Hoog Catharijne

Begin jaren '60 was de gemeente Utrecht op zoek naar uitbreidingsmogelijkheden van haar centrumgebied. Het city-gebied had slechts de helft van de oppervlakte ten opzichte van de gemiddelde vergelijkbare steden in binnen- en buitenland. Uitbreiding was gewenst en was, gezien vanuit de tijdgeest, mogelijk tussen het oude stadscentrum en het Centraal Station, waar relatief laagwaardige bebouwing aanwezig was.[2]

Men meende dat de constructie een behoorlijke omvang diende te hebben, opdat het dan de moeite waard zou zijn de rooilijnen te wijzigen en daarmee het stratenpatroon. Hierdoor konden verkeersmaatregelen genomen worden.[2]

In eerste instantie was het te bewerken terrein beperkt tot het gebied tussen het Centraal Station en de Catharijnesingel. Later werd dit uitgebreid tot het gebied tussen de Rijnkade, Achter Clarenburg, Mariaplaats en het stationsemplacement en Croeselaan aan de westzijde van het spoor. In 1966 werd overeenstemming bereikt met de Nederlandse Spoorwegen, waarna tevens het spoorterrein bij het plan werd betrokken. Hiermee werd beoogd een verbinding te maken tussen het station en de oude binnenstad. Destijds werd dit gedaan om redenen van verrijking van de binnenstad en een gunstige oriëntatie van het openbaar vervoer ten opzichte van de binnenstad.[2]

In 1962 vroeg de gemeenteraad advies aan het bouwbedrijf Bredero over een mogelijke parkeergarage, grofweg op de plaats van het huidige busstation. Empeo, het adviesbureau van Bredero, presenteerde vervolgens een groot plan voor de bouw van een nieuw winkelcentrum met kantoren, woningen en parkeergarages. Het plan werd later bekend onder de naam Hoog Catharijne, een verwijzing naar het Catharijneveld, de oude naam van Vredenburg. Meest kenmerkend aan het plan was de 5,5 meter hoog gelegen winkelpassage die het station met de binnenstad zou verbinden. Dit zou een ruimtescheppend effect hebben. Door het voetgangersverkeer consequent op deze hoogte te laten plaatsvinden werden barrières als de Catharijnesingel en het stationsemplacement weggenomen.[2]

Hoog Catharijne was gepland door ir. H.T. Vink en ontworpen door drie architecten: G.J. van Grinten, Bart van Kasteel en K.F.G. Spruit welke allen onder supervisie stonden van Alexander Bodon.[2][3]

De Jaarbeurs kondigde aan te willen verhuizen van het Vredenburg naar de westzijde van het station. Dit maakte de weg vrij voor ontwikkeling van het Vredenburg. In 1963 nam de gemeenteraad het plan aan. Voor het nieuwe winkelcentrum werd de gehele stationswijk, de negentiende-eeuwse wijk gelegen tussen de Catharijnesingel en het station, gesloopt, evenals het Centraal Station zelf. Krakers konden nog voorkomen dat een deel van het binnenstadsgebied rond Clarenburg gesloopt werd, maar meerdere panden, waaronder middeleeuwse, gingen hier desondanks plat. Tot de meest betreurde verliezen behoorde het gebouw van de verzekeringsmaatschappij De Utrecht, een van de belangrijkste jugendstil-panden van Nederland. Tot slot werd de Van Seypesteijnkazerne gesloopt en het noordwestelijke deel van de Stadsbuitengracht gedempt, deze laatste om plaats te maken voor een autoweg, de Catharijnebaan.

In 1969 worden de eerste kantoren opgeleverd, in 1970 was de traverse tussen het station en de Jaarbeurs gereed. Rond die tijd verschijnen in de Muurkrant felle aanklachten tegen de komst van Hoog Catharijne. Op 24 september 1973 werd Hoog Catharijne officieel geopend door prinses Beatrix. Duizenden inwoners protesteerden die dag op straat.[4] Vlak na de bouw was Hoog Catharijne het grootste overdekte winkelcentrum van Europa.

Protest rond de opening van Hoog Catharijne

Op de plek van de voormalige kazerne verrezen de nieuwe gebouwen van de Jaarbeurs. Op het Vredenburg werd het muziekcentrum Vredenburg gebouwd, een ontwerp van Herman Hertzberger. Onder druk van de bevolking werd in het muziekcentrum enkele opgegraven delen van het kasteel Vredenburg verwerkt.

De architectuur van het winkelcentrum werd destijds als 'tijdloos' beschouwd. Dat bleek niet terecht te zijn: al snel oogde het complex verouderd en was een grootschalige renovatie noodzakelijk. In de loop der tijd zijn ook meerdere delen van het winkelcentrum afgesloten die eerder wel toegankelijk waren voor het winkelend publiek, omdat de omzet in die delen minder was of vanwege andere redenen. Zo was er westelijk parallel aan het Godebaldkwartier (gezien vanaf het station) een gang waar een dagmarkt werd gehouden. Deze gang wordt nu alleen nog gebruikt voor opslag.

Begin 1996 heeft het winkelcentrum een grote facelift gekregen, in een vergelijkbare stijl als het Godebaldkwartier dat begin 1992 al een facelift had gekregen. In de Clarentuin is toen een grote lichtkoepel geplaatst en het witte marmer daar werd vervangen. Ook in het Radboudkwartier is toen een grote lichtkoepel geplaatst. In de Clarentuin, de Radboudtraverse en de stationstraverse werden looppaden veel breder gemaakt, onder andere door het verplaatsen of verwijderen van trappen en het beter plaatsen van prullenbakken. De ingangen van Hoog Catharijne werden meer herkenbaar (zie afbeelding) en meer transparant gemaakt zoals de entree's aan het Jaarbeursplein en aan het Moreelsepark. Ook de plafonds werden vervangen waarbij de typische oranje en bruine kleurstelling uit de jaren '70 plaats maakte voor een crème/licht-beige kleurstelling. Die stijl is gehandhaafd gebleven tot de huidige grote verbouwing in het kader van CU2030. In 2003 vestigde de MediaMarkt zich in Hoog Catharijne: een aanzienlijk deel van het toenmalige Gildenkwartier werd hiervoor gebruikt, inclusief een Hoog Catharijne-looproute richting de Gildentraverse (later ook de MediaMarkt-traverse genoemd), en richting een uitgang bij de Catharijne-singel. De komst van de MediaMarkt betekende dat het Gildenkwartier een grote impuls kreeg na een periode van leegstand [5] [6].

Logo boven de ingang (oude situatie)

Grote delen van het winkelcentrum zijn enige tijd na de bouw zo veranderd, dat ze 's nachts kunnen worden afgesloten. Het verwarmde, overdekte winkelcentrum werd gebruikt door daklozen en drugsverslaafden en veel mensen durfden er na winkelsluiting niet meer te komen. Hiervoor werd overigens al in de planfase gewaarschuwd.[7] Het grootste probleem ontstond bij de Stationsdwarsstraat, in de volksmond beter bekend als de 'junkentunnel', die op straatniveau parallel liep aan de Catharijnesingel en waar de belevering van veel winkels plaatsvond. Omdat deze 'straat' niet was afgesloten, op een beschutte plek lag waar bovendien weinig publiek kwam, werd er veel gestolen en gedeald. Rond de eeuwwisseling werd er steeds strenger gecontroleerd en uiteindelijk is de complete straat afgesloten door middel van het plaatsen van een aantal hekken.[8]

Mirliton Theater

Interieur van het Mirliton theater

Een andere passage liep op de tweede etage van Clarenburg. Vanaf de passage op de eerste etage is nog goed te zien dat er op de tweede etage ook een reeks winkels zat en ook waar destijds de trappen hebben gezeten. Wellicht een van de interessantste ontoegankelijke panden op deze passage is het Mirliton theater, helemaal aan het einde, nog net te zien vanaf de ingang van Vroom & Dreesmann. In de jaren tachtig was dit theater een belangrijke plek om nieuwe cabaretiers en kleinkunst te zien, onder meer Tineke Schouten en Herman Berkien traden hier regelmatig op. Het interieur van het theater is nog volledig in originele staat, met zwart-witte tafels en stoelen, afgezien van het tapijt wat vervangen is. Het theater wordt nog gebruikt, maar in 2017 maakte de eigenaar bekend het theater te gaan sluiten.[9]

In 2002 werd een raadplegend referendum gehouden waarin de bevolking van Utrecht de keuze had uit twee visies met betrekking tot de grootschalige vernieuwing van het stationsgebied. Onder meer wordt de gedempte singel weer opengegraven. En Hoog Catharijne wil met de huidige vernieuwingen ook doelgroepen uit hogere inkomensgroepen aantrekken via winkel- en horecaformules die voor hen aantrekkelijk zijn.

Het gedeelte van het complex dat zich tussen het station, de Catharijnesingel, het Smakkelaarsveld en het Moreelsepark bevindt krijgt aan de buitenzijde op de begane grond een volledig nieuwe plint. Dit gedeelte is nu half overdekt en maakt, onder meer door de vele verkeerd gestalde fietsen, een rommelige indruk. Aan deze lange buitenrand met de nieuwe vooruitgeschoven plint komen waar mogelijk winkels zodat ook de buitenkant van het complex een meer levendige uitstraling zal krijgen.

Hoog Catharijne onderscheidde zich van andere winkelcentra doordat het, ook voor het winkelend publiek, een multifunctioneel complex was, met niet alleen winkels maar ook een bioscoop, een sporthal, een muziekcentrum en een kapel. Bovendien was het complex verbonden met het station en een congresgebouw. Het 'stad in een stad'-concept lijkt met de sloop van de sporthal, het vertrek van de Catharijne-bioscoop in 2017, de loskoppeling van het station en de loskoppeling van het Beatrixgebouw (het congresgebouw van de Jaarbeurs) verlaten te worden, er is nu nadrukkelijk gekozen voor herkenbaarheid van de afzonderlijke gebouwen. Boven de Catharijnesingel is wel het Poortgebouw gebouwd waar in 2019 twee hotels zullen worden geopend. De Stadskamer naast het Poortgebouw is bedoeld als ontmoetingsplek en kan (net zoals de Stijlkamer) ook geschikt gemaakt worden om evenementen in te organiseren. Dit maakte onderdeel uit van de strategie van de voormalige eigenaar Corio (overgenomen door Klépierre) om topwinkellocaties verder te ontwikkelen tot FMP'S (Favourite Meeting Places) waarbij consumenten vooral naar winkelcentra gaan om iets te beleven. Consumenten zijn immers sinds de mogelijkheid om via het internet te winkelen niet meer gedwongen om voor hun aankopen naar een winkelcentrum te gaan. In de tweedeling die zich aftekent tussen traditionele winkelcentra met groeiende leegstand (Traditional Retail Centres (TRC)) en de zogenaamde 'Favourite Meeting Places' wil(de) Corio Hoog Catharijne ontwikkelen tot een winkelcentrum van de laatste categorie[10]

Zie de categorie Hoog Catharijne van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.