Spoorwegjubilea in Nederland

Er werd een gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van de NCSM in 1913. Met de toespraken die bij die gelegenheid zijn gehouden en met foto's van de versierde stations en andere gebouwen tussen Utrecht, Amersfoort en Wezep, het traject dat in 1863 door de NCS in gebruik werd genomen. In 1864 volgde het gedeelte Hattem – Zwolle en in 1865 Zwolle – Kampen, maar die telden voor het jubileum niet mee. Ter gelegenheid van het jubileum werd door het personeel een huldeblijk aangeboden aan de maatschappij. Enkele jaren na het jubileum werd de exploitatie van de NCS-lijnen overgenomen door de SS.

Volgens het Jaarverslag van de NCS over 1913 is de maatschappij "door haar personeel gehuldigd door de aanbieding van een geschenk in de vorm van een artistiek uitgevoerde gedenkplaat, welke een plaats vond in de gang van het hoofdkantoor der Maatschappij." Dat hoofdkantoor bevond zich destijds in het dubbele pand Catharijnesingel 69/70 te Utrecht. In 1919 verhuisde het kantoor van de NCS naar een van de Administratiegebouwen aan het Moreelsepark; het oude pand werd in datzelfde jaar vernummerd in Catharijnesingel 51/52 en werd begin jaren zeventig afgebroken ten behoeve van Hoog Catharijne. Dit object bevindt zich nu in de collectie van het Spoorwegmuseum.

De bronzen figuur is de Nike van Paionios, als symbool van de snelheid, staande op een vliegend wiel. Verder zijn te zien twee elkaar passerende treinen bij Blauwkapel, en de wapens van Utrecht, Amersfoort, Zwolle en Kampen. Vervaardigd door de Utrechtse Fabriek van Zilverwerken (Koninklijke Van Kempen & Begeer) uit Utrecht, geadviseerd door prof. Vogelsang uit Utrecht. Het is ongeveer twee meter hoog.

Aan het huldeblijk hebben 1184 personeelsleden en 77 gepensioneerden meebetaald. Lang niet iedereen van het personeel had er behoefte aan om mee te doen. Omgekeerd zegde de directie toe dat alle personeelsleden een gratificatie zouden krijgen. Dat zou enkele maanden later gebeuren, tegelijk met het jubileum dat zustermaatschappij SS dan zou vieren.

De Staatsspoorwegen gaven een gedenkboek uit: 'Terugblik op vijftig jaren spoorweggebeuren in Nederland'. Weinig tekst, veel fraaie foto's. In 1986 is een heruitgave verschenen van uitgeverij Noorderboek, Groningen 1986. ISBN 9069500159.

Op het terrein tussen de 'Galerij', de bebouwing tussen het Frederiksplein en de Singelgracht, werd een tentoonstellingsterrein ingericht, waar de replica van 'De Arend' met drie rijtuigen op breedspoor van 1945 mm een rondje reed en halt hield bij d'Eenhonderd Roe, een replica van het eerste station uit 1839. Als tegenhanger was er ook een vertegenwoordigers van het toen modernste materieel aanwezig, een dieselmotorrijtuig (omBC) en een stroomlijntreinstel mat '36, op het terrein aanwezig. Het transport van dit treinstel vanaf het Haarlemmermeerstation dwars door de stad naar het Frederiksplein had de nodige voeten in de aarde. Ook loc 3902, een stoomlocomotief van de serie NS 3900 werd over dwars door de stad over de weg naar het Frederiksplein overgebracht. Op de tentoonstelling stonden ook een Pullman-rijtuig, slaaprijtuig, restauratierijtuig en Bolkoprijtuig. Voorts waren er nog diverse kleinere objecten, zoals een moderne locomotor (Sik) voor rangeerwerk en enkele goederenwagens.

Ook was er een seinhuis en een overdekte hal waarin onder andere maquettes van de spoorwegen te zien waren.

De tentoonstelling was voor het publiek geopend van 8 september tot 1 oktober 1939 en ging gewoon door, ondanks de oorlogsdreiging. Duitsland viel die maand Polen binnen. Nederland was immers neutraal. De toegangsprijs was 40 cent voor volwassenen en 25 cent voor kinderen. Niet alleen op het Frederiksplein, maar op veel stations in Nederland was goed zichtbaar dat de spoorwegen hun eeuwfeest vierden. Veel stations, waaronder het nabijgelegen Station Amsterdam Weesperpoort, dat op 15 oktober 1939 zou sluiten, waren uitbundig versierd.

In de maand volgend op de tentoonstelling werden in Amsterdam op 15 oktober 1939 één oud station gesloten en twee nieuwe stations geopend in het kader van de Spoorwegwerken Oost. Als onderdeel van de eeuwfeestviering was er extra nadruk op de feestelijke ingebruikstelling van nieuwe Muiderpoortstation en het Amstelstation, dit laatste als vervanging van het tegelijk gesloten Weesperpoortstation.[1]

Ook werden er twee postzegels uitgegeven, met respectievelijk een locomotief uit 1839 en de kop van een moderne trein uit 1939 (mat '36).

Op zondag 19 februari 1989 werd met de elektrische locomotief nummer 1607 'Vlissingen' een rit gemaakt van Kijfhoek naar Eindhoven met de langste trein in Nederland. De lengte van deze trein, bestaande uit een locomotief en zestig Intercityrijtuigen, bedroeg 1.607 meter. Dat was ook de reden dat de loc met het nummer 1607 trekkracht van de trein was. Op de zijwanden van de loc stond de tekst: "Ik trok de langste reizigerstrein ter wereld". De reden voor deze stunt was de herdenking van 150 jaar treinen in Nederland.

Met de rit wilde men nagaan of bij zo'n lange trein het remsysteem nog wel naar tevredenheid werkte. De NS was namelijk van plan om in de goederendienst met veel langere treinen te gaan rijden en hiervoor was het antwoord op deze vraag van belang. De proef slaagde en de trein bereikte zonder noemenswaardige problemen het station van Eindhoven.

De samenstelling van de trein was: 1607 + B + A + 4B + A + BKD + 2B + A + 3B + 13A + 29B + 4BKD. Op de ICR-rijtuigen waren met grote cijfers de tientallen aangegeven en tevens de tekst "De langste reizigerstrein ter wereld". Overigens reed er twee jaar later al een langere trein in België. Lengte van deze trein met zeventig rijtuigen was 1733 meter en het gewicht 2786 ton.[2][3][4]

De Manifestatie in Utrecht werd geopend op 21 juni door Koningin Beatrix, die hiertoe met de Koninklijke trein vanuit Den Haag komt.

Op 1 juli 1989 werd er een ruim vijf uur durende marathon-televisie-uitzending door de NOS vanuit een trein verzorgd waarin vele aspecten van het spoorwegbedrijf belicht werden. Hiertoe maakte het versierde koplopertreinstel NS 4083 een rit kriskras door het land. Ook kwam er voor het eerst een TGV-treinstel aan in Utrecht.[5]

Gedurende de zomer van 1989 werden nog meer ritten met bijzonder materieel door het land gereden. Hiervoor waren verschillende stoom- en elektrische locomotieven beschikbaar. Diverse locomotieven kwamen speciaal voor dit jubileum naar Utrecht.

In de Jaarbeurshallen was een grote expositie gewijd aan het spoorwegjubileum onder de titel 'Trein & Co', alsmede de 'Tweede Dimensie'. Ook hier was locomotief 'De Arend' weer aanwezig. Na een grote herstelling was de loc ook weer rijvaardig een reed voor het eerst sinds decennia weer op eigen kracht. Hiervoor was een rondje aangelegd in breedspoor, waar de loc met zijn drie rijtuigen rondjes reed voor het publiek.

Op een aantal niet meer gebruikte goederensporen en bij het voormalige postperron bij het Utrechtse Centraal Station aan de Jaarbeurszijde van werd een reeks activiteiten georganiseerd. Middelpunt was de materieeltentoonstelling. Op het tentoonstellingsemplacement stond een keur aan treinen opgesteld. Van oud tot zeer nieuw en van 'particulier' eigendom tot materieel van de NS zelf.

Van het materieel dat in Utrecht alleen een statische rol had kan genoemd worden:[6]

• NS loc 1010 van de Stibans
• NS loc 1125 in turkoois met de locplaten van de 1122 (NSM)
• NS loc 1501 (ex BR 27003 'Diana'), van de Werkgroep loc 1501 / Stichting Klassieke Locomotieven
• NS treinstel 41 (Blauwe Engel), pas gerestaureerd (NSM)
• NS treinstel 252 (Mat '36), pas gerestaureerd, van de Stibans

Diverse (buitenlandse) rijtuigen en wagons:

• Slaaprijtuig (NSB)
• Rijtuig type M4 (NMBS)
• Pullman-rijtuig 4129 (DSM)
• Rijtuig Design 2000 (ÖBB)
• Kindergartenrijtuig (SBB)
• Rijtuig met invalidenlift (ČSD)
• Goederenwagen VAM
• Goederenwagen EANOS
• Bollenwagen (NS)
• Goederenwagen HBIS-Y (NS)
• Goederenwagen FADS (NS)
• Demonstratieketelwagen

Het pas gerestaureerde Blokkendoostreinstel NS mBD 9107 met Ces 8104 was gedurende 'Treinen door de Tijd' in dienst als pendeltrein naar het Spoorwegmuseum.

Een hoogtepunt voor vele bezoekers waren de (bijna) dagelijkse demonstraties, gegeven met stoomlocomotieven die, goed zichtbaar en fotografeerbaar vanaf onder andere het postperron, heen en weer reden. Er werden in totaal zo'n honderd parades gereden met meestal circa tien locomotieven. Hiertoe waren er ook enkele bijzondere exemplaren uit binnen- en buitenland naar Utrecht gekomen.

Genoemd kunnen worden: de Arend met zijn drie rijtuigjes en de Engelse 'Pennydarren' uit de oertijd van de spoorwegen. Voorts reed ook de Replica van de Franse stoomloc 'Marc Seguin' tijdens de jubileumviering zijn ritjes op de parade.

Nederlandse locomotieven die aanwezig waren: de 3737 (NSM), een pronkstuk van de collectie, speciaal gereviseerd voor het jubileum, en de lokaalspoorlocomotieven SS 657 (MBS) en NS 7742 (SHM). Ook was er de vuurloze loc 3 (SSN).

Naast de Duitse locomotieven van de SSN uit Rotterdam kwamen er diverse stoomlocs speciaal naar Nederland:[7]

• uit België de 29 013 en 12 004 (NMBS);
• uit Frankrijk de 141 R 420 (SNCF);
• uit Zwitserland de 2978 (SBB);
• uit Engeland de 'City of Truro' (BR);
• uit Duitsland de 23 023, 41 105 en 65 018 (DB), alle van de SSN uit Rotterdam;
• uit Oost-Duitsland de 03 1010 (DR);
• uit Oostenrijk de 52 3879 (ÖBB) van de SSN uit Rotterdam;
• uit Polen de Pt 47 112 (PKP);
• uit Tsjecho-Slowakije de 475 179 en 498 022 (ČSD).

In de zomermaanden werden een reeks bijzondere ritten met stoomlocomotieven door het land gehouden. De hierboven genoemde buitenlandse locomotieven werden hiervoor een of meerdere malen ingezet. Meestal werd gebruikgemaakt van een speciaal voor dit doel opgeknapte stam van zes NS-rijtuigen Plan E, maar ook andere (buitenlandse) rijtuigen reden mee.

Ook bijzondere elektrische locomotieven kwamen in die periode in actie. Te noemen zijn:

• van de NS loc 1501 (ex-BR 27003 'Diana'), van de Werkgroep loc 1501 / Stichting Klassieke Locomotieven;
• uit Engeland de E 27000 'Electra' (BR); seriegenoot van de 1501;
• uit Frankrijk de CC 7107 (SNCF), verwant aan de NS 1300.

En ook ander bijzonder materieel reed ritten door Nederland, zoals:

• uit Duitsland de dieselloc V 200 007 (DB) met dubbeldeksrijtuigen van de LBE (Lübeck).
• uit Frankrijk TGV-treinstel A 305 (SNCF).

Op 20 september, precies 150 jaar na de eerste rit, werd er met een, toen nieuw, en versierd koplopertreinstel (NS 4083) een bijzondere jubileumrit gemaakt tussen Amsterdam en Haarlem. Op 23 september was er een open huis in de Hoofdwerkplaats Haarlem als afsluiting van de festiviteiten van 1989.

Ook in 1989 werden er postzegels uitgegeven ter gelegenheid van het jubileum van de spoorwegen. Drie ontwerpers bogen zich over de thema's 'het spoor' (spoorwiel en de spoorstaaf), 'het materieel' (treinstellen uit de geschiedenis van de NS) en 'de reiziger' (beeldhouwwerk 'de kus' van Rodin).

De oudste stoomlocomotieven uit Europa waren in de tentoonstelling in het Spoorwegmuseum te zien. Er kwamen bruiklenen uit Duitsland, Engeland, Frankrijk en Zweden. De tentoonstelling was open van 21 juli t/m 21 september 2014.

Drie van de historische iconen die meededen aan de 'Rainhill Trials' in 1829 tussen Liverpool en Manchester waren te zien in het Spoorwegmuseum:

• de 'Rocket' (model, eigen collectie);
• de 'Novelty' (Swedish Railway Museum, Gävle, Zweden);
• de 'Sans Pareil' (NRM Shildon, Engeland).

Daarnaast kwam Duitslands eerste stoomlocomotief 'Der Adler' (uit 1835) en de Franse pronkstukken 'Marc Seguin' (1829) en 'Crampton no. 80' (1852). Uit Engeland komt het grootste icoon van de spoorwegen: de 'Catch me who can'. Uit Engeland komt ten slotte ook de 'Agenoria', een locomotief uit 1829 die 35 jaar dienstdeed op het spoorlijntje van de Shutt End Mijn in Kingswinford.

Naast de tentoonstelling 'Iconen van het spoor', was er gelijktijdig een tentoonstelling over F.W. Conrad.[8]

Op 20 september 2014 was het precies 175 jaar geleden dat de eerste trein reed tussen Amsterdam en Haarlem. Op deze dag waren er in beide steden verschillende activiteiten. Op het Stationsplein in Amsterdam stond voor één dag locomotief 'De Arend' opgesteld als decorstuk voor een toneelopvoering. Deze loc was per vrachtauto uit het Spoorwegmuseum naar Amsterdam gekomen. Ook kon het publiek een kijkje nemen in de koninklijke wachtkamer in het Amsterdamse Centraal Station.

Tussen Amsterdam en Haarlem werd tussen 10 en 17 uur een pendeldienst gereden met historisch materieel van het Spoorwegmuseum. Ingezet werden: de 'Blauwe Rijtuigen' (loc 1202 + drie blauwe en één turkooizen rijtuigen + loc 1312), het 'Blokkendoos'-treinstel (mat '24), de 'Muizeneus' + 'Hondekop' (treinstellen 273 + 386) en de 'Rode Duivel' (dieseldrie, plan U 114). Ook werd op deze dag de 9556 in zijn nieuwe outfit onthult als Groene Trein!

In Haarlem was er een open dag in de Hoofdwerkplaats Haarlem van Nedtrain. Met historische autobussen was er een pendeldienst tussen het station en de werkplaats. In de werkplaats waren aan historisch materieel te zien: 'Blauwe Engel' (Plan X, DE 41), 'Kameel' (DE 20) en 'Motorpost' (mP 3031). Ook de motorwagen mat '24 'Jaap' (9002) van de Hoofdwerkplaats was te bezichtigen, deze stond zonder draaistellen op een luchtkussen. In de diverse hallen konden de verschillende in revisie en verbouwing zijnde treinstellen bezichtigd worden, zoals NID, ICM en VIRM.[9]

In het Spoorwegmuseum was er op 20 en 21 september een Stoomfestival waaraan onder andere de honderdjarige loc NS 7742 van de Stoomtram Hoorn-Medemblik deelnam.[10]

Op 4 oktober was er een open dag in de Lijnwerkplaats Leidschendam.

Op 15 oktober werd de 125e verjaardag van het Amsterdamse Centraal Station gevierd, met ritten met de Blokkendoos naar Haarlem, rondleidingen door het station en de Koninklijke wachtkamer en een fototentoonstelling.[11]

Van 16 t/m 21 oktober was er een Publieksevenement 'Spoorparade Amersfoort' over de historie en de toekomst van het spoor rond de loodsen van de vroegere Wagenwerkplaats Amersfoort. Gedurende de zes dagen van openstelling kwamen er ruim 42.000 bezoekers op af, waarvan op zondag ruim 10.000.[12]

Er waren diverse activiteiten voor kinderen en jongeren en vele modeltreinen. Voorts waren er diverse treinen te bezichtigen, waaronder: locs 1772 en 1781, 186 004, turkooizen loc 1201, zwarte Märklin-loc 1252, Hondekoptreinstel 766, DE3 27, treinstel VIRM, NID, Fietsrijtuig Plan E, Meetrijtuig CTO, autotransportwagen, DE 20 'Kameel', mP 9204 'Jules', Blokkendoosstel 9107 + 8104.

In de drie-maal-daagse treinparade reden mee: Oersik 122, Locomotor 204, War Department-loc 33 (NS 162), stoomloc 7742 'Bello', stoomloc SS 687 'Kikker', Dieselloc 451, Stoomloc USATC 4389, DE 41 'Blauwe Engel', locomotor 243, dieselloc 2205, kraansik 252.

Er werden pendelritten gemaakt met Plan U 114 naar Leusden, een VSM-trein (met twee locs BR 23) op het emplacement en een smalspoorstoomtreintje van de SVM op het manifestatieterrein.

Voorts verschenen er enkele uitgaven, waaronder het jubileumboek van 175 jaar Spoor, met veel niet eerder gepubliceerde foto's uit de periode 1865-2014.

Het Grote Spoor Boek, redactie: Guus Veenendaal, Jos Zijlstra en Johan de Bruijn; 368 pagina's, circa 450 afbeeldingen in kleur en zwart-wit, Uitgave: WBooks, Zwolle; 2014. ISBN 978 94 625 8033 6.

Voorts verschenen er speciale dvd's: 175 jaar Spoor (4 dvd's) en De Geschiedenis van de Nederlandse Spoorwegen (4 dvd's).[13]

Ook werden er speciale jubileumpostzegels uitgegeven: '175 jaar spoorwegen in Nederland'. De postzegels tonen beelden van treinen, locomotieven, treinkaartjes, spoorbruggen en oude en nieuwe spoorwegstations.[14]

• 
  Spoorparade Amersfoort; loc 1201 in het Turkoois.
• 
  Spoorparade Amersfoort; C 8104 en DE3 27.
• 
  Spoorparade Amersfoort; Hondekop 766 en Meetrijtuig CTO.
• 
  Spoorparade Amersfoort; loc E 186 004.
• 
  Spoorparade Amersfoort; VIRM-kop van de Railklipper (Sail 2005).
• 
  Spoorparade Amersfoort; mBD 9006 'Jules'.
• 
  Spoorparade Amersfoort; loc 2205.