Luilak

Luilak wordt gevierd in het gebied tussen Texel en Delft in het westen van Nederland. Hoe verder zuidelijk van Amsterdam, hoe minder het gevierd wordt. In en rond Leiden en Alphen aan den Rijn wordt het bijvoorbeeld nauwelijks meer gevierd. In de zuidelijker gelegen gebieden rond Delft en Gouda is het fenomeen Luilak weer beter bekend en ook in en rond Gorinchem, Raamsdonksveer, Made en Zevenaar wordt het van oudsher gevierd. Buiten dat kerngebied vindt men het slechts hier en daar, zoals de afgeleide luilakbloemenmarkt in de steden Utrecht, Haarlem en Almere. (In Almere kwam de luilaktraditie tot leven door verhuizing van vele Amsterdammers naar Almere rond 1980.)

De viering maakt deel uit van vier dagen feest, waartoe ook Eerste en Tweede Pinksterdag behoren. In de 16e en 17e eeuw begon het 'luilakken' al op de vrijdag voor Pinksteren. In West-Friesland was er oorspronkelijk ook een Derde Pinksterdag. Dit Pinksterdrie vormde de laatste dag van de vierdaagse vieringen. Deze is slechts in een aantal plaatsen (o.a. Zaandam) nog een traditie. De drie Pinksterdagen, waarop niet gewerkt moest worden, noodzaakte een vroeg opstaan op de dag ervoor, om alle voorbereidingen te plegen.

De viering is niet christelijk gebonden, ondanks het feit dat zij samenvalt met Pinksteren. Op een aantal plaatsen wordt Luilak voorafgegaan door een luilak(bloemen)markt, deze vindt plaats op de vrijdagavond tot middernacht of net iets voorbij middernacht. De oudst-bekende markt is de Haarlemse markt uit de jaren 1890. In de nacht van vrijdag op zaterdag en zaterdagochtend wordt het daadwerkelijke Luilak gevierd.

Het verschilt per stad en dorp hoe laat Luilak aanvangt. In sommige plaatsen begint het al kort na middernacht, maar in andere woonplaatsen, zoals rond Amsterdam, pas na vier uur. Vanzelfsprekend verschilt het meedoen naar leeftijd. Jongeren starten vaak eerder met Luilak dan kinderen tussen de 9 en 14 jaar.

Over de symboliek en de herkomst van het feest bestaan verschillende interpretaties, maar de viering komt hoogstwaarschijnlijk voort uit de traditie dat de langslaper, degene die het laatst uit bed kwam, op de zaterdag voor Pinksteren de anderen uit het gezin of de familie op "luilakbollen" (warme broodjes met stroop) moest trakteren. De kinderen die het vroegst op waren gingen de straat op om langslapers wakker te maken en ze te bespotten met onder andere rijmpjes en liedjes als
"Luilak, beddezak.
Staat om negen uren op.
Negen uren, hallef tien,
heb je die luilak al gezien?".
of
"Luilak, slaapzak,
Zonder verdriet,
Ken je onze luilak niet?
Onze luilak heeft geslapen
Op een stoel met zeven gaten."

Later zou dat wekken overgenomen zijn door straatjongens die in groepjes rondtrokken en rumoer maakten. Ook sleepten ze spullen en dode dieren mee die aan de dichte deuren werden gebonden. Van de zestiende en zeventiende eeuw is bekend dat de viering al op de vrijdagavond na zonsondergang begon, en dan tot de volgende avond duurde. Niet zelden vochten de straatjongens met elkaar of tegen mannen. Keuren uit die tijd melden ook verboden ten aanzien van Luilak. In de achttiende eeuw verschuift het begin van Luilak dieper de nacht in.

De viering kent een sterke traditie rond Amsterdam. In de andere gebieden is de viering door de eeuwen heen met vlagen wel en niet gevierd. De grootste dip was tussen 1940–1965. Alleen in Amsterdam en de Zaanstreek werd het toen nog uitgebreid gevierd. Na 1965 wordt het echter ook weer in andere gebieden uitgebreider gevierd.

De gebruiken bij Luilak verschilden en verschillen nog altijd per plaats. In het begin van de twintigste eeuw begon op veel plaatsen de viering steeds meer uit de hand te lopen. Van te grote vuren tot puur vandalisme. In onder meer Delft, Amsterdam en de Zaanstreek werden door de gemeentelijke autoriteiten, vaak samen met jongerenwerk en heemkundige verenigingen, pogingen gedaan om de luilakviering meer te controleren. Zo probeerde men door het organiseren van evenementen als optochten, officiële vuren, gratis filmvoorstellingen en muziekoptredens onder meer vandalisme te beteugelen en weer de nadruk te leggen op het lawaai maken.

Er bestaan tal van luilakliedjes, zoals Luilak (19e eeuw), Luie motte (waarschijnlijk rond 1900) en Luilak, beddezak (rond 2000 -- zie tekst hierboven).[1]

Na 1965 wordt het feest weer steeds meer gevierd, opvallend is dat sindsdien ook de nadruk weer ligt op het lawaai maken. Naast belletje trekken (waarbij dan de avond ervoor preventief de bel wordt afgezet) dat al sinds het begin van twintigste eeuw veel gedaan werd, begon men ook fietsen met ratels uit te rusten, of oude bussen, pannen of blikjes achter de fiets aan te slepen. Vroeger werd dit bijvoorbeeld gedaan met een al dan niet zelf gemaakte kar. Ook het bekladden van ramen of andere zaken kwam weer terug. Dit gebeurde vroeger vaak met boter, zeep en krijt. Tegenwoordig wordt er naast zeep en boter ook meel en eieren gebruikt en met wc-rollen wordt de nodige versiering aangebracht. De luilakvuren zoals men die kent rond Amsterdam en de Zaanstreek hebben een mindere verspreiding in het heroverde luilakgebied. Bovenop zo'n vuur zat vaak de Jan Luilak.

In Boskoop wordt sinds 1956 het Luilak Voetbaltoernooi georganiseerd. Bij dit toernooi deden in 2016 (de 61e editie) 1200 kinderen mee aan meer dan 250 voetbalwedstrijden die gespeeld werden tussen 3 uur 's nachts en 12 uur 's middags.

Naast de eerdergenoemde relatief onschuldige activiteiten, kan het gebeuren dat relschoppers vandalisme plegen. Bij de luilakviering van 3 juni 2006 besloot de politie Noord-Holland Noord in het hele gebied extra personeel in te zetten. Dit bleek te helpen: het aantal vernielingen was beduidend minder dan voorgaande jaren.