Maas-Rijnlands

Rheinmaasländisch is van oorsprong een begrip uit de middeleeuwse cultuurgeschiedenis, dat betrekking heeft op het brede gebied - ook wel bekend als het Maas-Rijnland of de Maas-Rijndriehoek - waar de Maaslandse en Rijnlandse cultuur, en daarin ook de aan elkaar grenzende Waalse, Franse, Nederfrankische en Middelfrankische (Ripuarische) tongvallen elkaar ontmoetten en beïnvloedden. Onder meer in de Nederrijns-Westfaalse Kreits kende dit gebied ook een zekere politieke verbondenheid. Die verbondenheid gold niet slechts Frankische dialectgebieden. Evenzo betekende de scheiding tussen het Westfaalse en Nederrijnse noch in de Duitse landen, noch in de Lage Landen een culturele kloof, zo min als die tussen het Nedersaksisch en het Nederfrankisch.

Positie van de dialecten in het Maas-Rijnlandgebied binnen de huidige Nederlandse en Nederduitse dialecten.
*Noordelijk Maas-Rijnlands zijn de gebieden (15) (Kleverlands en Bergisch), alsmede aangrenzende zuidoostelijke delen van (11) (Zuid-Gelders / Noord-Limburgs);
*zuidelijk Maas-Rijnlands de (Limburgs / Nederrijnse) zone (13) en (14)

Verspreidingsgebied van de Nederfrankische dialecten in het Maas-Rijnlandgebied

Gaandeweg is steeds duidelijker geworden dat het huidige gebied op de rand van drie nationale staten – België, Nederland en Duitsland – een belangrijke rol heeft gespeeld in de laatmiddeleeuwse letterkunde.[4] Deze Kulturraum nam in de middeleeuwen een strategische positie in tussen Romania en Germania en tussen de Nederlanden en de Duitse gebieden, tussen het Niderlant en het Oberlant.[5]

Het staatkundig thans sterk verdeelde Maas-Rijnlandgebied kent een lange gemeenschappelijke voorgeschiedenis. De taalkundige eenheid ervan gaat terug op de begrenzingen van het Austrasische en Frankische Rijk als voortzettingen van de Romeinse provincie Germania Inferior, vanaf de vijfde tot aan de negende eeuw. Toen is in dit gebied parallel aan de loop van de Nederrijn de grens tussen de Frankische en de Saksische regiolecten tot stand gekomen. Met de naam 'Nederrijn' wordt gedoeld op de benedenloop van de rivier de Rijn in de thans Duitse laagvlakte vanaf Düsseldorf tot aan de Nederlandse grens bij Emmerik. Aan de westzijde wordt dit gebied begrensd door de Nederlands-Duitse grens, met name door de Nederlandse provincie Limburg, en voor een kleiner deel ook door Zuid-Gelderland. Dialectologisch echter loopt het gebied in westelijke richting door tot ver over de Maas en omvat het behalve Nederlands Limburg ook de Belgische provincie Limburg.

De westelijke helft, nu het merendeel van het Nederlandse Noord- en Midden-Limburg vormend, ging na de Franse tijd (na 1815) deel uitmaken van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en hier werd het Nederlands dan ook de officiële taal, terwijl in de oostelijke helft - dus in steden als Geldern - het Nederlands geleidelijk aan uitstierf, mede door een verordening van Otto von Bismarck in 1870 dat er in het nieuwe Duitse Rijk geen andere taal dan het Duits meer mocht worden gedoceerd of ambtelijk gebruikt. Hierdoor werden de nieuwe staatkundige grenzen steeds meer ook taalgrenzen, vooral sedert de Tweede Wereldoorlog.

Taalkundig bestaat er nog altijd een zekere eenheid in het Nederfrankische dialectcontinuüm in de gehele Maas-Rijndriehoek. Het betreffende gebied loopt nu door over drie buurstaten en twee nauw verwante cultuurtalen, Duits en Nederlands. Omdat deze beide talen als daktaal een bovenregionale functie vervullen, treedt er in het Nederlands-Duitse dialectcontinuüm meer en meer een bilateraal standaardiserende divergentie op. Voor de noordelijke punt die deel uitmaakt van dit grensoverschrijdende gebied, dat wil zeggen de top van de driehoek bij Nijmegen en Kleef, is daar onderzoek naar verricht. Een studie uit 2008 concludeerde voor dit Kleverlandse dialectgebied, dat de staatsgrens daar nu een scherpe scheiding vormt tussen de Nederlandse en Duitse dialecten.[6] Deze situatie bemoeilijkt het zicht op de onderlinge samenhang en taalkundige verbondenheid van dit uitgestrekte gebied, dat tezamen ongeveer 30% van het hele Nederfrankisch taalgebied in de Rijn-Maasdelta vormt, in omvang groter dan het Vlaamse, en vergelijkbaar met de grote Brabantse en Hollands-Utrechtse dialectgebieden. Een andere complicerende factor is, dat het dialectgebruik ook in het Rijnland sterk terugloopt, hetgeen - zoals doorgaans gebeurt - tot dialectnivellering leidt.

Taalkundige begrenzing

De dialektgroepen in en rond Noordrijnland-Westfalen.
De Nederfrankische en Middelfrankische variëteiten zijn in roodachtige en beige schakeringen, de Nedersaksische in turquoise

De Maas-Rijndriehoek kan taalkundig met behulp van isoglossen als volgt worden begrensd:

• De linkerzijde (de Diest-Nijmegenlinie of houden-halten-lijn) loopt van het Belgisch-Brabantse Tienen en Diest richting Helmond (Noord-Brabant) en Nijmegen (Gelderland) tot achter Arnhem naar de rivier de IJssel. Bij de dialecten van het Zuid-Gelders vormt het Betuws de overgang naar het Utrechts-Alblasserwaards.
• De rechterzijde wordt gevormd door de grens van Nederfrankisch (wi maken) en Nedersaksisch (wi maakt /maket). Deze zogeheten Eenheids-pluralislijn of Rijn-IJssellinie loopt op enige afstand rechts parallel aan de Rijn, met daarbinnen steden als Kleef, Xanten, Wesel, Moers, Duisburg, Düsseldorf en Wuppertal.
• De zuidelijke grens wordt in het westen in België gevormd door de Romaans-Germaanse taalgrens, tot aan de Maas ongeveer de grens volgend van de Belgische provincies Limburg, Waals-Brabant en Luik, en dan afbuigend langs de Voerstreek en de Platdietse streek richting Eupen. De zuidelijke grens wordt in het oosten gevormd door de Benrather linie (de maken-machen-isoglosse), tevens de belangrijkste grenslijn tussen het Neder- en het Middelfrankisch.

Satellietopname van het Nederrijnse laagland

Satellietopname van de Nederrijnse Bocht

Het Duitse Nederrijngebied (Oostelijk Maas-Rijnlands dialectgebied)

De streektalen en dialecten in de oostelijke helft van het Maas-Rijngebied worden Nederrijnse dialecten (Duits: Niederrheinisch) genoemd, naar de Nederrijn, zoals het noordwestelijke deel van Noordrijn-Westfalen wordt aangeduid. Deze streek beslaat de gehele administratieve regio (Regierungsbezirk) Düsseldorf en het aanpalend zuidwestelijke district Heinsberg.

Het landschap van deze regio wordt in het Duits aangeduid als het Nederrijnse laagland en de zogeheten Nederrijnse Bocht ("dalkom"). Ze behoren beide tot dezelfde geologische structuur. Het Nederrijnse laagland is daarvan de noordelijke helft en de Nederrijnse Bocht (Niederrheinische Bucht) de zuidelijke .

Het Nederrijnse laagland ligt aan weerszijden van de rivier de Rijn ten noorden van de stad Düsseldorf. Het grenst in het oosten en noordoosten aan de Westfaalse Bocht, in het zuidoosten aan het Bergische Land, en in het zuiden aan de Nederrijnse Bocht en Keulse Bocht, in het westen aan Nederlands Limburg en in het noordwesten aan Gelderland. Het is met name dit deel van de regio dat Nederfrankische dialecten herbergt (Kleverlands, Oost-Bergisch en Oost-Limburgs).

De Nederrijnse Bocht is een laagvlakte die van het noorden in het Rijnlandse Leisteengebergte uitloopt in het laagland Noordrijn-Westfalen. De Nederrijnse Bocht grenst in het oosten aan het Bergische Land, in het zuidwesten aan Eifel. De Lössgrens vormt de noordelijke begrenzing van het Nederrijnse laagland. Op een oppervlakte 9.000 km² omvat zij een regio met de steden Keulen, Düsseldorf, Aken, Bonn, Krefeld, Mönchengladbach, Euskirchen en Düren. Het zuidoostelijke deel van dit gebied staat bekend als de Keulse Bocht, het zuidwesten als de vlakte van Gulik en Zülpich (Jülich-Zülpicher Börde). Dit gedeelte van de regio herbergt meer Middelfrankische dialecten (Oostlimburgs-Ripuarische, Bergische en Ripuarische).

Dialectgeografie

Hier kunnen drie deelgebieden worden onderscheiden (de nummers verwijzen naar het onderstaande kaartje):

• Kleverlands, gesproken aan de onderste Nederrijn (districten Kleef [11] en Wesel [15]) en in het Rijn-Ruhrgebied (Duisburg [2] en Oberhausen [7]).
• Limburgse dialecten (Zuid-Nederfrankisch), gesproken in Krefeld (Krieewelsch) [4], Mönchengladbach [5], de districten Viersen [14], Heinsberg (waarin de gemeente Selfkant) [linksonder van 5], alsmede in het noordelijk deel van het district Rhein-Kreis Neuss [13], in het district Mettmann [12], en voorts in Düsseldorf [1], Solingen [9] en Remscheid [8]. Het dialect van deze laatste vier plaatsen wordt in Duitsland Bergisch genoemd.
• Oost-Bergische dialecten worden gesproken in Mülheim aan de Ruhr (Mölmsch) [6], Essen-Werden [3], Wuppertal [10] en in de Oberbergische Kreis.

Topografische kaart van Noordrijn-Westfalen met de indeling in vijf regeringsdistricten

Topografie van het Oostelijk Maas-Rijnlands:
het Regeringsdistrict Düsseldorf (bruin, met nummers voor de deeldistricten) en het aanpalend zuidwestelijke district Heinsberg (geel, niet genummerd)

De Bergische dialecten in de Kreis Mettmann en Düsseldorf zijn overgangsdialecten en worden tot het Oostlimburgs-Ripuarisch gerekend. De Oost-Bergische dialecten (in Mülheim aan de Ruhr [Mölmsch], Velbert, Wuppertal-Elberfeld en Gummersbach) gelden als Nederfrankische, maar geen Limburgse dialecten. Ze zijn evenals het Kleverlands eenduidig Nederfrankisch. Zij worden van het Limburgs gescheiden door de Uerdinger linie (ik—ich-lijn). De Benrather linie (maken—machen-lijn) scheidt in het zuiden weer de Nederrijnse dialecten van het Ripuarisch. De Eenheids-pluralislijn scheidt de Nederrijnse dialecten van het Westfaalse Nedersaksisch.

De Limburgse dialecten - ook wel Zuid-Nederfrankisch genoemd -, kunnen ook worden beschouwd als overgangsdialecten tussen het Middelfrankisch en het Nederfrankisch. De sterk van het Hoogduits afwijkende en met het Nederlands verwante Nederrijnse dialecten zijn na de Tweede Wereldoorlog meer en meer verdrongen door een Nederrijnse variant van het Hoogduits. Hetzelfde geldt voor het Rijn-Ruhrgebied en het daar gesproken "Roerduits". Ook Middelfrankische (Ripuarische) eigenaardigheden zijn in het Nederrijns binnengedrongen, onder invloed van het Keuls, een proces dat ook wel geografische diffusie genoemd wordt. Bovendien spelen ook hier de bekende algemene factoren van dialectnivellering een grote rol.

• Georg Cornelissen 2003: Kleine niederrheinische Sprachgeschichte (1300-1900): eine regionale Sprachgeschichte für das deutsch-niederländische Grenzgebiet zwischen Arnheim und Krefeld: met een Nederlandstalige inleiding. Geldern/Venray: Stichting Historie Peel-Maas-Niersgebied, ISBN 90-807292-2-1
• Michael Elmentaler 1998: 'Die Schreibsprachgeschichte des Niederrheins'. Forschungsprojekt der Uni Duisburg, in: Dieter Heimböckel (red.), Sprache und Literatur am Niederrhein, Schriftenreihe der Niederrhein-Akademie, Bd. 3, Bottrop / Essen, 15-34.
• Theodor Frings 1916: 'Mittelfränkisch-niederfränkische studiën I. Das ripuarisch-niederfränkische Übergangsgebiet. II. Zur Geschichte des Niederfränkischen' in: Beiträge zur Geschichte und Sprache der deutschen Literatur 41 (1916), 193-271 en 42, 177-248.
• Jan Goossens 1975: Tesi samanunga was edele unde scona. In: Spel van Zinnen (Album A. van Loey). Brussel. Herdrukt in: Jan Goossens 2000, Ausgewählte Schriften zur niederländischen und deutschen Sprach- und Literaturwissenschaft, herausgegeben von Heinz Eickmans, Loek Geeraedts, Robert Peters. Münster/New York/München/Berlin.
• Irmgard Hantsche 2004: Atlas zur Geschichte des Niederrheins (= Schriftenreihe der Niederrhein-Akademie 4). Bottrop/Essen: Peter Pomp (5e druk). ISBN 3-89355-200-6
• Uwe Ludwig, Thomas Schilp (red.) 2004: Mittelalter an Rhein und Maas. Beiträge zur Geschichte des Niederrheins. Dieter Geuenich zum 60. Geburtstag (= Studien zur Geschichte und Kultur Nordwesteuropas 8). Münster/New York/München/Berlin: Waxmann. ISBN 3-8309-1380-X
• Jan De Maeyer, Wolfgang Cortjaens, Tom Verschaffel (red.) 2008: Historism and Cultural Identity in the Rhine-Meuse Region. Tensions between Nationalism and Regionalism in the Nineteenth Century / Historismus und kulturelle Identität im Raum Rhein-Maas. Das 19.Jahrhundert im Spannungsfeld von Regionalismus und Nationalismus. Leuven: Leuven University Press (= KADOC-Artes 10).
• Arend Mihm 1992: 'Sprache und Geschichte am unteren Niederrhein', in: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung, 88-122.
• Arend Mihm 2000: 'Rheinmaasländische Sprachgeschichte von 1500 bis 1650', in: Jürgen Macha, Elmar Neuss, Robert Peters (red.): Rheinisch-Westfälische Sprachgeschichte. Köln enz. (= Niederdeutsche Studien 46), 139-164.
• Helmut Tervooren 1998: 'Die sprachliche Situation am Niederhein im 16. bis 18. Jahrhundert', in: Dieter Geuenich (red.), Der Kulturraum Niederrhein', Bd. 1: Von der Antike bis zum 18. Jahrhundert, 2. Aufl., Bottrop / Essen, 27-42.
• Helmut Tervooren 2005: Van der Masen tot op den Rijn. Ein Handbuch zur Geschichte der volkssprachlichen mittelalterlichen Literatur im Raum von Rhein und Maas. Geldern: Erich Schmidt.