Sanskriet

Rigveda-manuscript geschreven in het devanagarischrift

De oudste vorm van Sanskriet waarvan op meer tastbare wijze wordt getuigd heet het Vedisch. Het is de taal waarin de Veda's zijn opgesteld, waaronder de R̥g Veda of 'Veda der hymnen (r̥g-)', het meest antieke geheel van teksten. Het blijft echter moeilijk de Rig Veda zelf te dateren, en dus ook het historische begin van de vedische taal. Deze antieke hymnen werden immers vooral gereciteerd en van buiten geleerd (zelfs tot op vandaag), en het optekenen gebeurde pas relatief laat. Hun samenstelling is bovendien over verscheidene eeuwen gespreid. Volgens sommigen gaan de oudste teksten terug tot vóór het 2e millennium v.Chr. Volgens anderen is dit een mythe.

Het vedisch Sanskriet, waarin de vier Veda's zijn opgesteld, verschilt van het klassiek Sanskriet ongeveer in dezelfde mate als het homerisch Grieks van het klassieke Grieks. Een late vorm van het reeds geëvolueerd (bijvoorbeeld het verdwijnen van de conjunctief) vedisch Sanskriet leidde tot het preklassiek Sanskriet. Dit wordt gebruikt rond de 5e eeuw v.Chr. of van de 4e eeuw v.Chr. Dit is het Sanskriet dat Panini, de oudste bekende grammaticus uit de oudheid, fonologisch en grammaticaal beschreef in zijn Ashtadhyayi. Hierin stelde hij de taalregels en formules die hij eigen aan de vedische hymnen beschouwde en standaardiseerde daarmee de taal.

Uit de 3e eeuw v.Chr. dateren de eerste teksten van Prakrits ('ordinaire talen'), onder meer de inscripties van Ashoka. De talen die hiermee aangeduid worden, komen overeen met 'minder nobele' dialecten, dat wil zeggen gevulgariseerde talen voor dagelijks gebruik die zich snel van elkaar afscheiden en leiden tot de veelheid aan Indo-Arische talen die nu in het Indiaas subcontinent voorkomen. Deze komen alle uit het originele oude Indo-Arisch, maar kennen verschillende ontwikkeling en gebruiksdoelen. Uit dergelijke prakrits stammen onder meer moderne talen als Hindi, Punjabi of Bengaals. Deze talen zijn vulgair in de zin van het vulgair Latijn, dat wil zeggen ze worden door het volk gesproken. Het duurt dan ook tot de 19e eeuw voordat de literatuur in moderne taal die in het Sanskriet gaat overvleugelen.

In zijn Mahābhāṣya, waarin Patanjali in de 2e eeuw v.Chr. zijn commentaar op de grammatica van Paṇini formuleert, duiken de eerste kritieken op. De commentator bewijst dat het Sanskriet nog een levende taal is, maar dat de dialectische vormen haar kunnen ontwrichten. Het bestaan van de prakrits wordt dus erkend en het gebruik van de dialectvormen afgekeurd. De notie van 'grammaticale norm' dringt sterker door en vanaf dan bevestigt het Sanskriet zich in zijn vaste vorm van het klassieke Sanskriet, dat uiteindelijk in de teksten wordt aangeduid met de term saṃskr̥ta, een term die echter niet door Patanjali zelf wordt gebruikt. De term 'volmaakt', 'perfect bereid', 'af', wordt ook gebruikt in verband met voedsel.

De taal wordt vanaf de christelijke jaartelling niet meer natuurlijk gebruikt; de grammatica is volledig beschreven en evolueert niet meer. Het is dan een culturele en religieuze taal, zonder rechtstreeks verband met de levende talen, vaak gebruikt als lingua franca en als literaire taal, zelfs door de volkeren die geen oud-Indische taal spreken, zoals de Dravidische taalgebruikers. Dit duurt zo tot wanneer rond de 14e eeuw de neo-Indische talen die uit de prakrits stammen werkelijk gaan domineren, om ten slotte vanaf de 19e eeuw het Sanskriet te gaan vervangen als literaire taal. Opmerkenswaardig is dat het Tamil, eveneens een Dravidische taal zonder ontstaansverband met het Sanskriet, eveneens gesterkt door een oude cultuur, al veel eerder in concurrentie was met het Sanskriet, vanaf de eerste eeuwen van de jaartelling. Dit kent leenwoorden uit het Sanskriet.

1. Als de voorvader van alle Indo-Arische talen wordt het "vedische" Sanskriet gezien. Zelfs binnen de Veda's valt een verschil in taal te onderscheiden: de taal van de oudere Rig Veda bevat bijvoorbeeld minder leenwoorden uit Dravidische talen. Alle vedische geschriften werden tijdens het eerste millennium voor Christus mondeling doorgegeven. Het "klassiek Sanskriet", dat in de klassieke periode van de eerste eeuwen na Christus werd gebruikt, was nooit een echt levende taal maar ontstond door het op schrift stellen van de vedische geschriften. De taal van de mondelinge overlevering werd zo een onveranderlijk literair idioom.
2. Tegelijkertijd was de spreektaal in het oude India al lang verder geëvolueerd in een veelheid aan regionale talen, die "prakrits" worden genoemd. Een voorbeeld van een Prakrit is het Pali, dat tegenwoordig ook een dode taal is (maar als taal van de Pali Canon van groot belang is voor het boeddhisme).
3. Uit de prakrits zijn ten slotte de moderne levende talen van Noord-India geëvolueerd, zoals het Hindi en het Bengaals.

Op die manier stammen alle moderne Indo-Arische talen af van het Sanskriet.

Sanskriet wordt door sommigen als een dode taal beschouwd, hoewel het een officiële taal is in India. Als sterk verbuigende en archaïserende taal is de studie van het Sanskriet fundamenteel in het kader van de vergelijkende linguïstiek.
De leden van ISKCON, ook wel bekend als de Hare Krishna-beweging, leren de heilige teksten uit de Veda's in het Sanskriet net als de vele liederen die ze leren zingen. Er wordt namelijk door deze groepering uit geen enkel ander standaardwerk geleerd dan wat in het Sanskriet is verschenen. Tijdens bruiloften worden er speciaal brahmana's aangetrokken, die gespecialiseerd zijn in het chanten van vedische mantra's om zo het echtpaar bescherming en voorspoed mee te geven.

Het Sanskriet gebruikt sinds ongeveer de 18e eeuw het zogenaamde Devanāgarī -schrift; "Devanāgarī" betekent "godenstad". Dit schrift, dat ook door sommige moderne Indiase talen, onder andere het Hindi, wordt gebruikt, heeft in totaal 56 lettertekens, die overwegend gerangschikt staan in functie van het gebruik van de spraakorganen: keel — achterkant gehemelte — voorzijde gehemelte —tanden — lippen.

Devanāgarī alfabet van de belangrijkste letters

Bij Pāṇini, gezaghebbend leermeester grammaticaschool uit circa 6e eeuw v.Chr., staan de vocalen (in transliteratie: a ā i ī u ū ṛ ṝ ḷ ḹ e ai o au) vooraan, (bovenaan de Devanāgarī lijst hier rechts, in het grijs), dan komen - volgens hun articuleringsplaats - van achteraan de mondholte naar voor de consonantenrijen (gekleurd):

1. Gutturalen (Kanthya, कण्ठय, kaṇṭhya), (groen:ka, kha, ga, gha, ṅa)
2. Palatalen (Talavya, तालव्य, tālavya), (indigo: ca, cha, ja, jha, ñ)
3. Cerebralen (Murdhanya, मूर्धन्य, mūrdhanya), (blauw: ṭa, ṭha, ḍa, ḍha, ṇa)
4. Dentalen (Dantya, ढन्त्य, dantya), (paars: ta, tha, da, dha, na)
5. Labialen (Oshthya, ओष्ठ्य, oṣṭhya). (rood: pa, pha, ba, bha, ma)

Aan het einde van de lijst staan (onderaan):

• Halfklinkers (ya, ra, la, va) (oranje)
• Sibilanten (śa, ṣa, sa) (grijsgroen)
• Huigklank (ha) (grijsgroen na de 's')

Deze systematiek met inachtneming van de precieze klanken uit het Sanskriet werd ooit in oudere Indiase schriften ontwikkeld (bv. Brahmi-schrift).

Een aantal andere in India gebruikte schriften, zoals dat van het Bengālī en het Gujarātī, zijn van het Devanāgarī afgeleid.

Omdat het Sanskriet zo'n 50 grafemen kent (het Nederlands heeft er slechts 36), moeten er een aantal in transliteratie worden omgezet door ofwel een combinatie van twee Nederlandse letters, ofwel extra diakritische tekentjes te gebruiken. Accenten, puntjes en platte streepjes zijn er daar enkele van. Het weglaten van dergelijke tekens of dubbele letters zou in feite informatieverlies betekenen en kan leiden tot foutieve vertaling.

In het Sanskriet Devanāgarī gaat per definitie de articulatie van iedere medeklinker met een korte a-klank gepaard, tenzij er onderaan een schuin streepje staat ten teken dat de medeklinker onmiddellijk op een volgende aansluit. Die a-klank klinkt niet als de Nederlandse a maar als een sjwa (zoals bv. in 'de'). Wanneer een volle a-klank (ā in transliteratie) zoals in het Nederlands wordt gebruikt, volgt in het devanāgarī een verticale dwarsstreep op het medeklinkerteken.

Deze transliteratie is internationaal geldig en overstijgt dus de spelling in nationale woordenboeken zoals Van Dale, waarvan de auteurs niet zo sterk vertrouwd zijn met de finesses van het Sanskriet. De juiste spelling is namelijk van zeker belang niet alleen om de juiste uitspraak aan te geven, omdat woorden anders in feite onjuist gaan klinken, maar vooral omdat men ze eventueel verkeerd zou vertalen, zoals wel vaker gebeurd is. Eenzelfde woord met een korte of een lange a of met een bh in plaats van een b heeft meestal ook wel een heel andere betekenis in het uitermate systematisch opgebouwde Sanskriet.