Johannes van den Bosch

De troepen van de sultan van Djokjakarta

Het hoofddoel van de zending van Van den Bosch was het stelsel van bestuur in Indië zodanig in te richten, dat de Oost-Indische bezittingen in de kosten van het eigen onderhoud zouden kunnen voorzien; dat haar productief vermogen werd vermeerderd en dat zij meer aan de belangen van de Nederlandse handel (waaronder die van de Nederlandsche Handel-Maatschappij wel in de eerste plaats genoemd zou mogen worden) en van de Nederlandse industrie dienstbaar zou worden gemaakt. Omdat bij de komst van Van den Bosch in Indië de opstand in Midden-Java reeds was gedempt en ten gevolge van de gevangenneming van Diepo Negoro, een paar maanden nadat Van den Bosch het bestuur had aanvaard, de rust op Java was weergekeerd, waren de omstandigheden niet ongunstig voor de verwezenlijking van hetgeen Van den Bosch beoogde. In de eerste plaats moesten echter schikkingen worden gemaakt met de vorsten van Soerakarta en Djokjakarta, die aanzienlijke landstreken, tot hun gebied behorend, moesten afstaan en daarbij de apanages der prinsen, zowel van hen, die getrouw gebleven waren, als van hen, die zich gedurende de opstand hadden afgescheiden, geregeld worden. Verder moest de organisatie van de vier nieuwe residenties Bandjoemas, Bagelen, Madioen en Kediri plaats hebben. Daarna kon Van den Bosch zich aan zijn hoofddoel wijden.

Suikerriet-plantage

Hoewel Van den Bosch zich in zijn eerdere geschriften een, zij het dan ook niet onbepaald, voorstander getoond had van vrije handel en vrije arbeid en hij zich er tegen verklaard had de inlander meer te belasten dan al gebeurde, gaf hij al voor zijn vertrek in zijn Nota van 6 maart 1829 over de kolonisatie op Java te kennen, dat zijns inziens de duurdere en zwakkere werkkrachten aldaar en de hogere vracht ten gevolge van de langere afstand, bij de concurrentie met West-Indië en Amerika, Europese ondernemers zou afschrikken om ondernemingen met vrije arbeid te vestigen. Toch achtte hij de teelt van producten voor de algemene markt beslist noodzakelijk ten einde gouden en zilveren species machtig te worden zonder welke geen lasten geregeld kunnen worden voldaan en zonder welke het gouvernement de krachtigste hefboom mist, om de slapende krachten der bevolking in beweging te brengen en in het algemeen belang aan te wenden. Op een andere plaats stelde Van den Bosch in het licht, dat zonder voorbrenging van producten voor de algemene markt en aldus zonder natuurlijke toevloeiing van specie, ieder land, en dus ook Java, meer en meer verarmen moet. Daarom moest hierin worden voorzien; daarom moest de Javaan werken, evenals de inwoners van andere landen, die veelal daartoe werden gedwongen door de noodzakelijkheid om in hun levensonderhoud te voorzien. Al zes maanden na de aankomst van Van den Bosch op Java deed hij schriftelijke voorstellen aan de Raad van Indië tot uitbreiding van de teelt van producten voor de Europese markt. Volgens die voorstellen wilde hij gebruik blijven maken van de door zijn voorganger ingestelde commissies van landbouw en aanvankelijk wilde hij nog alles tot stand brengen door vrije industrie van Europeanen, Chinezen en vrijwillige arbeid van Javanen, zodat ook in de jaren 1830 en 1831 enige suiker- en indigocontracten op die voet tot stand kwamen. Maar door de overgrote behoefte aan geld van het moederland na het begin van de Belgische omwenteling in 1830, was een grotere uitbreiding der cultures, dan op die wijze verkregen werd, nodig. Het beheer en de leiding van de cultures werd nu uit handen van de commissies van landbouw en in de hand van de regering genomen. Wel liet Van den Bosch de particuliere industrie naast de gedwongen cultures bestaan en werd zij zelfs door het gouvernement gesteund, maar meer en meer geraakten de gouvernementscultures op de vóór- en de particuliere industrie op de achtergrond. Het planten, bereiden en leveren van koffie en indigo op grote schaal werd, in beginsel - maar, zoals later bleek, niet in de praktijk - tegen betaling van landrente voor de Javaan verplicht; evenals het planten van suikerriet en het leveren daarvan aan de fabrieken, waarvoor de levering van gefabriceerde suiker eveneens verplicht werd gesteld. Aan hen, die fabrieken oprichtten, werden voorschotten verstrekt. Ook richtte het gouvernement zelf fabrieken op. Een van de hoofdbeginselen van Van den Bosch was, dat het Nederlandse bestuur zich zo min mogelijk met de inwendige aangelegenheden der Javanen moest bemoeien en deze, zowel als de regelingen betreffende de cultures, moest overlaten aan de hoofden. Om hen en ook de Europese ambtenaren aan te moedigen, werden hun voordelen uit de cultures toegekend. Doordat het gouvernement de producten door Nederlandse schepen deed overbrengen, ging dat vervoer, dat eerder meestal door de Engelse handel geschiedde, in Nederlandse handen over. In de Raad van Nederlands Indië vonden de plannen van Van den Bosch tegenwerking van de kant van het lid Merkus, die zelfs ontslag uit zijn functie had verzocht, omdat hij zich met de voornemens van de nieuwe gouverneur-generaal niet kon verenigen; aan zijn verzoek werd echter op aandrang van Van den Bosch niet voldaan.

Rivier te Tji Mandiri, Java

Ten gevolge van het door Van den Bosch ingevoerde stelsel, dat in de volgende jaren werd verbeterd en aanzienlijk uitgebreid, vloeiden in de loop der tijd grote sommen in de Nederlandse schatkist en werd Nederlands Indië financieel onafhankelijk van het moederland, terwijl ook handel en industrie, die in verval waren geraakt, gingen bloeien, maar zeker was het dat daardoor aan de Javaan grote belemmeringen en zware verplichtingen werden opgelegd, omdat het werk tegen te lage beloning en feitelijk gedwongen plaats had, terwijl door het streven om de "batige sloten" zo hoog mogelijk op te voeren, onvoldoende voorzien werd in de behoeften van het land en de ontwikkeling daarvan werd belemmerd. Opmerking verdient echter, dat baron van Hoëvell, een van de krachtigste bestrijders der koloniale exploitatie-politiek, in de Tweede Kamer (8 mei 1851) erkende, dat, naar zijn mening, vóór 1830 het Cultuurstelsel, zoals het voortsproot uit het brein van Van den Bosch, niet zoals het uitgevoerd werd, misschien het enige mogelijke en uitvoerbare was, om Java productief te maken voor de Europese markt; hij voegde daarbij, dat al die schilderingen, die destijds in de Kamer werden opgehangen omtrent de ongelukkige toestand van de Javaanse bevolking, waarheid bevatten. Dit zou echter, volgens hem, geen noodzakelijk gevolg van het stelsel zijn geweest, maar het was te wijten aan de wijze, waarop het ten uitvoer was gebracht. Door de zending van te veel producten naar Nederland, buiten de handel om, werd een nadelige invloed uitgeoefend op het munt- en bankwezen; de kopercirculatie werd op onrustbarende manier uitgebreid. Door de tegenwerking, die Van den Bosch bij de invoering der door hem gewenste maatregelen ondervond en die invloed had op zijn gestel, gaf hij reeds in oktober 1830 en andermaal in maart 1831 de wens te kennen, naar het vaderland terug te keren. Maar op een besliste wens van de koning bleef hij in functie, maar werd Baud, die zich met zijn inzichten kon verenigen, in september 1832 naar Indië gezonden, om als eerste ambtenaar, op de gouverneur-generaal volgend, werkzaam te zijn en het bestuur over te nemen, als Van den Bosch Nederlands Indië zou verlaten. Van den Bosch hield zich nu op met de inrichting van bestuur en administratie op Sumatra's Westkust en vertrok op 15 oktober naar Batavia, waar hij op 13 november aankwam. Omdat hij grote plannen voor Sumatra koesterde en dit gehele eiland, voor zover dit mogelijk was, in verband met het in 1824 met Engeland gesloten traktaat, wilde onderwerpen, had hij nog bevel gegeven Bondjol in te nemen en het Nederlandse gebied naar het binnenland zover mogelijk en aan de westkust tot Singkel uit te breiden, terwijl hij van de omstandigheid dat de sultan van Djambi enige vijandelijkheden in het gebied rond Palembang had gepleegd, gebruik maakte om hem te noodzaken tot het sluiten van een verdrag, waarbij onder meer het recht verkregen werd tot het bezetten van Moeara-Kompeh aan de rivier van Djambi, waardoor, naar de mening van Van den Bosch, de Nederlanders in de gelegenheid zouden zijn de handel van Djambi en daardoor het landschap zelf te beheersen. Zijn adjudant indertijd was de in de Paderi-oorlogen door de wol geverfde luitenant-kolonel Bauer.