Cornelis Speelman (1628-1684)

Cornelis Speelman werd geboren op 3 maart 1628 als zoon van een Rotterdamse koopman en was een telg uit de familie Speelman. Al op zijn 16de vertrok hij aan boord van de Hillegersberg als assistent in dienst van de VOC naar Java. Hij kwam in mei 1645 in Batavia aan. In 1648 werd hij boekhouder, in 1649 onderkoopman. In 1651 werd hij secretaris van de Raad van Indië. Hij reisde datzelfde jaar met de gezant Joan Cunaeus naar Perzië en schreef het reisverslag. Hij bezocht de ruïne van Darius in Persepolis en maakte een feestelijk ontvangst door de sjah Abbas II mee. Nog voor het einde van reis werd hij in 1652 tot koopman bevorderd. Terug in Batavia werkte hij op het kantoor van boekhouder-generaal die hij lange tijd waarnam en uiteindelijk in 1657 opvolgde. Ondertussen was hij in 1653 getrouwd met de vijftienjarige Petronella Maria Wonderaer, dochter van de ontvanger-generaal/havenmeester Sebald Wonderaer. In 1659 werd hij "kapitein over de compagnie pennisten" in Batavia. In 1661 werd hij schepen van Batavia.

Schildering voorstellende de moord op kapitein Tack in Kartasura (1684), collectie Tropenmuseum

Op 12 juni 1663 werd Cornelis Speelman door Joan Maetsuycker aangesteld als gouverneur en directeur van Coromandel. Hij werd in september 1665 geschorst door de Heren XVII op beschuldiging van particuliere handel. Hij had een diamant gekocht voor zijn vrouw die doorverkocht werd omdat ze hem niet mooi vond. Ondanks zijn krachtig protest werd hij door het gerecht in Batavia om een voorbeeld te stellen veroordeeld tot een schorsing van vijftien maanden en een boete van 3.000 gulden. Hij werd in 1666 benoemd als admiraal en superintendent van een expeditie naar Makassar. Op 18 november 1667 sloot hij het Verdrag van Bongaja. In hetzelfde jaar werd hij benoemd tot commissaris over Ambon, Banda-eilanden en Ternate en extra-ordinaris raad van Indië. In 1669 ging hij opnieuw als admiraal naar Makassar en onderwierp het rijk volledig. In 1670 werd hij daarvoor met een gouden keten met medaille beloond.

Verovering van Makassar door Speelman, 1666-1669.

Op 23 maart 1671 werd hij ordinaris raad van Indië. Het jaar daarop is hij admiraal van een vloot tegen de Fransen. In december 1676 ging hij als leider van een expeditie naar Midden-Java omdat Amangkoerat II van Mataram de soesoehoenan van Mataram in het nauw kwam; en Speelman moest de alliantie met Mataram redden. Op Java's oostkust trok hij ten strijde tegen Trunojoyo en veroverde Soerabaja. Het zou enige tijd duren voordat de rust er zich herstelde. Eind 1677 werd hij naar Batavia teruggeroepen en op 18 januari 1678 benoemd tot eerste raad en directeur-generaal van Indië. Eveneens in 1678 werd hij aangesteld tot president van het college van schepenen in Batavia. Op 29 oktober 1680 volgde zijn benoeming tot gouverneur-generaal; in die functie volgde hij op 25 november 1681 Rijcklof van Goens op.

Tijdens het bestuur van Cornelis Speelman als gouverneur-generaal werd de sultan van Ternate onderworpen. Vervolgens stond de sultan de landen die tot zijn rijk behoorden aan de VOC in eigendom af.

In 1680 verklaarde het Sultanaat Bantam de VOC de oorlog. In 1683 gaf het zich over. De Engelsen verdwenen in 1684 uit Bantam (stad) en verhuisden naar het voor hen veel ongunstiger gelegen Benkoelen.

Cornelis Speelman overleed in het kasteel te Batavia. De begrafenis vond plaats met grote luister en kosten noch moeite werden gespaard. Hij is in de Kruiskerk begraven waarbij 229 kanonschoten werden gelost. Joannes Camphuys volgde hem als gouverneur-generaal op.

1. Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, Volume 3, Issue 2 door Wolter Robert van Hoëvell

• Stapel, F.W. (1941) Gouverneurs-Generaal van Nederlandsch-Indië, p. 33.