Koningskwestie

Paul-Henri Spaak, eerste minister van 1938 tot 1939 en lid van de regering-Pierlot in Londen.

Al van voor de Tweede Wereldoorlog leefde Leopold op gespannen voet met zijn regeringen. Hij verweet de ministers dat ze elkaar in hoog tempo opvolgden en dat ze in de greep waren van niet-constitutionele instellingen zoals partijen en vakbonden. Politiek leek aldus meer op een compromis van materiële belangen dan op het dienen van het algemeen belang. Hij zag het als zijn plicht daartegen in te gaan. Omgekeerd was er eveneens wantrouwen. Na de inval van nazi-Duitsland weigerde Leopold met zijn regering in ballingschap te gaan in het Verenigd Koninkrijk, in tegenstelling tot koning Haakon VII van Noorwegen, groothertogin Charlotte van Luxemburg en koningin Wilhelmina der Nederlanden. Hij wilde in zijn land blijven, zoals koning Christiaan X van Denemarken, hierbij voorrang gevende aan zijn hoedanigheid van opperbevelhebber.

Leopold verklaarde toen:

	Ik ben vastbesloten om te blijven te midden van mijn troepen, het is een gevoelskwestie. (...) Frankrijk zal aan de strijd verzaken, binnen enkele dagen misschien al. Engeland zal de strijd in zijn koloniën en op zee voortzetten. Ik kies de lastigste weg.
— Leopold III

De koning was ervan overtuigd dat Adolf Hitler de oorlog had gewonnen en dat hij het lang voor het zeggen zou hebben. Een Belgisch bestuur moest in het land blijven om de onafhankelijkheid en het voortbestaan van het land en van de dynastie te garanderen. De regering meende daarentegen dat, zolang Britten en Fransen bleven vechten, België zich niet bij de nederlaag mocht neerleggen, zelfs niet na de bezetting. Daarom trok de regering zich terug naar Frankrijk en later naar Londen en eiste ze dat de koning zich als staatshoofd bij zijn regering zou voegen.

Belgische propagandaposter van koning Leopold III met opschrift "28 Mei 1940, Halt, Sire Dat Vergeten Wij Nooit" naar aanleiding van de 18-daagse veldtocht.

Op 28 mei 1940 capituleerde Leopold en werd hij formeel krijgsgevangene. Meteen verklaarde de regering vanuit Parijs dat de koning voortaan in de onmogelijkheid tot regeren verkeerde en de ministerraad de koninklijke macht zou uitoefenen, tot een regent werd aangewezen. Op de Franse radio viel eerste minister Hubert Pierlot de koning aan, waarop Leopold zijn regering niet meer erkende. Het gedeelte van de Belgische parlementsleden dat in de Franse stad Limoges aanwezig was, keurde de houding van de regering goed. Van juni tot augustus twijfelde de regering Pierlot over de te volgen koers. Op 18 en 19 juni was ze reeds van mening "iedere vijandige daad tegenover de Duitsers [te moeten] vermijden". Na de Franse capitulatie van 22 juni raakten een aantal ministers overtuigd van het gelijk van de koning. Op 26 juni schreef de regering een brief aan Leopold waarin zij haar ontslag voorstelde zodra de vorst dat wenselijk achtte om een nieuwe regering te vormen. In dezelfde brief (met als koerier de Belgische diplomaat burggraaf Joseph Berryer) had eerste minister Pierlot het over twee dringende zaken die dienden te worden behandeld, één ervan was met de Duitsers de voorwaarden te bespreken van een wapenstilstand of een overeenkomst betreffende België. De vorst weigerde te antwoorden en later verbood Hitler die ministers om terug te keren.

De ministers Marcel-Henri Jaspar (Volksgezondheid) (op eigen houtje), en Albert De Vleeschauwer (Koloniën) en Camille Gutt (Financiën) (in opdracht van de regering) weken intussen naar Engeland uit. De Vleeschauwer, die Belgisch-Congo onder zijn gezag had, sloot een akkoord met de Britse regering om de strijd voort te zetten en hij overtuigde zijn collega's Pierlot en Paul-Henri Spaak, die in Vichy verbleven, om via Spanje en Portugal naar Londen te komen en daar als Belgische regering de strijd, aan de zijde van de geallieerden, verder te zetten.

Hoewel hij formeel krijgsgevangen was, verbleef de koning met zijn hofhouding en kinderen in het kasteel van Laken en onderhield hij contact met enkele politici in België, in de eerste plaats met de autoritaire socialist Hendrik De Man. Deze invloedrijke leider schreef in die dagen een Manifest waarin hij opriep de Duitse overwinning te aanvaarden en België, 'verlost' van het parlementarisme, op te bouwen met één partij rond de koning. Toen hij de tekst begin juli 1940 wilde publiceren, verbood de bezetter dit.[2] Onvoorzichtige uitspraken maakten ondertussen dat hij op het Paleis persona non grata was geworden. Hij verliet de politiek en trok zich in de Franse regio Savoie en in Zwitserland.

Belgische propagandaposter over koning Leopold III Met het opschrift "Berchtesgaden 16 novembre 1940" uitgegeven in 1950.

Een mogelijke ontmoeting tussen Leopold en Hitler werd al, onmiddellijk na de capitulatie, op initiatief van deze laatste vooropgesteld. Op 31 mei kreeg Leopold hiervoor een formele uitnodiging, die hij aanvaardde, onder de voorwaarde dat de ontmoeting incognito zou gebeuren. Hitler ging hier niet mee akkoord. De bijeenkomst werd derhalve uitgesteld. Toen de koning er op 26 augustus via zijn bewaker, kolonel Werner Kiewitz, aan herinnerde, was de belangstelling bij Hitler verdwenen. Hij had ondertussen wrevel opgevat tegenover de koning en met een instructie van 14 juli beslist dat de handelingsvrijheid van Leopold III beperkt en gecontroleerd diende te worden. Hij was ontstemd over de rol die Leopold vanuit zijn residentie in Laken speelde met de talrijke audiënties die hij verleende aan Belgische personaliteiten.

Het bezoek aan België van zijn zus Marie-José, de echtgenote van de kroonprins van Italië, Duitslands bondgenoot, was aanleiding voor Leopold om Hitler opnieuw te benaderen. Marie-José reisde van Brussel naar Berchtesgaden (en terug) en bemiddelde bij Hitler om Leopold te ontvangen. De ontmoeting vond plaats op 19 november 1940 in Berchtesgaden. Hitler bevestigde dat Leopold niet zou regeren zolang de oorlog duurde en weigerde toezeggingen omtrent de toekomst van België na de oorlog. Ook met betrekking tot de voedselbevoorrading en het lot van de krijgsgevangenen bereikte Leopold niets.

Kardinaal Jozef Van Roey in 1929.

Op 6 december 1941 trad Leopold in het huwelijk met de zwangere Lilian Baels die (onofficieel) de titel prinses van Retie kreeg. Daarop bleek dat ze eerder al, op 11 september, in het geheim kerkelijk waren gehuwd. Kardinaal Jozef Van Roey, de aartsbisschop van Mechelen had hiermee de Belgische Grondwet overtreden, die een kerkelijk huwelijk verbiedt voor het burgerlijk huwelijk. Het nieuws van dit huwelijk en de geboorte, op 18 juli 1942, van een zoon (prins Alexander van België) werd door grote lagen van de bevolking en vooral door de Belgische krijgsgevangenen met wie de vorst zich solidair had verklaard, slecht onthaald.[3]

De koning werd op 7 juni 1944, daags na de invasie van Normandië naar Duitsland en nadien naar Oostenrijk gedeporteerd. De regering-Pierlot keerde op 8 september 1944 terug. Het parlement (nog steeds in zijn vooroorlogse samenstelling) stelde prins Karel, broer van Leopold, aan als regent aangezien de koning in krijgsgevangenschap verbleef. In mei 1945 werd Leopold III in de buurt van Salzburg door het Amerikaanse leger bevrijd.

Ondertussen was de regering-Pierlot op 12 februari 1945 vervangen door een tweede regering van nationale eenheid onder de leiding van Achille Van Acker die besprekingen begon met het oog op de terugkeer van de koning. Deze liepen op niets uit toen de regering, onder socialistische druk, op troonsafstand aanstuurde. Leopold III kon daar niet op ingaan en Van Acker bood het ontslag van de Regering-Van Acker aan. In juli 1945 werd een wet goedgekeurd waarbij de onmogelijkheid van de koning om te regeren slechts kon worden beëindigd nadat de verenigde kamers het einde van die onmogelijkheid had vastgesteld. In afwachting van een voor regering en parlement haalbare oplossing, verbleef de koninklijke familie in ballingschap in het Zwitserse Pregny.

Al vanaf het begin van de koningskwestie kwamen de politieke tegenstellingen in het parlement tot uiting. Socialisten, communisten en de meeste liberalen waren tegen de terugkeer. De christendemocraten van de CVP/PSC waren voor. Toen de regering een volksraadpleging niet aanvaardde, stapten deze laatsten uit de regering-Spaak IV in maart 1947. De Belgische verkiezingen 1949 in juni - de eerste Belgische landelijke verkiezingen met vrouwenstemrecht - brachten een overwinning voor de Christelijke Volkspartij (CVP/PSC). Hun absolute meerderheid in de Senaat en op één zetel na in de Kamer en de christendemocratische premier Gaston Eyskens, drukten de gewenste volksraadpleging door. Op 12 maart 1950 trokken de Belgen naar de stembus voor een volksraadpleging, een unicum in de Belgische geschiedenis. Omdat de Belgische grondwet niet voorzag in een procedure hiervoor, was de volksraadpleging niet bindend, niet voor de regering en evenmin voor het parlement. De vraag luidde: "Zijt U de mening toegedaan dat Koning Leopold III de uitoefening van zijn grondwettelijke machten zou hernemen?"[noot 1]

De uitslag verdeelde de twee gemeenschappen van het land. 2.933.382 stemden voor Leopolds terugkeer (57,68%) en 2.151.881 tegen (42,32%). De verdeling van de voor- en tegenstemmers was regionaal gekleurd.

In Vlaanderen stemde de meerderheid voor in alle provincies. In Wallonië stemde de meerderheid in de provincies Namen en Luxemburg vóór. De dichtbevolkte geïndustrialiseerde provincies Luik en Henegouwen waren tegen. In het arrondissement Brussel (het huidige Brussels Hoofdstedelijk Gewest plus het huidige arrondissement Halle-Vilvoorde) was een kleine meerderheid tegen. Op provinciaal niveau was in het toenmalige tweetalige Brabant (inclusief Brussel) een nipte meerderheid vóór.[4]

Het percentage geldige stemmen vóór de terugkeer van Leopold III, per kiesarrondissement. Donkergroen is grote meerderheid voor, groen is meerderheid voor, oranje is bijna 50% voor, rood is meerderheid tegen.

*Het arrondissement Verviers was in meerderheid voor.
**Het arrondissement Namen was in meerderheid nipt tegen.

Belgische propagandposter over koning Leopold III Met het opschrift "Mijn Lot Zal Het Uwe Zijn" uitgegeven 1950.

In maart 1950 hield Wallonië een algemene staking tegen de terugkeer van de koning. Toen Eyskens volgens de uitslag van de volksraadpleging de goedkeuring van de terugkeer van de koning door de verenigde kamers wilde doen stemmen, weigerde de liberale coalitiepartner en verliet de regering-G. Eyskens I. Het parlement werd ontbonden en de Belgische verkiezingen 1950 in juni hadden als inzet de koningskwestie. De CVP behaalde de volstrekte meerderheid in Kamer en Senaat en vormde de homogene Regering-Duvieusart I. In het parlement stelde de meerderheid op 20 juli 1950 vast dat aan de onmogelijkheid te regeren een einde was gekomen en op 22 juli keerde de koning terug naar België. Daarop werden nieuwe stakingen georganiseerd en betogingen gehouden. In Grâce-Berleur, bij Luik, werden op 30 juli drie betogers gedood door rijkswachtkogels, een vierde overleed later. De situatie dreigde te ontsporen door een aangekondigde mars op Brussel op 2 augustus.

Spoedoverleg tussen de drie grote politieke families leidde tot een akkoord om de koninklijke bevoegdheden over te dragen aan kroonprins Boudewijn. Op 31 juli ontving de koning de eerste minister Jean Duvieusart en stemde hij in met dit plan. Tijdens de daaropvolgende nacht kwam hij terug op zijn beslissing en probeerde een regering te vormen die hem zou steunen. Nadat Duvieusart dreigde met ontslag en alle andere ministers (uitgezonderd Albert de Vleeschauwer van Binnenlandse Zaken) zich solidair verklaarden met de premier, en Leopold niemand bereid vond een nieuwe regering te vormen, gaf hij zich gewonnen en ging hij akkoord met de onmiddellijke overdracht van zijn bevoegdheden en met de troonsafstand na één jaar, beide ten voordele van zijn zoon.

Boudewijn en zijn echtgenote, koningin Fabiola, in het Witte Huis in 1969.

De toen twintigjarige prins Boudewijn legde op 11 augustus 1950 de grondwettelijke eed af voor de Verenigde Kamers. Tijdens de eedaflegging kwam het tot een incident toen het communistische Kamerlid en partijvoorzitter Julien Lahaut uitriep "Vive la République" (Leve de republiek). Op 18 augustus werd Lahaut thuis in Seraing door enkele aanhangers van Leopold vermoord. Het gerechtelijk onderzoek bleef zonder resultaat, doch in 1985 slaagden de onderzoeksjournalisten Rudi Van Doorslaer en Etienne Verhoeyen er in de ondertussen overleden daders te identificeren.[5]

De leopoldisten, die de volksraadpleging vooral in Vlaanderen op beslissende wijze wonnen, voelden zich verraden, maar de stakingen kwamen tot een eind, de mars op Brussel werd afgelast en de toestand stabiliseerde zich. Tot de meerderjarigheid van Boudewijn, die met de eedaflegging de titel Koninklijke Prins- Prince Royal droeg, bleef Leopold formeel de koning. Op 16 juli 1951 tekende hij de troonsafstand en een dag later volgde Boudewijn hem op als Koning der Belgen.

Leopold III bleef over zijn troonsafstand zijn verdere leven ontgoocheld, zoals bleek uit het bijna twintig jaar na zijn dood door zijn weduwe prinses Lilian gepubliceerde boek Kroongetuige. Over de grote gebeurtenissen tijdens mijn koningschap (2001), waarin hij persoonlijke documenten en aantekeningen verzamelde.

• LEOPOLD III, Kroongetuige. Over de grote gebeurtenissen tijdens mijn koningschap, Tielt, Lannoo, 2001.

• A TESTIBUS, Le Parlement dans la tempête, Brussel, Ignis, [1942].
• Witboek 1936-1946 gepubliceerd door het Secretariaat van den Koning. I. Memorie, Brussel, Goemaere, z. j.
• [Jacques PIRENNE], De houding van Leopold III van 1936 tot de bevrijding, Brussel, 1949.
• Luc SCHEPENS, 1940, Dagboek van een politiek conflict, Tielt, 1970.
• Jules GERARD-LIBOIS & José GOTOVITCH,L'An 40. La Belgique occupée, 1971.
• Fernand VANLANGENHOVE, La Belgique et ses garants. L'été 1940, 1972.
• Jean DUVIEUSART, La question royale. Crise et dénouement: juin, juillet, août 1950, Brussel, 1975.
• Jacques PIRENNE, Mémoires et notes politiques, Verviers, 1975.
• Robert ARON, Léopold III ou le choix impossible, Parijs, 1977.
• Albert DE JONGHE, Berchtesgaden (19 november 1940): voorgeschiedenis, inhoud en resultaat, in: Res Publica, 1978.
• José GOTOVITCH, L'opinion et le Roi, 1940-1944, in: Res Publica, 1978.
• Jean STENGERS, Aux origines de la question royale. Léopold III et le gouvernement. Les deux politiques belges de 1940, Parijs, Duculot, 1980.
• Albert DE JONGHE, Hitler en het politieke lot van België, Antwerpen, 1982.
• Generaal VAN OVERSTRAETEN, Léopold III prisonnier, Brussel, 1986.
• J. CLEEREMANS, Leopold III en het jaar 40, Kortrijk, Groeninghe, 1986.
• Albert DE JONGHE, De laatste boodschap van Kiewitz namens koning Leopold III voor Hitler (15 juni 1944), in: Belgisch Tijdschrift voor filologie en geschiedenis, 1987.
• Albert DE JONGHE, Aspekten van de wegvoering van koning Leopold III naar Duitsland (7 juni 1944), in: Bijdragen Navorsings- en Studiecentrum voor de Tweede Wereldoorlog, 1988.
• Michel BRELAZ, Léopold III et Henri de Man, Genève, éditions des Antipodes, 1988.
• Jean VAN WELKENHUYZEN, Quand les chemins se séparent, Parijs, Duculot, 1988.
• Jean VANWELKENHUYZEN, Leopold III, de l'exil à l'abdication: ombres et brouillard, in: La Revue Générale, 1989.
• J. CLEEREMANS, Un royaume pour un amour. Léopold III, de l'exil à l'abdication, Brussel, Hatier, 1989.
• Hendrik DE MAN, Le dossier Leopold III et autres documents sur la période de la seconde guerre mondiale, Genève (Michel Brelaz ed.), Ed. des Antipodes, 1989.
• Jules GERARD-LIBOIS & José GOTOVITCH, Léopold III. De l'an 40 à l'effacement, Brussel, 1991.
• Pierre D'YDEWALLE, Memoires, 1912-1940, Tielt, Lannoo, 1994.
• Jan VELAERS & Herman VAN GOETHEM, Leopold III. De koning, het Land, de Oorlog, Tielt, Lannoo, 1994, ISBN 90-209-2387-0
• Vincent DUJARDIN, Marc VAN DEN WIJNGAERT & Michel DUMOULIN (dir.), Léopold III, Brussel, Complexe, 2001.
• Jean STENGERS, Léopold III et le gouvernement. Les deux politiques belges de 1940, Brussel, Ed. Racine, 2002 (herziene en herwerkte editie van de uitgave bij Duculot, Gembloux in 1980)

De koningskwestie sloop in de stripreeksen Suske en Wiske door Willy Vandersteen en Nero door Marc Sleen. Omdat zowel Vandersteen als Sleen voor katholieke kranten werkten namen ze in hun strips een pro-Leopold III-standpunt in.

• In het Suske en Wiske-album "De koning drinkt" (1947) worden Suske, Wiske, Tante Sidonia en koning Poefke in een toren gejaagd, terwijl koning Cactus de rest van Poefkes onderdanen gevangen houdt. Poefke merkt op: "Wat kan onze weerstand hier nog baten, 'k geloof dat ik er beter aan gedaan had mijn volk niet alleen te laten." Wiske merkt in de originele versie op: "Dat is maar een gedacht, Poefke! Begin dan maar al met een villa in Zwitserland te huren." Dit is een verwijzing naar Leopold III die toen in een Zwitserse villa verbleef, in afwachting tot hij terug naar België kon keren.
• In het Nero-album "De Man met het Gouden Hoofd" (1950) ziet Nero op de Noordpool in de verte een groepje mensen. Het blijken pinguïns te zijn die rond marcheren met aanhangborden waarop "JA!" geschreven staat (strook 86). Dit was wat men in de volksraadpleging moest stemmen als men wilde dat Leopold III zou terugkeren.
• In de originele Suske en Wiske De stalen bloempot (1950) wordt Suske naar het eiland Amoras ontvoerd om er koning te worden. De Stalen Bloempotters willen niet dat "de koning terugkomt." In de latere albumversie werden de verwijzingen minder expliciet. De oorspronkelijke openingsstrook van het verhaal liet Lambik vanuit het vliegtuig een spandoek ontrollen met "JA, morgen begint ons nieuw avontuur: De Stalen Bloempot!". Wiske merkt hierna op: "Zou dat OOK zo lang duren, Lambik?"
• In het Nero (strip)album "De Hoed van Geeraard de Duivel" (1950) willen een groepje opstandelingen dat een Indische koning aftreedt. De opstandelingen zijn karikaturen van de socialistische politici Camille Huysmans en Paul-Henri Spaak, die zich tegen de terugkeer van Leopold III verzetten.

• Mini-koningskwestie
• Belgische monarchie