deze twee toponiemen etymologisch afgeleid van het Oudfriese woord thorp, wat dorp betekent[4], en dus niet naar de terpen.

In 1641 sloot de Haagse koopman Passchier Bolleman met de bewoners van Noorder- en Suider-Drachten een contract om ten behoeve van de veenafgraving een vaart te graven vanaf Buitenvallaat. Deze vaart werd tussen 1657 en 1667 doorgegraven vanaf het Vallaat naar Frieschepalen en werd hier bekend als de Ureterpervaart. Bij het Vallaat kwam een schutsluis (ook wel vallaat genoemd) om het hoogteverschil te overbruggen. Hier stond van 1899 tot 1911 ook een zuivelfabriekje op de afslag van de weg naar Ureterp (net ten westen van de huidige Opperhaudmare). In 1938 werd de vaart omgelegd ten behoeve van een vaste stenen brug, die daar over de vaart kwam. Deze brug verdween al na 30 jaar, om plaats te maken voor de huidige Opperhaudmare en bijbehorende viaducten.

Door de aanleg van de vaart kwam er veel bewoning rondom de vaart en zo verschoof het centrum van het dorp aan de Weibuorren naar de vaart. Ruim een eeuw later was al het hoogveen in de omgeving van Ureterp afgegraven.

Ureterp had na de komst van de vaart een loswal aan het Selmien, verbonden met de vaart via de Kettingwijk (tegenwoordig de Brouwerslaan). De Kettingwijk is rond 1880 gegraven voor een betere toevoer van goederen voor het ontginnen en in cultuur brengen van heidevelden en bossen en het verharden van zandwegen. Dit ging tot aan het eind van de jaren 20 door. Later kwam ook aan de vaart ter hoogte van de Tsjerkeleane een opslag en loswal. In het kader van de ruilverkaveling werd de vaart in 1963 na ruim 300 jaar gedempt.

Er waren weinig bruggen over de vaart, omdat dit niet praktisch was voor de vele boten. Omdat er toch behoefte was aan een oversteek, werd er een hoge brug gebouwd tussen De Feart 17 en 19 met een doorgang van 3,66 meter. Dit was de enige vaste brug tussen het Vallaat en Frieschepalen. Dat deze plek uitgezocht werd, zou verband kunnen houden met de Heers-wijk, die ver in het veengebied uitgegraven was tot aan de Dammen (ten oosten van Vliegveld Drachten). Hier stonden een paar boerderijen die nergens anders verbinding mee hadden.

Naar deze brug is ook de Hegebrechtsterleane vernoemd. Tussen De Feart en de bocht in de Hegebrechsterleane ligt nog een stukje van deze laan zoals die vroeger op De Feart aansloot. Later is deze brug vervangen voor een stenen brug en weer later door het viaduct dat er nu ligt.

De langgerekte bebouwing had te maken met de middeleeuwse kavelverdeling van noord naar zuid. Alle grond was eigendom van de kloosters. De opzet van de verdeling was dat iedere "boer" gelijke kansen kreeg: een deel van het hoogveen, een deel van in cultuur gebrachte (of nog in cultuur te brengen) grond en een uitgang via de heidegebieden naar de graslanden aan het Ouddiep. Ruim driehonderd jaar later ontstond in het hoogveengebied ten noorden van het dorp bewoning na het graven van de vaart vanuit Drachten ten behoeve van de veenwinning. Zo kwam in dit gebied een nieuw deel van Ureterp tot stand, dat ruim een eeuw later al meer inwoners, (aanvankelijk vooral veenarbeiders, schippers en handelaren), telde dan de oude boerenstreek van het dorp.

In 1959 werd begonnen met het ruilverkavelingsplan ‘Het Koningsdiep’. Dit hield in dat onder andere de vaart gedempt werd. Om de waterhuishouding in de hand te houden, werd ten noorden van de oude vaart een nieuw afwateringskanaal gegraven, vanaf Frieschepalen tot aan Buitenstvallaat. Op de gedempte vaart werd in 1964 de asfaltweg De Feart aangelegd van Ureterp Vallaat tot Frieschepalen. In 1982 werd het naastgelegen fietspad aangelegd.

Een ander aspect van de ruilverkaveling was dat er verscheidene kleine boerenbedrijfjes werden gesaneerd waarna de bestaande bebouwing werd afgebroken. De Weibuorren kreeg nieuwe straatverlichting en er werd een begin gemaakt met de uitbreiding ten zuiden van de Weibuorren. Ook werd er een nieuwe ijsbaan aangelegd achter het nieuwe zuidelijke uitbreidingsplan waardoor de ijsbaan aan de Tsjerkeleane kwam te vervallen.

Onder archeologen geniet Ureterp bekendheid doordat hier in 1943 bij de Prinsendobbe aan de Mounleane overblijfselen zijn gevonden van kampplaatsen van rendierjagers uit het eind van de oude steentijd, plm. 10.000 tot 9800 v Chr. en dus vlak na de laatste ijstijd. Op een gebied van 85 vierkante meter, op de ringwal van de dobbe, werden 5408 vuurstenen voorwerpen gevonden, waarvan 1360 werktuigen zoals krombekstekers en verder afslagen en kernstukken. Het klimaat moet hier toen zijn geweest zoals in Lapland en Noord-Siberië nu. De mensen die hier rondtrokken waren aangewezen op wat de natuur hun bood. Men neemt aan dat het bij de vondst om zomerkampen gaat. Omdat vergelijkbare overblijfselen voor het eerst zijn gevonden bij Hamburg staat deze cultuur bekend als de Hamburgcultuur. Ook bij Havelte werden er resten van gevonden. Meerdere verzamelingen werktuigen van voornamelijk Hamburgcultuur gevonden tussen Ureterp en Bakkeveen ligt opgeslagen in het Noordelijk archeologisch depot te Nuis (NAD Nuis).

In 2013 is er een opgraving geweest ter hoogte van de N381 net ten noorden van het Koningsdiep. Het gaat waarschijnlijk om de oudste middeleeuwse kolonisatie van het met veen overdekte dekzandlandschap rond Ureterp, waarbij een geschikte locatie (de met veen overdekte dekzandruggen) vlak bij een waterloop (het Koningsdiep) de eerste vestigingsplaats vormde. Het betreft een zogenaamde rivierontginning (oud Ureterp), waarvan ook elders in de regio enkele voorbeelden bekend zijn (de voorlopers van Wijnjeterp en bij Boornbergum[5][6]). De oudste middeleeuwse sporen bestaan uit sloten/greppels in een dicht net (systeem 1), vermoedelijk om het terrein te draineren. Daarna zijn hier meerdere erven aangelegd, waaronder in elk geval structuur 1, een Gasselte-boerderij. Het ziet er vooralsnog naar uit dat de middeleeuwse nederzetting van deze vindplaats in de loop van de 13e eeuw verlaten is. Het is nog gissen naar de reden. Misschien hebben zandverstuivingen daarbij een rol gespeeld, nadat het lokale veen geoxideerd was. Zowel de fysieke kwaliteit (gaafheid en conservering) als de inhoudelijke kwaliteit van deze middeleeuwse vindplaats zijn hoog.[7]

De klokkenstoel op de begraafplaats van de Sint Petruskerk

Weibuorren 60/62 Ureterp

Ureterp kent weinig monumenten. Het was een arme streek en de kwaliteit van het gebouwde was doorgaans niet hoog. Verreweg de meeste huizen stammen dan ook uit de 20e eeuw. Het oudste gebouw in Ureterp is de in de 13e eeuw gebouwde Sint-Pieterkerk. Op de begraafplaats rondom de kerk staat een klokkenstoel met twee luidklokken.

Er is in Ureterp nog één ander rijksmonument: een aan alle kanten scheef huis uit 1801 naast de Coop-supermarkt op de Weibuorren 60/62 met kleine raampjes. Ureterp kende nog een ander rijksmonument: woonhuis de Paapsche Leer. Rond 1999 is er een nieuw huis in de plaats gekomen. De kopjes en de gevelsteen zijn nog te bezichtigen in Museum Opsterlân. Daarnaast staan er aan het Selmien nog een tweetal boerderijen die uit het eind van de 19e eeuw stammen en een pastoriewoning uit het eind van de 18e eeuw.

Ook is er nog een ingemetselde gevelsteen naast de voordeur van het voormalig postkantoor op Weibuorren 76:

Heere Hendriks

geweesen Brou

wer tot Oerterp

1740

De steen is duidelijk ouder dan het gebouw, dat daar in 1919 kwam op de plaats van het toen voor de tweede maal afgebrande café/logement. De steen zat eerder in het logement, maar de brouwerij van Heere Hendriks stond aan de Feart op de hoek van de Brouwersleane. Heere Hendriks lag vlak naast de kerk begraven onder een liggende steen. Zijn graf is na de Tweede Wereldoorlog geruimd. De steen van zijn vader ligt in de kerk.

Hoewel Ureterp nu geen molens meer heeft, heeft het vroeger in totaal acht molens gekend waarvan de Bruinvisch het bekendst is. Klik in onderstaande lijst op weergeven voor meer informatie.[8]

Daarnaast heeft Ureterp ook een aantal windmotoren gekend. Windmotoren kwamen in de jaren twintig van de 20e eeuw ter vervanging van de traditionele windmolens. Deze windmotoren raakten echter na een paar decennia alweer in onbruik door de opkomst van elektrische gemalen, zo ook in Ureterp. Onderstaand kaartje geeft een overzicht van waar vroeger windmotoren hebben gestaan.[10]

Windmotoren in Ureterp

Het dorpsfeest werd om de twee jaar op de oneven jaartallen gehouden in de eerste volle week van september. Het bestuur van Stichting Dorpsfeest Ureterp wordt gevormd door vrijwilligers uit Ureterp en bestaat sinds 1977. Het doel van de stichting was een dorpsfeest te organiseren voor jong en oud, samen met diverse (buurt)verenigingen uit Ureterp. Op het evenemententerrein aan het Jûkelburd/De Telle staan een feesttent en een kermis.

De Langste Dei, oftewel de langste dag, wordt gehouden op 21 juni. De hoofdstraat, de Weibuorren, wordt tijdens dit evenement afgesloten. De Ondernemers Vereniging Ureterp en de sportverenigingen van Ureterp organiseren hier vervolgens diverse activiteiten. Ook bevindt er zich een markt op de straat. De deelnemende winkeliers hebben een marktkraam buiten. De markt wordt zowel gebruikt door verenigingen en door bewoners van Ureterp. Tevens is er gelegenheid voor ambachtslieden en marktlui om speciale waren aan de man te brengen.

De Weibuorren (hoofdweg) tijdens de Wielerronde van 2014.

Jaarlijks organiseert de Wielerstichting Ureterp een wielerronde voor amateurs. Begin 2011 organiseerden ze voor het eerst een veldrit.

• Op 4 mei vindt de jaarlijkse Nationale Dodenherdenking plaats. De 3 basisscholen van Ureterp hebben de Nationale dodenherdenking, met een kranslegging bij het monument aan de Weibuorren, geadopteerd. Eén keer in de vijf jaar organiseert Plaatselijk Belang Ureterp ook een herdenking voor de gevallenen in Ureterp, met een kranslegging op het kerkhof van de Sint-Petruskerk.
• Op Koningsdag wordt er een optocht door het dorp georganiseerd, waaraan kinderen mee kunnen doen. Ook is er een kleine rommelmarkt en andere activiteiten in De Lijte.
• De Sinterklaasintocht wordt meestal een week na de landelijke intocht van Sinterklaas in november gehouden. Sinterklaas en zijn gevolg rijden een rondje door de hoofdstraat, waarna ze zich verplaatsen naar het Lijteplein en daar de kinderen toespreken.
• Het oudejaarsfeest wordt gehouden in het MFC De Wier.

Oerrock is een driedaags rock-/popfestival, dat sinds 2000 jaarlijks plaatsvindt. Behalve het festival worden sinds 2004 de Oerrock Play-Offs gehouden. Deze play-offs zijn in het leven geroepen om de minder bekende bands een kans te geven om voor een groot publiek op te treden. Eerst worden er vier voorrondes gehouden, waarna de winnaars in de finale strijden voor de winst. De nummers 1 en 2 ontvangen prijzengeld en spelen in het voorprogramma van het Oerrock–Festival. Het idee voor Oerrock werd in 2000 als grap bedacht door een vriendengroep uit Ureterp. Wat kleinschalig is opgezet, is ondertussen uitgegroeid tot een nationaal begrip. Het festival wordt gehouden op het festivalterrein aan de Skieppeleane.

Festival 316 was een jaarlijks christelijk evenement, georganiseerd door Unite in Christ, op het festivalterrein aan de Skieppeleane. De muziekkeuze gaat uit naar eigentijdse christelijke muziek. In 2018 is dit festival samengevoegd met Pinksterfeest Wijnjewoude tot Pinsterfeest 316, waarmee de festivallocatie verhuisde naar Wijnjewoude.

De openbare basisschool van Ureterp is 'De Twirre'. De voorlopers hiervan stonden op Weibuorren 3, de plaats waar tegenwoordig de twee flats staan. Hier heeft van 1876 tot 1952 de Weibuorster school gestaan als vervanger van een daar reeds eerder bestaande school. Aanvankelijk werd deze school met vier lokalen gebouwd; later werden nog twee lokalen aan de achterkant bijgebouwd. In 1952 werd deze school afgekeurd en werd er een nieuwe vlak achter gebouwd. Deze school kreeg de naam ‘Master Allershofskoalle’, vernoemd naar hoofdonderwijzer Eelke Allershof die hier van 1862 tot 1893 aan het hoofd stond. Hier is tot 1976 onderwijs gegeven. Daarna is de school naar haar huidige locatie aan de Skeauwen verhuist. Vanaf 1976 tot medio 1990 hebben in het voormalige schoolgebouw het cultureel centrum ‘de Trefkûle’, de peuterspeelzaal en de muziekschool gezeten. In 1999 zijn de huidige ‘urban villa’s’ opgeleverd.

Ook zijn er twee christelijke scholen in Ureterp. De protestants christelijke basisschool ´De Opdracht´, waar van oorsprong de kinderen van de gereformeerde kerk het onderwijs volgen. En de gereformeerd vrijgemaakte basisschool ´Eben Haëzer’ van de vrijgemaakte gemeente. Laatstgenoemde vervult een regionale functie.

In 1901 startte de christelijke gereformeerde ‘School met den Bijbel’ aan de Feart. De scheuring in de gereformeerde kerk, ontstaan na onenigheid in oorlogsjaren (1944), werkte ook in de school door. Voor de gereformeerde kerk kwam voor de afgekeurde vaartsterschool de nieuwe basisschool ‘De Opdracht’ tot stand, terwijl door de vrijgemaakte gemeente in 1959 een nieuwe basisschool werd gesticht, die in 1977 de naam ‘Eben Haëzer’ kreeg.

Protestants christelijke school

In 1969 werd op de Foareker 21 een semipermanent gebouw met drie lokalen gebouwd en in 1970 op de Foareker 23 een ‘eenmans’ kleuterschool. Deze twee fuseren in 1974 en toen kreeg de school ook haar huidige naam, ‘De Opdracht’. De school werd tot twee maal toe uitgebreid en in 1999 werd de gevel geheel vernieuwd. Op 6 juli 2010 is het huidige gebouw in gebruik genomen.

Gereformeerd vrijgemaakte school

De vrijgemaakt gereformeerde school ‘Eben Haëzer’ werd op 2 oktober 1959 geopend. Het gebouw is een aantal keren uitgebreid, de laatste keer was in 1987. In 2009-2010 heeft er nog een interne verbouwing plaatsgevonden en in 2012 is het plein vernieuwd. Van 1980 tot 1998 werkte Bert Wiersema als onderwijzer aan deze school. Hij schreef de 16-delige jeugdboekenserie "Chris en Jorieke", waarvan de verhalen zich vrijwel allemaal in Ureterp afspelen.

Merskenheide is een natuurgebied van heide en bos onder beheer van Staatsbosbeheer. De ontstaansgeschiedenis van Merskenheide begint in de hoge middeleeuwen, toen het beekdal van het Koningsdiep en omliggend gebied voornamelijk uit hoogveen bestond. Het hoogveen werd in de hoge middeleeuwen ontgonnen voor de landbouw. Maar door de ontginning kwamen de onderliggende dekzandruggen steeds meer tevoorschijn. Deze onvruchtbare dekzandruggen waren niet geschikt voor landbouw en degradeerden al snel tot heidegrond.[11]

Door de komst van kunstmest werd in het begin van de 20e eeuw het meeste van de heide door particulieren in kavels van ongeveer 30 hectare opgekocht en ontgonnen als landbouwgrond. De Merskenheide is waarschijnlijk ontkomen aan deze ontginning door de hoge dekzandkop in het veld waardoor het ongeschikt was om te bewerken. Dankzij deze dekzandkop heeft de Merskenheide ook de ruilverkaveling zo ongeschonden doorstaan.

De Merskenheide is dus van oorsprong geen natuurgebied maar een gedegradeerd stukje cultuurlandschap uit de middeleeuwen.

Mersken is Fries voor marschen of marsland, wat zoveel als laag en drassig land betekent. De gronden rondom het Koningsdiep worden zo op oude kaarten genoemd. De straat De Mersken is pas in de jaren 60 in het kader van de ruilverkaveling aangelegd.

In het zuiden van Ureterp volgt de dorpsgrens een deel van de loop van het Koningsdiep, een gekanaliseerd beekje. Het Koningsdiep en het beekdal daarvan wordt door middel van landinrichtingsproject Koningsdiep onderdeel gemaakt van de ecologische hoofdstructuur van Nederland en zal zo op den duur ook natuurgebied worden.

De beek en haar omliggende gronden zijn in de jaren 60 in het kader van de ruilverkaveling gekanaliseerd, genormaliseerd en in stukken geknipt voor de optimalisatie voor het agrarisch gebruik. Doel is om de beek weer te laten meanderen, stromen en de verschillende delen aan elkaar te koppelen, zodat het weer een doorgaande beek wordt.

In totaal zal 500 hectare rondom het Koningsdiep tot natuur gerealiseerd worden en komt er daarnaast 16,5 hectare aan ecologische verbindingszones. In Ureterp komt er een ecologische verbindingszone tussen het Koningsdiep en de Merskenheide. In 2007 is men van start gegaan met de landinrichting, in 2027 moet dit afgerond zijn.[12]

Dit is een klein natuurgebied onder beheer van Staatsbosbeheer gelegen tussen de Schansweg en het Afvoerkanaal. Het bestaat grotendeels uit loofbos met een ven in het midden en verscheidene graslandjes.

Deze plas bestond oorspronkelijk uit twee zandwinputten waar in de jaren 70 zand werd gewonnen voor de aanleg van het knooppunt Drachten en de A7 tussen Beetsterzwaag en Leek. Ook in 2010 is er weer zand gewonnen en zijn beide plassen samengetrokken. De plas is 20 meter diep.

De plas is vernoemd naar Lippe Gabriëls, een veenbaas die hier in het begin van de 18e eeuw twee wijken bezat. Naar hem is ook de Lippe-om-wyk oftewel de Lipomwyk vernoemd.