Pinksteren

Tijdens het pinksterfeest wordt herdacht dat de Heilige Geest, de derde Persoon van de Allerheiligste Drie-eenheid, neerdaalde uit de hemel op de apostelen en op andere aanwezige gelovigen. De Assyrische en Palestijnse kerk stelden vanaf de 3e eeuw aanvankelijk de Hemelvaart van Jezus centraal, maar het accent verschoof vanaf het einde van de 4de eeuw naar de neerdaling van de Heilige Geest, zodat de "vijftigste dag" sindsdien een zelfstandig statuut heeft. Ook de Romeinse liturgie speelde hierbij een rol.[2]

Na Jezus' dood op Goede Vrijdag en zijn verrijzenis met Pasen hadden de leerlingen van Jezus nog veertig dagen lang (tot Hemelvaart) de steun van zijn aanwezigheid, waarbij hij hen andermaal uitlegde wat de betekenis was van alles wat hij gedaan had tijdens zijn openbare optreden. Op de veertigste dag van Pasen (dat is de negenendertigste dag na eerste paasdag) werden de leerlingen door Jezus' Hemelvaart alleen achtergelaten. Wel had hij beloofd dat hij de Geest van God, de Heilige Geest zou sturen die hen geestelijk verder zou leiden en ze de kracht zou geven om getuigen van het evangelie te zijn. Op de vijftigste dag van Pasen, tien dagen na Hemelvaart, op Pinksteren dus, kwam de beloofde Heilige Geest in Jeruzalem over de discipelen en andere pelgrims (die waren gekomen voor het joodse Wekenfeest).

Volgens de traditionele christelijke theologie waren de bekeerlingen op de eerste pinksterdag na de hemelvaart van Jezus de 'eerstelingen van de oogst', analoog aan de oorspronkelijke joodse betekenis. Deze 'oogst' gaat nog steeds door en als de 'volledige oogst' is binnengehaald, dat wil zeggen alle door God voor het Koninkrijk van God voorbestemde mensen tot bekering zijn gekomen, dan begint de Eindtijd: de laatste fase van de geschiedenis. Ook begint met Pinksteren volgens de christenen de kerkgeschiedenis, omdat het evangelie niet alleen aan de joden, maar ook aan de heidenen wordt verteld.

Uitstorting van de Heilige Geest

De gebeurtenissen vinden plaats op het feest van de eerstelingen (Sjavoeot), in Jeruzalem. Om 9 uur 's ochtends zijn de discipelen en enkele andere gelovigen bij elkaar, een groep van ongeveer 120 personen, in een bovenvertrek in Jeruzalem (Handelingen 1:13 en 2:1).

	Plotseling kwam er uit de hemel een geluid dat leek op een enorme windvlaag en het vulde het hele huis, waar zij zaten. Op hun hoofden vertoonden zich tongen als van vuur, die zich verdeelden, en het zette zich op ieder van hen. Zij werden allen vervuld met de Heilige Geest en begonnen in vreemde talen te spreken, zoals de Geest het hen gaf uit te spreken.
— Handelingen 2:1-4

De mensen die nu vervuld zijn met de Heilige Geest gaan naar buiten en spreken tongentaal, profeteren en verkondigen het Evangelie in allerlei talen. Ter gelegenheid van het feest van de eerstelingen was er veel volk in Jeruzalem, afkomstig uit alle delen van het Romeinse Rijk en daarbuiten, en door alle geluiden wordt een grote menigte aangetrokken.

Doop van drieduizend mensen

De ervaring van de uitstorting veroorzaakt verbaasdheid en bewondering:

	De menigte liep te hoop en verbaasde zich, want een ieder hoorde hen in zijn eigen taal spreken. Ze vragen, buiten zichzelf van verwondering: zijn zij niet allemaal Galileeërs? Hoe kan het dan dat wij hen horen een ieder in onze eigen taal, waarin wij geboren zijn? Parten, Meden, Elamieten, inwoners van Mesopotamië, Judea en Kapadocië, Pontus, Asia, Frygië en Pamfylië, Egypte en de streken van Libië bij Cyrene, en hier verblijvende Romeinen, zowel Joden als Jodengenoten, Kretenzen en Arabieren: wij horen hen in onze eigen taal van de grote daden Gods spreken. En zij waren allen buiten zichzelf en geheel met de zaak verlegen, en zij zeiden tot elkaar: Wat betekent dit toch? Maar sommigen zeiden spottend: ‘Ze zullen wel dronken zijn!’
— Handelingen 2:6-13

De apostel Petrus neemt het woord en houdt een lange toespraak, waarin de opstanding van Jezus centraal staat. Hij legt uit dat al deze gebeurtenissen al voorzegd waren door de profeet Joël. Hij maant de menigte zich te keren tot Jezus om vergeving van zonden te krijgen. Als iemand vraagt hoe, antwoordt Petrus: "Heb berouw, en laat u dopen in de naam van Jezus Christus tot vergeving van de zonden, en u zult de Heilige Geest ontvangen."

Drieduizend mensen zouden vervolgens gehoor hebben gegeven aan deze oproep en zich dezelfde dag nog hebben laten dopen. Hierdoor werd de eerste christelijke gemeente gevormd. Traditioneel wordt dit moment dan ook beschouwd als het beginpunt van de christelijke kerk.

Voorzegging

In Joël 2:28-30 (Bijbelboek) wordt de bovenstaande geschiedenis voorzegd:

en daarna zal het geschieden, dat Ik Mijn Geest zal uitgieten over alle vlees, en uw zonen en uw dochteren zullen profeteren; uw ouden zullen dromen dromen, uw jongelingen zullen gezichten zien. Ja, ook over de dienstknechten, en over de dienstmaagden, zal Ik in die dagen Mijn Geest uitgieten. En Ik zal wondertekenen geven in den hemel en op de aarde: bloed, en vuur, en rookpilaren (SV).

Met name in de vroege middeleeuwen was Pinksteren een zeer belangrijk christelijk feest. Het ging toen gepaard met een week van verplichte rust, bekend als de Heilige Geestweek.[4] Tot de standaard pinksterrituelen behoorden het loslaten van duiven in de kerk, het strooien van blaadjes van pioenrozen, het blazen op de klaroen en het houden van steekspelen. Tot in de 19e eeuw bestond de gewoonte om een met bloemen, stro en kransen opgetuigde os (of hamel) door het dorp te leiden. Ook werden er vaak koekoeken geschoten en opgegeten.[5] Tot in de 20e eeuw was het gebruikelijk om elkaar een pinkstergroet te sturen, bijv. in de vorm van een wenskaart.

De Heilige Geestweek werd in 813 al wat ingekort. Vanaf 1414 kende Pinksteren nog slechts drie verplichte rustdagen. Bij de Synode van Dordrecht (1618) werd bepaald dat hier nog een dag afging. Desondanks heeft de derde rustdag ("pinksterdrie") op sommige plaatsen tot op de dag van vandaag standgehouden.[4]

Pinksteren volgt tien dagen op Hemelvaart en valt op de 50ste dag van Pasen (dus 49 dagen of 7 weken na Pasen]).

Binnen de katholieke traditie volgen de volgende feestdagen op Pinksteren: het feest van de Heilige Drie-eenheid, het feest van het Heilig Sacrament en van het Heilig Hart.

Sommige christenen zien een sterk verband met het joodse Sjavoeot (de Hebreeuwse naam voor het Wekenfeest), onder meer omdat de uitstorting van de Heilige Geest tijdens het joodse feest plaats zou hebben gevonden. Sjavoeot is een oogstfeest, met Pinksteren zou volgens de christelijke interpretatie begonnen worden met het binnenhalen van de "oogst" (bekeerlingen) voor Christus.[6]

Christenen zien een verband tussen de twee feestdagen, omdat op het joodse Pesach de Omertelling start. Vijftig dagen lang wordt er geteld en op de 50e dag is het dan Sjavoeot, net zoals Pinksteren 50 dagen na Pasen valt. Hellenistische joden gaven Sjavoeot de Griekse naam Πεντηκοστή, Pentèkostè, de vijftigste dag. De term Pinksteren is afkomstig van dit Griekse woord.

De betekenis van het christelijke Pinksteren is echter heel anders dan dat van joodse Sjavoet. Het christelijke feest is op grond van het Nieuwe Testament gericht op de Heilige Geest. Dit speelt bij het joodse feest, dat is gericht op de oogst en op de ontvangst van de Thora, geen rol.

Daarnaast heeft het christelijke Pinksteren zijn uiteindelijke wortels in heidense meifeesten, waarbij de boeren de zegen van de goden over hun oogst probeerden af te roepen.[7]

De pinksterbeweging is een protestantse stroming binnen het christendom die sterker dan veel andere stromingen de nadruk legt op de persoon en het werk van de Heilige Geest. Daarom is de beweging vernoemd naar Pinksteren. Afzonderlijke of daaruit voortgekomen gemeenschappen binnen de beweging heten pinkstergemeenten.

Een van de bekendste gezangen voor het feest van Pinksteren is de pinksterhymne Veni Creator Spiritus. Johann Sebastian Bach schreef voor de eerste pinksterdag drie cantates: BWV 34,74 en 173, voor tweede pinksterdag twee cantates: BWV 68 en 174, en voor derde pinksterdag twee cantates: BWV 175 en 184. Gustav Mahler gebruikte een belangrijk deel van de tekst voor een toonzetting van het eerste deel van zijn enorme Achtste symfonie. De Franse componist Maurice Duruflé nam de melodie tot uitgangspunt van zijn orgelcompositie 'Prélude, Adagio et Choral varié sur le thème du Veni creator spiritus'.

De maandag die volgt op Pinksteren (pinkstermaandag of tweede pinksterdag) is een vrije dag in veel Europese landen (zoals Andorra, België, Cyprus, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Griekenland, Hongarije, IJsland, Liechtenstein, Luxemburg, Monaco, Nederland, Noorwegen, Oostenrijk, Roemenië en grote delen van Zwitserland) en in een aantal Afrikaanse landen.

Pinksterkrone of pinksterbloem

Aan de dagen rond Pinksteren hebben zich in de loop der tijd allerlei feesten en gebruiken gehecht, die losstaan van de kerkelijke pinksterviering en die buiten worden gevierd, zoals schuttersfeesten, kermissen, wedstrijden en voorjaarsfeesten. Veel van deze gebruiken zijn weer verdwenen, andere zijn onder voortdurende verandering blijven bestaan, of zijn weer in ere hersteld en hebben nieuwe vormen gekregen.[8] Daarnaast zijn er ook steeds nieuwe evenementen bij gekomen.

Traditionele Nederlandse 'pinker(blom)liederen' zijn bekend vanaf de 17e eeuw - zoals Van de Pinxter-blom (1676), dansmelodie Fiere Pinxter Bloem (begin 18e eeuw), pinksterbruidliedje Doar kom wi'j an met de Pinksterbroed (Twente, midden 19e eeuw), Hier is onze fiere Pinksterblom (Terschelling, begin 20e eeuw, populair bij de toenmalige AJC).[8]

Al in de middeleeuwen werden er voorjaarsfeesten gehouden. Volgens sommige theorieën hebben deze feesten hun wortels in de voorchristelijke voorjaarsriten van de Germanen, Kelten en andere oud-Europese volkeren, maar tegenwoordig gaat men ervan uit dat deze kennis is gebaseerd op allerlei twijfelachtige reconstructies en speculaties.[9] De voorjaarsfeesten die vroeger algemeen met Pinksteren verbonden waren, zijn nu zo goed als verdwenen. Hun geschiedenis gaat terug tot de middeleeuwen, maar historische gegevens zijn schaars en summier.

Een van de voorjaarsfeesten was de viering van de pinksterblom (dit was fluitenkruid en niet de pinksterbloem), in de oostelijke provincies de pinksterbruid, waarbij het mooiste meisje van het dorp tot pinksterbloem werd gekozen.[noten 2] Een andere verdwenen traditie is het pinkstermelken: boeren gaven bij wijze van offer melk aan jongens in de buurt, opdat het een goed melkjaar zou worden.[10]

In Ootmarsum vindt op tweede pinksterdag, 's ochtends in alle vroegte, de afsluiting plaats van de paasgebruiken zoals die daar worden gehouden: de paaskerels gaan vanuit Ootmarsum per fiets naar de kerk in Vasse om daar de mis bij te wonen.

In Zuid-Limburg vindt sinds 1970 elk jaar in het pinksterweekend Pinkpop plaats, dat ten tijde van de eerste editie nog "Pop met Pinksteren" heette. Indien Pinksteren erg vroeg valt vindt het popfestival in een ander weekend plaats.

Het internationaal muziekfestival Music Meeting wordt sinds 2006 elk jaar tijdens het pinksterweekend gehouden.

In het pinksterweekend wordt tussen Parijs en Rotterdam en sinds 2012 ook tussen Hamburg en Rotterdam de Roparun gelopen, een estafetteloop voor teams van in totaal 520 kilometer waarbij geld opgehaald wordt voor KWF Kankerbestrijding.

Op de zaterdag voor Pinksteren wordt in sommige delen van Nederland luilak gevierd, tegenwoordig vooral nog in Noord-Holland.[11]

• Christendom en syncretisme - de (vermeende) verwantschap van Pinksteren met het enthousiasme van de Bacchanten.
• Paas- en pinksterdatum
• Paascyclus

• Bijbelboek Handelingen hoofdstuk 2 - De komst van de heilige Geest (NBV-vertaling)

Zie de categorie Pentecost van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.