Eindtijd

De belangrijkste kenmerken van de joodse eschatologie zijn - in willekeurige volgorde:[1]

• God zal Israël herstellen uit de gevangenschap die begon met de Babylonische ballingschap
• God zal het Joodse volk doen terugkeren naar het Land van Israël
• God zal het Huis van David en de tempel in Jeruzalem herstellen
• God zal een heerser uit het Huis van David aanstellen, de Joodse Messias, die het joodse volk zal leiden en de wereld zal binnenleiden in een tijd van rechtvaardigheid en vrede
• Volken zullen erkennen dat de God van Israël de enige ware God is
• God zal de doden opwekken
• God zal een nieuwe hemel en aarde scheppen

Sommigen geloven ook dat de geschiedenis zichzelf zal voltooien en de eindbestemming zal worden bereikt als de volledige mensheid terugkeert naar de Tuin van Eden.[2]

De aard van het herstel dat de messias tot stand zal brengen, is onder joden altijd een onderwerp van controverse geweest. Verschillende keren zijn er joodse mannen opgestaan die aanspraak op de titel van messias maakten, maar dat duurde nooit lang. Een dergelijke ‘messias’ was bijvoorbeeld Sjimon bar Kochba, die tussen 132 en 136 een grote opstand tegen de Romeinen leidde. De uitgebreidste discussie van het messianisme is opgenomen in de Babylonische Talmoed (Sanhedrin 96b-99a).

Eeuwen later wist Sjabtai Tsvi (1626-1676?) grote aantallen joden in beroering te brengen, en in onze tijd kan worden gewezen op de persoon van Menachem Mendel Schneerson, afkomstig uit de familie van Chabad-Lubavitcher rebben, die zich door zijn aanhang als messias liet vereren. Ook de neo-orthodoxe beweging van religieus-zionisten die binnen de staat Israël sinds de veroveringen van 1967 grote politieke invloed is gaan uitoefenen, heeft messiaanse ambities.

De Joods-Israëlische historicus Aviezer Ravitzky laat zien dat de kritiek op het zelf versnellen van de Eindtijd binnen de joodse Europese orthodoxie, niettemin eeuwenlang op fundamentele kritiek kon rekenen. Het wantrouwen tegen vals messianisme onder Europese rabbijnen had uitgesproken anti-zionistische trekken en was neergelegd in de zogenaamde ‘Drie Eden’, die ontleend waren aan de Midrasj, volgens welke een gelovige jood zich moest houden aan de volgende drie geloften:

• 1. De eed dat men ‘de muur’ van Jeruzalem of de Tempel ‘niet beklimmen’ zal, dat men dus geen massale Alijah, emigratie naar Israël, zal ondernemen teneinde in Eretz Yisrael politieke macht uit te oefenen.
• 2. De eed om op straffe van zelfvernietiging ‘niet’ op te staan ‘tegen de naties van de wereld’, maar in nederigheid de tijd van de Messias af te wachten, wat ook op te vatten is als het principieel niet nastreven van politieke macht.
• 3. De eed ‘het Einde’, de komst van de Messias, ‘niet te forceren’, maar die vervulling aan God over te laten.[3]

Het religieus-zionisme, een militante, veelal neo-orthodoxe stroming in de staat Israël, die in het bijzonder de kolonisten op de Westelijke Jordaanoever (Palestina) inspireert en waarvan Abraham Isaac Kook (1865 - 1935) en zijn zoon Zvi Jehudah Kook (1891 - 1982) de grondleggers waren, hebben de Drie Eden radicaal omgedraaid. De Thora werd geïnterpreteerd in een perspectief van het door G'd gewenste herstel van het oude Israel van voor de Romeinse bezetting. De nieuwe staat kreeg daarmee een religieuze, verlossende rol toegekend. Het volk zou – hoe verschillend het ook denkt, voelt en handelt – volgens 'een hemels plan', of het nu wil of niet, ingeschakeld zijn om de komst van de Messias actief te versnellen. Dit kon, zoals in het geval van Zvi Jehudah Kook, leiden tot het religieus zingeven aan de Holocaust. Kook jr. sprak over de "wrede hemelse chirurgie" van Auschwitz die de joden gedwongen zou hebben naar Israël terug te keren, om er de komst van de Messias voor te kunnen bereiden. Volgens Ravitsky is er door deze religieus-zionisten binnen de staat Israël "een beslissend en onvermijdelijk messiaans proces" in werking gezet. Göran Rosenberg spreekt in dit verband over "een messianisme zonder messias". De oude joodse orthodoxie en het liberale jodendom verwerpen meestal deze denkwijze.[4]

Sommige eerste-eeuwse christenen geloofden dat Jezus tijdens hun leven zou wederkomen. Toen Paulus' bekeerlingen in Thessaloniki werden vervolgd door de Romeinen geloofden zij dat de eindtijd nabij was.[5] Vanaf de vorming van het christendom zijn degenen die de Bijbel letterlijk nemen verdeeld in degenen die menen dat het voorspellen van datums voor de wederkomst van Christus zinloos is en degenen die geloven dat Jezus tekenen heeft gegeven om de eindtijd aan te herkennen. Het exacte tijdstip van de wederkomst is volgens hen echter niet bekend, want hij komt "als een dief in de nacht" (1 Thessalonicenzen 5:2) en Jezus had zelf al gezegd: "Niemand weet wanneer die dag en dat moment zullen aanbreken, ook de hemelse engelen en de Zoon niet, alleen de Vader weet het." (Matteüs 24:36)

Kerkvader Ireneüs (ca. 140-202) zag het einde van de wereld nabij, maar de invloedrijkere kerkvader Augustinus (354-430) dacht juist a-millennialistisch.

In de traditionele voorstelling van de eindtijd binnen de christelijke traditie staat de wederkomst van Jezus Christus centraal, die de wet en de profetieën vervult. Door leven, dood en opstanding van Jezus kan volgens traditioneel-christelijke opvatting ieder mens verzoend worden met God wanneer hij het doopsel ontvangt. In de christelijke traditie belooft Christus aan de gelovige mens het eeuwig leven en het Koninkrijk van God. De eindtijd staat voor een periode die gekenmerkt zal worden door geloofsafval, rampen en oorlogen. Aan het uiterste einde van die eindtijd valt het optreden van de Antichrist, die volgens een gecombineerde interpretatie van onder meer het Boek Openbaring, de eerste brief aan Timoteüs (4:1) en de twee brieven van Johannes (I 2:18,22 en II 1:7) nu al in de wereld is en die loochent dat Jezus de Messias is. De Antichrist zou 'orde' komen brengen en een korte periode van wereldvrede zal het resultaat zijn, waarna hij echter - geïnspireerd door satan - vervalt in het vervolgen van de christenen, terwijl ook strijd zal uitbreken tussen de volkeren, culminerend in de laatste grote strijd op de vlakte van Armageddon. De eindtijd zou dan worden afgesloten met de Wederkomst van Jezus. In tegenstelling tot de interpretatie van de vroege Kerk dat met Jezus' terugkeer eerst een Duizendjarig vrederijk wordt gesticht (millennialisme) waarna het Laatste Oordeel plaatsvindt, is in de latere katholieke en oosters-orthodoxe theologie dit vrederijk opgevat als een figuurlijke afspiegeling van de voorafgaande tijdperken waarin de Kerk van Christus triomfeert op aarde. Soms wordt in dit kader de tijdspanne van de middeleeuwen genoemd, soms ook het christelijke gedeelte van het oude Romeinse Rijk. In deze lezing vindt het Laatste Oordeel plaats vlak nadat Jezus is teruggekeerd op aarde. Zij die in het Laatste Oordeel niet veroordeeld worden, beërven een nieuwe hemel en een nieuwe aarde waar het kwaad en ziekte en dood niet meer bestaan. God zal in hun midden wonen. Zij die wel veroordeeld worden zullen voor altijd van God gescheiden zijn.

Moderne theologen wijzen op de grote verschillen in historische context waarin Bijbelse teksten over de zogenaamde eindtijd zijn ontstaan. Ze interpreteren deze teksten niet als een 'draaiboek' voor het einde van de wereld, maar als tegendraadse, ondergrondse geschriften. Zulke teksten zijn van alle tijden en duiken op tijdens grote beroeringen, onzekerheden, dreigingen en verdrukking van mensen. Moderne theologen interpreteren zulke teksten uit het verleden als een bemoediging, dat ook lastige tijden vandaag van voorbijgaande aard zijn. We kunnen ze daarom ook lezen als een aanmoediging tot volharding. Het gaat deze theologen dus niet over geopenbaarde kennis over 'het einde van de wereld', maar om historische teksten die hoop en vertrouwen wekken ook in andere uitzichtloos lijkende situaties. Je vindt teksten over het einde der tijden o.a. in het boek Daniël (11, 35-40) en Ezechiël (38-48) - de tijd dus van de Babylonische ballingschap - en eeuwen later keren ze terug bij o.a. Marcus (13), de tijd dus van de bezetting door de Romeinen en het boek Apocalyps dat Johannes op Patmos schreef met de tiran Nero voor ogen. Zulke teksten vormen volgens deze theologen geen orakel voor onze tijd, maar verbeelden in essentie de joodse, messiaanse traditie: een uitzien naar verlossing die telkens weer opduikt, zo ook in de vroege christelijke geloofstraditie. De katholieke theoloog Edward Schillebeeckx heeft aanbevolen teksten over de eindtijd weliswaar te blijven lezen als uitdrukkingen van zulk messiaans verlangen naar de eindigheid van alle verdrukking - en dus niet alleen als merkwaardige archiefstukken uit ver vervlogen tijden - maar hij waarschuwde tegelijkertijd ze niet letterlijk te nemen, omdat ze anders vervormd dreigen te worden tot sombere, gewelddadige orakels om daarmee antwoorden te forceren op eigen onzekerheden.

John Nelson Darby (1800-1882) is een van de grondleggers van het moderne premillennialisme. Darby vond op grond van zijn eigen Bijbelstudies dat alle joden moesten terugkeren naar het 'Heilige Land' om de Messias (Jezus) te doen terugkeren. Ook Anthony Shaftesbury (1801-1885) die zijn millennialistische perspectieven goed vond combineren met de belangen van het Britse Empire sluit hierop aan. Als derde grondlegger kan William Blackstone (1841-1935) worden genoemd, een Amerikaanse evangelist die met Bijbelse argumenten persoonlijke druk uitoefende op de atheïstische Theodor Herzl (1860-1904) om toch vooral geen andere plaats op aarde voor zijn nieuwe staat uit te kiezen dan het 'Heilige Land', omdat daar de Eindtijd zich diende te voltrekken. Volgens de anglicaanse theoloog Naim Ateek leidt het premillennialisme tot op de dag van vandaag tot ‘bekrompen, exclusieve, xenofobische paradigma’s’.[6] In Nederland is op de evangelicale televisiezender Family7 de prediker Jan van Barneveld een promotor van het Eindtijddenken en het christen-zionisme. Door zich uitsluitend te beroepen op letterlijke Bijbelteksten en door die futuristisch te interpreteren. Er wordt bijvoorbeeld verondersteld dat de Bijbel een veldslag bij Armageddon zou voorzeggen waarmee de Eindtijd wordt in geluid. Het blijft in deze aanname meestal onbelicht, dat die veldslag in de tekst van de auteurs van de Bijbelboeken een historische referentie vormt aan de vele veldslagen van Megiddo die daar al hadden plaatsgevonden, zoals die in de 15e eeuw v.Chr. tussen het Egyptische rijk van Thoetmosis III en een Kanaänitische coalitie onder leiding van de prins van Kadesj.

De politieke betekenis van christen-zionistische verwachtingen, is vandaag de dag gelegen in hun invloed binnen Christelijk Rechts en het neoconservatisme in de Verenigde Staten, omdat die openstaan voor interpretaties waarin een speciale rol wordt toegekend aan de huidige staat Israël. Je vindt er ook sporen van binnen rechtse christelijke en populistische politieke partijen in Nederland en op de rechterflank van de protestantse kerken. De Britse evangelicale theoloog dr. Stephen Sizer geldt binnen en buiten evangelicale kringen als een van de bekendste critici van de diverse stromingen van het protestantse Eindtijddenken en van het christenzionisme in het bijzonder. Sizer concludeert dat deze laatste (niet-joodse) zionistische stroming zich ten onrechte nog christelijk noemt, omdat ze niet meer de verlossing door Jezus Christus van alle mensen en volkeren als uitgangspunt neemt, maar die Verlossing voor zich uit is gaan schuiven en eigenmachtig is gaan voorspellen. Door een eigen reconstructie van letterlijke en niet contextueel begrepen Bijbelteksten, angstaanjagende toekomstvoorspellingen - die Sizer "futuristisch" pleegt te noemen - en door zich ideologisch te verbinden met sektarische, gewelddadige politieke vormen van joods religieus-zionisme onder Israëliërs, plaatsen ze zich volgens hem buiten de christelijke traditie.[7]

Ook de Nederlandse christelijk-gereformeerde theoloog en oud-zendeling dr. Steven Paas heeft in zijn boeken "Christian Zionism Examined" (2012) en "Israëlvisies in beweging" (2014) de bijzondere fascinatie voor Israël op de rechterflank van het protestantisme geanalyseerd, zoals die bijvoorbeeld bestaat in de beweging Christenen voor Israël. Volgens Paas staat het Bijbelse geloof in het christen-zionisme op de tocht, en de eenheid van de Bijbel en die van de kerk worden aangetast. Niet-joodse en joodse gelovigen in Christus worden er uit elkaar getrokken, alsof God met beide groepen een apart plan zou hebben. Paas ontkent dit en vindt daarom zending ook onder joden niet illegitiem. Hij vreest bovendien dat als de eschatologische scenario’s van christenzionisten niet uit blijken te komen, hun filosemitisme weleens zou kunnen omslaan in het omgekeerde, namelijk antisemitisme.[8]

Christelijke theologen van Palestijns-Arabische afkomst zoals de lutherse bevrijdingstheoloog Mitri Raheb, de rooms-katholieke theoloog Jamal Khader en de anglicaanse theoloog Ateek wijzen de zogenaamde Israëltheologie ook van de hand. Christelijke 'Landtheologen' zien in de oprichting van de staat Israël een vervulling van Gods beloften, maar in de ogen van deze theologen komt dit neer op een fundamentalistische legitimatie van de bezetting van hun land en heeft deze theologie invloeden ondergaan van een huns inziens verwerpelijke, ketterse chiliasme opvattingen.

Als eerste kleine voortekens geven enkele teksten van de Hadith aan dat de religieuze kennis verdwijnt en onwetendheid (bijgeloof) zal heersen. Het drinken van alcohol wordt normaal gevonden, zina wordt openlijk bedreven, toevertrouwde goederen worden verduisterd, minder goede daden worden gedaan, hebzucht heerst, steeds meer moorden worden gepleegd en de ene mens benijdt de andere zijn dood.[10]

Een overlevering van Hudaifa al Rifari geeft aan dat Mohammed tien dingen als teken heeft gezegd, voordat het Uur aanbreekt, ongeacht in welke volgorde:[9]

• de vervuiling van de lucht
• het optreden van de valse messias
• het opduiken van het beest
• zonsopgang in het westen
• wederkomst van Jezus
• verwoesting van de aarde door Gog en Magog
• drie opeenvolgende verduisteringen, eerst in het westen
• een verduistering in het oosten
• een verduistering op het Arabisch Schiereiland
• een vuur in Jemen, waarbij de mensen in zee vluchten om niet te verbranden

Ook binnen de islam komen er van tijd tot tijd stromingen boven die menen dat de gelovigen zelf het einde der tijden actief in werking kunnen zetten. In november 1979 drongen gewapende terroristen de heiligste plek van de islam binnen, de Grote Moskee in Mekka, in de overtuiging dat hun leider de mehdi was. De bezetting eindigde in een bloedbad toen de moskee bestormd werd. Meer dan 300 mensen, gijzelaars en terroristen, vonden de dood, onder wie de leider van de beweging.[11]

In hun boek Van harem tot fitna behandelen Theo Salemink en Marcel Poorthuis onder andere de mimesis in de apocalyptiek van Said Ayyub, die na de vrede tussen Egypte en Israël in 1986 zijn eerste boek schreef: Al-Masīh al-Dayyāl (‘De valse Messias’). De auteurs wijzen op de verwantschap tussen de apocalyptiek van christen-zionistische herkomst en die van Ayyub. Volgens deze populaire moslim-chiliast zal de Eindstrijd in de vorm van de door de Israëli begonnen Derde Wereldoorlog een overwinning van de islam op wereldschaal te zien geven. In de apostel Paulus ziet hij de eerste gestalte van de Anti-Christ. Poorthuis en Salemink wijzen erop dat de nieuwe generatie moslim-chiliasten net als hun christelijke collega’s doorgaans selfmade theologen zijn. Academisch opgeleide theologen die banden hebben met de Al-Azhar-universiteit in Caïro weerleggen overigens deze wildgroeiende theorieën aan de hand van wat de traditionele islamitische bronnen over de Messias en de Mahdi zeggen. Maar de auteurs merken daarbij op dat dit tegenwicht niet altijd lijkt te helpen.[12]