Liturgie

Het woord is afgeleid van het Oudgriekse woord λειτουργία (leitourgia), dat "volksdienst" betekent. In de Griekse stadstaten werd dit woord gebruikt voor een publiek goed dat een rijke burger uit eigen middelen financierde, ofwel vrijwillig of omdat het door de wet werd verplicht. Voorbeelden hiervan waren het bekostigen van zangers bij een opvoering en het uitrusten van een oorlogsschip. In Athene wees de stadsraad liturgieën toe aan de rijken en er was ook een wet waarmee een man die een liturgie opgedragen kreeg terwijl een nog rijkere man nog geen liturgie had vervuld, de eerste hem mocht uitdagen om ofwel de liturgie uit te voeren of goederen met hem uit te wisselen.

In de Griekse vertaling van het Oude Testament, de Septuaginta, wordt het woord 'leitourgein' of 'leitourgia' voor het overgrote deel als term voor de cultische diensten, bijzonder die van de priester en de leviet in het heiligdom. Ook het dienen en vereren van andere goden dan JHWH kan met 'leitourgein' worden weergegeven. In de Septuagint heeft 'leitourgia' de politieke en vulgaire kleur verloren die het in het klassieke Grieks wel had.

In het Nieuwe Testament wordt aangesloten bij het gebruik van 'leitourgein' of 'leitourgia' zoals dat voorkomt in de Septuagint. Al komen ze slechts vijftien keer voor in het Nieuwe Testament. In de meeste gevallen gaan ze dan niet over 'de liturgie' zoals die nu bekend is, maar worden deze woorden gebruikt voor de tempeldienst, het ambt van de overheid of van Christus' priesterdienst.

In de vroege Kerk werden het oudtestamentische priesterschap betrokken op de nieuwtestamentische ambten in de gemeente. Daarnaast ontstond er naast de agape (een gezamenlijk liefdesmaal) en in aansluiting hierop ook de sacramentele eucharistieviering (mis). Het woord 'leiourgia' wordt steeds meer toegepast op de handelingen van de ambtsdragers.

De liturgische handelingen en symbolen hebben naar plaats en tijd een verschillende vormgeving gekregen. Zo kristalliseerden zich diverse ritussen uit, zoals de Byzantijnse, de Koptische ritus en de Syrische ritus. In het Westen ontstond uit de apostolische liturgieën van Rome en Noord-Italië de invloedrijke Romeinse ritus, die na het Concilie van Trente (1545-1563) voor de gehele wereld overgenomen zou worden.

Gedurende het kerkelijk jaar zijn de liturgische gewaden specifiek gekleurd volgens de liturgische kleuren.

Uit de misviering ontwikkelde zich na de Reformatie binnen de protestantse kerk een eigen manier van vieren. De liturgie werd vrijwel ingeperkt tot lezing(en) uit de Bijbel met uitleg (preek). Later werden door de reformatorische kerken uitgebreidere liturgievormen ontwikkeld. Waar de nadruk binnen de mis zowel op de Dienst van het Woord (Liturgia Verbi) als op de Dienst van het Altaar (Liturgia Eucharistica) ligt, ligt deze binnen de protestantse kerkdienst enkel op het gelezen en gepredikte Woord. Een beschrijving van de liturgie in een protestantse kerk kan men vinden op het lemma over de kerkdienst.

De liturgie in een evangelische of charismatische gemeente wordt gekenmerkt door een informele sfeer.