Congres van Wenen

Een staatkundige herordening van Europa was nodig, want de Franse Revolutie en vooral de daaropvolgende napoleontische oorlogen hadden die kaart grondig hertekend. Zo was het eeuwenoude Heilige Roomse Rijk verdwenen, en had Frankrijk de confederale gebieden van de Oostenrijkse Nederlanden en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden geannexeerd, net als de Franstalige delen van Zwitserland en het gebied van Duitsland ten westen van de Rijn. Hoewel sommige conservatieve aristocraten de 'vooroorlogse' situatie inclusief grenzen weer wilden herstellen zag de meerderheid der verzamelde staatslieden de noodzaak in van een staatkundige vereenvoudiging van de kaart van Europa en een grondige sanering van de wirwar van heerlijke rechten. Napoleon had veel staatjes en staten al samengevoegd en het veelal plaatselijke recht vereenvoudigd en nationaal gelijkgeschakeld. En ook zijn invoering van een betere administratie van bijvoorbeeld de burgerlijke stand wilde men handhaven. Dit waren allemaal 'praktische' verbeteringen waar iedereen de waarde van kon inzien maar de oorspronkelijke idealen van de Franse Revolutie, Liberté, egalité et fraternité (vrijheid, gelijkheid en broederschap), overigens door de autoritaire Napoleon later in zijn loopbaan ook met voeten getreden, wilden de verzamelde aristocraten natuurlijk niet overnemen, want dat hield een aantasting van hun aloude rechten en privileges in.

Het Congres, waarbij de Oostenrijkse kanselier Klemens von Metternich grote invloed had op het verloop ervan, begon in september of oktober 1814 (de bronnen verschillen over de aanvangsdatum) en eindigde op 9 juni 1815 met het voorlezen van de besluiten. Toch kan men aan dit Congres geen duidelijk begin en eind toekennen. Het was eerder een verzamelnaam voor een proces dat begon in de zomer van 1812 en in 1822 werd afgerond met als gemeenschappelijk element dat iedere deelnemer doodsbang was door de andere buitenspel te worden gezet in een strijd om gebied, macht en invloed. Het bijzondere aan dit congres kwam hierop neer dat slechts één plenaire zitting plaatsvond en dat de discussies en de beslissingen elders werden genomen, eerder in de marge. Tijdens dit congres kwamen twee grote tegenstellingen naar boven: het wederzijdse wantrouwen tussen het Verenigd Koninkrijk en Rusland, alsmede de rivaliteit tussen Pruisen en Oostenrijk. Daarbij trachtte het overwonnen Frankrijk opnieuw een rol op het eerste plan te spelen.

Volgens Emmerich Joseph von Dalberg, een Duitse diplomaat in Franse dienst, getuigde het Congres van een totale beginselloosheid en werden de zaken naar het einde toe steeds willekeuriger afgehandeld of afgedaan met instemmend geknik. Hij schreef: "Wij ronden nu de treurige zaken af; het resultaat van dit alles kon niet kleingeestiger zijn." De ontsnapping eind februari 1815 van Napoleon van Elba en zijn verdere opmars naar Parijs veranderde de politieke en militaire situatie, waardoor de urgentie om tot een afronding te komen heel groot werd. Congressecretaris Friedrich von Gentz werd gemaand vlug een verslag van de handelingen van het congres op te stellen. Dit werd een slotakte van 121 artikelen, met alle congresbesluiten en overeenkomsten genomen vanaf de aanvang tot begin juni 1815. De slotakte was klaar op 8 juni en werd de dag daarop in de ontvangstzaal van de Hofburg van Wenen plechtig voorgelezen in aanwezigheid van alle partijen. Op enkele uitzonderingen na (kardinaal Ercole Consalvi en de Spaanse vertegenwoordiger de Markies van Labrador), gaven alle gedelegeerden op 26 juni 1815 de goedkeurende handtekening. Inmiddels, op 18 juni, was Napoleon definitief verslagen in de Slag bij Waterloo.

In aanvulling op deze slotakte werd op 20 november 1815 het Verdrag van Parijs ondertekend door de vijf grote mogendheden: Frankrijk, Oostenrijk, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en Pruisen.

Karikatuur van dansende staatshoofden op het Congres.

De gezanten met hun entourage van raadgevers en bedienden vormden een bont gezelschap van enkele duizenden personen, waarbij de Oostenrijkers erop toezagen dat hun hoge gasten niets tekortkwamen tijdens hun verblijf in Wenen. De vele bals en partijen ontlokten Charles-Joseph van Ligne de opmerking:

"Hoe loopt het Congres? Het Congres loopt niet, het danst!"

In een brief aan Talleyrand van 1 november 1814 schreef Ligne:

"Man schreibt mir das Wort zu: "Der Kongress tanzt, aber er kommt nicht vorwärts." Es sickert auch nichts durch als der Schweiß dieser tanzenden Herren. Ich glaube auch gesagt zu haben: "Dies ist ein Kriegskongress, kein Friedenskongress."[3]

Een aantal waarnemers van het Congres beklaagde zich over het heersende immobilisme, dat te vergelijken zou zijn met een Poolse landdag. Velen kwamen ook onder de indruk van de tentoongespreide pracht en grandeur. De algemeen secretaris Friedrich von Gentz beschreef dit gebeuren zeer beeldend in een brief van 27 september 1814 maar beklaagde er zich ook over dat er weinig vooruitgang geboekt werd:

"Die Stadt Wien bietet gegenwärtig einen überraschenden Anblick dar; alles was Europa an erlauchten Persönlichkeiten umfasst ist hier in hervorragender Weise vertreten. Der Kaiser, die Kaiserin und die Großfürstinnen von Rußland, der König von Preußen und mehrere Prinzen seines Hauses, der König von Dänemark, der König und der Kronprinz von Bayern, der König und der Kronprinz von Württemberg, der Herzog und die Prinzen der Fürstenhäuser von Mecklenburg, Sachsen-Weimar, Sachsen-Coburg, Hessen usw., die Hälfte der früheren Reichsfürsten und Reichsgrafen, endlich die Unzahl von Bevollmächtigten der großen und kleinen Mächte von Europa - dies alles erzeugt eine Bewegung und eine solche Verschiedenheit von Bildern und Interessen, dass nur die außerordentliche Epoche, in der wir leben, etwas Ähnliches hervorbringen konnte. Die politischen Angelegenheiten, welche den Hintergrund dieses Bildes sind, haben indessen noch keinen wirklichen Fortschritt gebracht."[4]

De Pruisische veldmaarschalk Blücher omschreef de onderhandelingen aldus:

"Der Kongress gleicht einem Jahrmarkt in einer kleinen Stadt, wo jeder sein Vieh hintreibt, es zu verkaufen und zu vertauschen."[5]

Sommige historici zijn evenwel de mening toegedaan dat het Congres met al het feestgedruis ook zijn hoofddoel, namelijk een kader te scheppen voor een Europese vredesregeling, toch uiteindelijk gerealiseerd heeft. Tot aan de tijd van de Italiaanse en Duitse eenwording, ongeveer 40 jaar later rond 1860, waren er geen grote oorlogen meer in Europa en bleven de toen vastgestelde staatkundige grenzen vrijwel ongewijzigd. Met één markante uitzondering. De Belgische revolutie in 1830, met het daarop volgende Verdrag van Londen in 1839, had de oprichting van twee nieuwe staten tot gevolg: België en Luxemburg.

• Restauratie oude en invoering nieuwe vorstenhuizen, honorering dynastieke wensen van het ancien régime. Het Congres van Wenen had de sociale verworvenheden van de Franse Revolutie in alle landen ongedaan gemaakt. Geen volksvertegenwoordiging en geen vertegenwoordiging van de naties. Bijeenkomsten zonder burgerlijke vertegenwoordiging.
• Strategische overwegingen in verband met machtsevenwicht tegen de "universele monarchie". Niet eeuwige vrede maar orde. Verschuiving van grenzen: verplaatsing van volkeren, alleen uit strategische overwegingen.
• Tegen liberalisme en nationalisme.

Nieuwe kaart van Europa na het Congres

• Versterking van (vroegere) staten als tegenwichten (en buffer) voor Frankrijk:
  • Oprichting van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden met de Oranjes als vorstenhuis op basis van de Acht Artikelen van Londen. Het Prinsbisdom Luik, het Abdijvorstendom Stavelot-Malmedy, het Hertogdom Bouillon, en nog wat kleine zelfstandige gebieden, die nooit tot de Oostenrijkse Nederlanden behoorden, werden samen met de Oostenrijkse Nederlanden verenigd met de Bataafse Republiek. Samen gingen deze gebieden voor 15 jaar het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden vormen (qua Europees grondgebied vergelijkbaar met de Benelux). Daardoor werd de voor Londen concurrerende haven Antwerpen, definitief uit Franse handen gehouden, hetgeen de Engelsen goed uitkwam. Door de oprichting van deze nieuwe staat kwam de monding van de twee grote rivieren, de Schelde en de Maas, te liggen in een relatief kleine continentale staat.
  • Oprichting van het Groothertogdom Luxemburg (het huidige Groothertogdom en Belgisch-Luxemburg) met als soevereine vorst de prins-regent van Nassau van het huis van Oranje in ruil voor het verlies van de erfprovincie Nassau aan Pruisen. Luxemburg dat eeuwenlang tot de Nederlanden behoorde, wordt dus geen provincie van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, maar een groothertogdom van de Duitse Bond, waarvan de koning der Nederlanden in personele unie groothertog wordt.
  • Sardinië werd uitgebreid met de Republiek Genua
  • Pruisen kreeg de noordelijke delen van Saksen (40 % van het grondgebied en een derde van de inwoners zonder de grote steden Dresden en Leipzig), Westfalen en zowat de gehele linker Rijnoever, om als een bolwerk te dienen tegen zowel Frankrijk als (heimelijk) tegen Rusland. Pruisen draagt zijn voormalige Kleefse enclaves, gelegen in de Liemers en de Over-Betuwe, over aan Nederland.
  • De Oostenrijkers kregen niet alleen het Hertogdom Milaan terug, maar kregen ook Venetië en Lombardije, maar moesten afzien van de Habsburgse Nederlanden.
  • Frankrijks territorium werd teruggebracht tot dat van 1792, met verlies van de sindsdien veroverde gebieden zoals de Zuidelijke Nederlanden, de Zeven Provinciën, het Franstalig deel van Zwitserland en de Noord-Italiaanse bezittingen en de Pauselijke Staat; Frans-Vlaanderen bleef bij Frankrijk.

• Herstel van vroegere monarchieën en bestuursvormen:
  • In Italië (binnen de huidige geografische grenzen ervan), voor zover niet aan de Oostenrijkers gegeven, werd de vooroorlogse situatie weer hersteld: zo goed als volledige restauratie van de Pauselijke Staat door bemiddeling van staatssecretaris-kardinaal Ercole Consalvi, en de kleine rijkjes.
  • Na het debacle van Napoleon te Waterloo en de executie van zijn zwager, Joachim Murat, kreeg Ferdinand IV van Napels al zijn rechten terug en werd het nieuwe Koninkrijk der Beide Siciliën opgericht.
  • In Spanje en Portugal werden de huizen Bourbon respectievelijk Bragança hersteld.
  • De Engelse koning George III werd wederom erkend als koning van Hannover en eigende zich rechtmatig Malta, Ceylon, de Kaapkolonie en Helgoland toe waardoor het overzeese Empire vergroot werd. Daarbij verbood Groot-Brittannië Denemarken een handelsvloot te bezitten. Groot-Brittannië verkreeg ook de voogdij over de Ionische Eilanden dat sindsdien de Verenigde Staten van de Ionische Eilanden werd genoemd.

• Koloniale bezittingen:
  • De Nederlandse koloniën op de Guiana's werden tijdens de Bataafse Periode bezet door de Britten omdat de Republiek, als vazalstaat van Frankrijk, in oorlog was met het Verenigd Koninkrijk. Formeel werden de koloniën door de Britse Kroon in bescherming genomen, namens Prins Willem V van Oranje-Nassau die naar Engeland was gevlucht. Na de Napoleontische oorlogen in 1814 werd op de Conventie van Londen de helft van het toenmalige Nederlands-Guiana van Nederland afgenomen. In deze drie koloniën (Demerara, Essequibo en Berbice) hadden de Britten de laatste decennia veel geïnvesteerd. De Nederlandse planters in het gebied behielden hun oude rechten en de meesten bleven in de kolonie wonen. Niet alleen Essequibo, Demerara en Berbice, in 1831 samengevoegd tot Brits-Guiana, werden afgestaan. Ook de Kaapkolonie en Ceylon werden afgestaan aan het Verenigd Koninkrijk. In ruil voor deze koloniën werd de voormalige Nederlandse Republiek uitgebreid met de vroegere Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik.

• Andere besluiten:
  • Het Heilige Roomse Rijk werd evenwel niet hersteld, maar krijgen we het Keizerrijk Oostenrijk in de plaats.
  • De Duitse nationalistische roep om een verenigd vaderland werd genegeerd (vooral Metternich was tegen het nationalisme).
  • De resterende Duitse staten werden verenigd in de Duitse Bond, waarin ze vrijwel autonoom bleven met de bondsdag in Frankfurt am Main. Napoleons hervormingen werden hier dus bevestigd.
  • Ook de door Napoleon bevorderde koninkrijken Beieren, Württemberg, en Saksen behielden hun status.
  • Het Pools-Saksische vraagstuk werd opgelost.
  • Alexander I van Rusland kreeg slechts een deel van Polen, vergelijkbaar met het Groothertogdom Warschau dat bestaan had onder Napoleon.
  • Pruisen moest zich tevreden stellen met twee vijfde deel van Saksen, de rest, inclusief de steden Leipzig en Dresden bleef in handen van de Saksische koning.
  • Charles-Maurice de Talleyrand maakte van deze situatie gebruik om de positie van Frankrijk te versterken. Hij, Castlereagh, en Metternich tekenden een geheim verdrag waarin ze besloten ten strijde te trekken tegen Rusland en Pruisen, wanneer nodig.
  • Erkenning van de neutraliteit van Zwitserland als statenbond met 22 kantons. De gebieden Neuchatel, Valais en Sankt Gallen Appenzell, het bisdom Bazel en de stad Biel werden overgedragen aan de Zwitserse Confederatie. Ook werd beslist dat Bern een sturende rol binnen de confederatie zou krijgen. De besluiten genomen door de Zwitserse Commissie illustreerden wat er mis was met het hele congres. Elk van de vijf grootmachten had immers een stem in het kapittel waardoor de kwestie nl. het oplossen van twisten tussen de Zwitserse kantons en vastleggen van grenscorrecties niet objectief werd afgehandeld maar beïnvloed werd door de machtsstrijd inzake de verdeling van het koninkrijk Saksen en het statuut van Polen. De besluiten van de commissie werden op 22 maart 1815, na voorlezing door Metternich, zonder mogelijkheid van amendering ter ratificering overgemaakt aan het Zwitsers Parlement.

• Andere agendapunten en besluiten in de marge genomen:
  • Pruisen, Oostenrijk en Rusland sloten de Heilige Alliantie die zou tussenkomen bij een revolutionaire beweging in Europa; zo kon men de op het Congres overeengekomen besluiten garanderen. Rusland kwam in 1830 inderdaad tussen toen de Poolse Novemberrevolutie van 1830 uitbrak. Deze opstand zou tsaar Nicolaas I verhinderen te interveniëren in de Belgische Opstand.
  • Zijdelings kwam op het congres ook de afschaffing van de slavenhandel en de daaruit voortkomende slavernij aan bod. Dit onderwerp werd door interne meningsverschillen tussen enerzijds Groot-Brittannië en Spanje/Portugal, verdaagd tot de Griekse kalenden. Het bleef bij plechtige verklaringen waarin de slavenhandel weerzinwekkend en immoreel genoemd werd. De staatslieden verklaarden plechtig de handel te willen uitroeien en beloofden dat doel met ijver en volharding te zullen nastreven.
  • De Commissie Protocollaire Voorrang hing het gelijkheidsbeginsel aan en besloot dat alleen op basis van de accreditatiedatum voorrang aan diplomaten mocht worden verleend. Daarbij kregen bondgenoten of grootmachten geen bijzondere privileges. De pauselijk legaat kreeg de absolute voorrang. De volgorde bij het ondertekenen van verdragen werd door de commissie geregeld. Het eerst door de vorst ondertekende verdrag moest in zijn kanselarij bewaard worden. De anderen tekenden vervolgens in volgorde van troonsbestijging of bij republieken, in volgorde van verkiezing. Deze regels bepalen nog steeds het diplomatieke protocol.
  • De Commissie Vrije Doorvaart op Internationale Rivieren met als commissieleden alle direct betrokken riviermachten, besprak het verkeer op de grote rivieren als de Rijn, de Maas, de Neckar, de Main en de Schelde. Er werd besloten een permanente internationale commissie in het leven te roepen met zetel te Mainz of Frankfurt die zich over alle toekomstige geschillen zou buigen. Men legde tolgeld, heffingen, in- en uitvoerrechten vast.
  • Het statuut van de Soevereine Militaire Hospitaalorde van Sint-Jan van Jeruzalem en Malta in Rusland in relatie met het sinds 1800 door de Britten bezette Malta kwam ook aan bod. De Orde van Malta ving echter bot en verloor haar al haar rechten op het eiland Malta.
  • Het congres stond ook even stil bij een petitie van Karl Bertuch, stichter van de Vereinigung der deutschen Buchhändler, over de bescherming van het literaire auteursrecht. Hij drong aan op een regelgeving om de praktijk van het overhand toenemend kopiëren van boeken wettelijk te regelen.

Andere, wat informele, besluiten en opvallende punten waren:

• het sindsdien houden van een Congres wanneer er een conflict dreigde (Congresstelsel) om aldus de situatie via overleg te regelen in plaats van een gewapend conflict. Tot aan de Krimoorlog (1853 - 1856) werkte dit systeem redelijk goed en waren er geen grotere onderlinge oorlogen in Europa.
• het direct weer opnemen van Frankrijk in de besluitvorming. Ook werd Frankrijk grotendeels hersteld binnen de grenzen van voor de revolutie. Dit voorkwam in grote mate dat er in Frankrijk ernstige rancune zou ontstaan over het uiteindelijke verlies van Napoleon. Dit in tegenstelling tot het Verdrag van Versailles (1919) waarbij het verslagen Duitse Keizerrijk geen enkel zeggenschap had bij de onderhandelingen over de vredesvoorwaarden en waar de Duitse macht bovendien werd ingeperkt. Door de resulterende grote onvrede hierover in Duitsland en het daarop volgende Duitse revanchisme (het breed gedragen streven om 'het onrecht van het Diktaat van Versailles' ongedaan te maken) was dit een belangrijke factor in de opkomst van Adolf Hitler.
• het negeren van nationalisme en liberalisme. Herstel van oude structuren en herordening van Europa was het belangrijkst. Landen werden zomaar verkaveld of samengevoegd zonder rekening te houden met nationale gevoelens, maar puur uit strategisch oogpunt, machtsbalans en de belangen en wensen van vorsten.
• het niet inzien dat de krachten die in de Franse Revolutie waren losgebarsten ook elders boven zouden kunnen komen.