Aken (stad)

De Romeinen noemden de hete, zwavelhoudende minerale bronnen in deze omgeving Aquis-Granum, naar de Keltische god van de genezing Grannus. Sinds de Romeinse tijd zijn deze hete bronnen gekanaliseerd en veranderd in geneeskrachtige baden, die nog steeds in gebruik zijn. A, is een Oudnederlands woord, verwant aan het Latijnse aqua, ook terug te vinden in riviernamen, en betekent 'water'. In Franssprekende delen van het voormalige Romeinse Rijk veranderde dit in Aix. Zo is de Franse naam van Aken Aix-la-Chapelle. Dit vindt men ook terug in de namen van andere Romeinse kuuroorden zoals Aix-en-Provence en Aix-les-Bains.

De Rijksstad Aken was van 1306 tot 1797 een Rijksstad binnen het Heilige Roomse Rijk.

In 1880 had Aken een inwoneraantal van 80.000. Meerdere spoorwegen kwamen hier bij elkaar. Aken werd hierdoor een industriestad, waar onder andere spoorstaven, spelden, naalden, knopen, tabak, wol- en zijdeproducten geproduceerd werden.

Nadat Aken beschadigd was geraakt in de Tweede Wereldoorlog, was het de eerste Duitse stad die door de geallieerden bevrijd werd van het nationaalsocialisme. Het was ook de eerste Duitse stad waar na de oorlog weer een dagblad verscheen.

Sinds 1950 reikt de stad de jaarlijkse Karelsprijs uit aan mensen of instituten die uitzonderlijk werk hebben verricht voor het Europese verenigingsproces. In 2003 werd de medaille uitgereikt aan de Franse oud-president Valéry Giscard d'Estaing; verder o.a. in 1996 aan koningin Beatrix, in 1976 aan Leo Tindemans, in 1967 aan Joseph Luns, in 1957 aan Paul-Henri Spaak en in 1951 aan Hendrik Brugmans.

De Dom van Aken is het meest monumentale gebouw van de stad en maakt deel uit van de palts van Karel de Grote. De Aula Regia in de palts werd vele malen verbouwd en vormt nu het stadhuis van Aken met de Granusturm. De centrale cour van de palts is nog herkenbaar als de Katschhof tussen beide gebouwen. De dom was gedurende 400 jaar de grootste kerk ten noorden van de Alpen. De tombes van Karel de Grote en Otto III zouden zich in deze kerk bevinden, hoewel ze bij recent archeologisch onderzoek niet werden gevonden. Ook worden hier de relieken bewaard die Karel de Grote in 799 ter inwijding van zijn koninklijke kapel (paltskapel) vanuit Jeruzalem zou hebben laten overbrengen: de windselen van het Kind Jezus, de lendendoek van Jezus Christus, het kleed van de Maagd Maria en het doek waarin het hoofd van Johannes de Doper gewikkeld zou zijn geweest. Dit werd echter pas in 1239 openbaar bekend. Hierdoor kreeg de Dom van Aken een religieuze betekenis als bedevaartsoord en ontstond een pelgrimage. De zevenjarige cyclus van deze Heiligdomsvaart ontstond echter pas in de eerste helft van de 14e eeuw. Nog steeds komen elk jaar duizenden gelovigen naar Aken voor de toning van de relieken. De dom was in 1978 het eerste Duitse monument op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.

Andere bezienswaardige kerken zijn onder meer de Heilig-Hartkerk en de Drievuldigheidskerk.

Rondom Aken hebben twee ringmuren gelegen, die de stad moesten beschermen tegen aanvallers. Van deze stadsmuren van Aken is slechts een klein gedeelte overgebleven. Van de binnenste stadsmuur, die bestond uit tien stadspoorten en tien waltorens met tussenliggende muurgedeeltes, resteren alleen van de tussenliggende muren nog enkele muurfragmenten. Van de buitenste stadsmuur, die bestond uit elf stadspoorten, drieëntwintig weertorens, tussenliggende muren, weererkers en wachthuizen, zijn twee stadspoorten en vijf waltorens bewaard gebleven.

Van de Akense musea kunnen genoemd worden: de schatkamer van de Dom van Aken (voornamelijk middeleeuwse kerkelijke kunst), het Centre Charlemagne (stadsgeschiedenis), het Suermondt-Ludwig-Museum (voornamelijk oude kunst), het Ludwig Forum für Internationale Kunst (hedendaagse kunst) en het Couvenmuseum (18e-eeuwse stijlkamers in Luiks-Akense meubelstijl).

Vlak buiten de stadsmuren ligt een dierentuin: Aachener Tierpark. Ook bezit de stad een veel door Limburgers bezochte Spielbank (casino).

Aken grenst aan de volgende gemeenten:

Herzogenrath, Würselen, Eschweiler, Stolberg en Roetgen (liggen allemaal in het district Aken), Raeren en Kelmis (provincie Luik) in België, Vaals, Gulpen-Wittem, Simpelveld, Heerlen en Kerkrade (provincie Limburg) in Nederland.

Het stadsgebied wordt bestuurlijk verdeeld in zeven wijken met elk een wijkraad, wijkraadvoorzitter en een steunpunt van de gemeente (Bezirksamt). De wijkraad wordt, gelijktijdig met de gemeenteraadsverkiezingen, door alle stemgerechtigde burgers van de wijk gekozen. De wijken kunnen verder worden onderverdeeld in buurten.

Aken bestaat uit:

• Aken-Centrum
  • Markt, Theater, Lindenplatz, St. Jakob, Westpark, Hanbruch, Hörn, Ponttor, Hansemannplatz, Soers, Jülicher Straße, Kalkofen, Kaiserplatz, Adalbertsteinweg, Panneschopp, Rothe Erde, Trierer Straße, Frankenberg, Forst, Beverau, Burtscheid Kurgarten, Burtscheid Abtei, Burtscheid Steinebrück, Marschiertor, Hangeweiher
• Aken-Brand
• Aken-Eilendorf
• Aachen-Haaren
  • Haaren, Verlautenheide
• Kornelimünster/Walheim
  • Kornelimünster, Oberforstbach, Walheim
• Aken-Laurensberg
  • Vaalserquartier, Laurensberg
• Aken-Richterich
  • Richterich, Huf

Los van deze ambtelijke indeling bestaat Aken uit 47 stadsdelen, hier gesorteerd naar district:

• Aken-Centrum: Beverau, Bildchen, Burtscheid, Forst, Frankenberg, Grüne Eiche, Hörn, Lintert, Pontviertel, Preuswald, Ronheide, Rothe Erde, Stadtmitte, Steinebrück, West
• Brand: Brand, Eich, Freund, Hitfeld, Niederforstbach
• Eilendorf: Eilendorf, Nirm
• Haaren: Haaren, Hüls, Verlautenheide
• Kornelimünster/Walheim: Friesenrath, Hahn, Kornelimünster, Krauthausen, Lichtenbusch, Nütheim, Oberforstbach, Sief, Schleckheim, Schmithof, Walheim
• Laurensberg: Gut Kullen, Kronenberg, Laurensberg, Lemiers, Orsbach, Seffent, Soers, Steppenberg, Vaalserquartier, Vetschau
• Richterich: Horbach, Huf, Richterich

Voorheen zelfstandige gemeenten zijn om diverse redenen heringedeeld bij de gemeente Aken. Voor de eerste herindeling bedroeg de oppervlakte van de stad 3056 ha.

Na alle herindelingen bedraagt het huidige oppervlak van de gemeente 16.082,90 ha.

In vroeger tijden stond een koninklijke beambte aan het hoofd van de stad Aken. Vanaf 1250 ging de leiding over de gemeente op de Gemeenteraad over, welke door een burgemeester werd voorgezeten. Leden van de gemeenteraad waren in eerste instantie zogenaamde Schöffen (dit zijn lekenrechters). Sinds de 15e eeuw waren ook de gilden vertegenwoordigd. Dit werd in de zogenaamde Gaffelbrief uit 1450 vastgelegd. Deze situatie bleef tot 1794 van kracht. Pas in 1513 hadden de gilden een permanente vertegenwoordiging in de raad. Het ledental van de raad fluctueerde nogal. De raad werd voorgezeten door twee burgemeesters, die elk voor een periode van één jaar werden gekozen. Op 25 mei werden nieuwe burgemeesters gekozen.

In 1794 werd Aken bij het Franse keizerrijk ingelijfd en kreeg Aken een gemeenteraad naar Frans voorbeeld, met aan het hoofd een Maire. Hij werd geholpen door 3 Beigeordnete. De Maire zat een 30-koppige raad voor. In de Pruisische tijd (vanaf 1815) werd de titel Maire vervangen door Oberbürgermeister. In 1856 werd in het Rijnland de reorganisatie van het openbaar bestuur afgerond met de invoering van de gemeentewet.

Tijdens de regeerperiode van de NSDAP kende de gemeente alleen een Oberbürgermeister, die een trouw lid van deze partij was. Na de Tweede Wereldoorlog werd deze door het Militair Gezag in de Britse bezettingszone door een nieuwe Oberbürgermeister vervangen. In 1946 werd een gemeentewet naar Brits voorbeeld ingevoerd, waarna de burgers weer een gemeenteraad konden kiezen. De raad koos uit zijn midden een Oberbürgermeister als voorzitter van de gemeenteraad en deze was ook vertegenwoordiger van de stad naar buiten toe. De baan van Oberbürgermeister was onbezoldigd. Daarnaast koos de raad een Oberstadtdirektor, welke enigszins vergelijkbaar is met de Nederlandse of Belgische gemeentesecretaris, als hoogste ambtenaar van de gemeente. Deze functie was een betaalde baan.

In 1995 werd de dubbele top van de gemeente opgeheven; voortaan kent de gemeente alleen nog de betaalde functie van Oberbürgermeister. Deze is voorzitter van de gemeenteraad, hoogste ambtenaar van de gemeente en vertegenwoordiger van de gemeente naar buiten. Sinds 1999 wordt deze rechtstreeks door alle stemgerechtigde inwoners van Aken gekozen.

De gemeenteraad van de stad Aken bestaat uit 58 personen. De direct gekozen burgemeester heeft stemrecht en leidt de zittingen van de gemeenteraad.

• Arlington (Verenigde Staten), sinds 1993
• Halifax (Verenigd Koninkrijk), sinds 1979
• Kaapstad (Zuid-Afrika), sinds 1999
• Kostroma (Rusland), sinds 2001
• Luik (België)
• Naumburg (Saale) (Duitsland), sinds 1988
• Ningbo (China), sinds 1986
• Reims (Frankrijk), sinds 1967
• Toledo (Spanje), sinds 1985

Verder is er ook een stedenband met Montebourg (Frankrijk), die sinds 1960 bestaat. Montebourg heeft een stedenband met de voormalige gemeente Walheim. Deze jumelage is overgenomen door de wijkraad Kornelimünster/Walheim.

Op het knooppunt Aken komen de snelwegen A4, A44 en A544 bij elkaar. De A4 verbindt Aken met Keulen en gaat bij de grensovergang Vetschau over in de A76 in Nederland, de A44 geeft Aken een verbinding met Düsseldorf en sluit aan op het snelwegennet van België. De A544 verbindt het Knooppunt Aken met de Europaplatz in het oosten van Aken. De E40 voert vanuit het oosten over de A4 van Keulen tot het knooppunt Aken en slaat daar af over de A44 richting België.

Andere verkeerswegen in het stadsgebied van Aken zijn de Bundesstraßen B1, B57, B258 en B264.

Centraal station

Naast het centraal station bestaan er in Aken de stations Aken-West en Aken-Rothe Erde en de halteplaatsen Aken-Schanz en Eilendorf. De hogesnelheidstrein Thalys van Keulen naar Parijs stopt ook in Aken. De Duitse hogesnelheidstrein ICE Brussel-Zuid - Frankfurt (Main) Hbf heeft Aken als stopplaats.

Belangrijke regionale sneltreinen zijn:

• RegionalExpress RE1: Aken – Düren – Keulen – Düsseldorf – Duisburg – Essen – Bochum - Dortmund – Hamm – Paderborn (bijgenaamd NRW-Express)
• RegionalExpress RE4: Aken – Mönchengladbach – Düsseldorf – Wuppertal – Hagen - Dortmund (bijgenaamd Wupper-Express)
• RegionalExpress RE9: Aken – Düren – Keulen – Siegen (bijgenaamd Rhein-Sieg-Express)
• RegionalExpress RE29: Aken – Welkenraedt - Verviers - Luik (bijgenaamd Euregio AIXpress)
• RegionalBahn RB33: Aken – Mönchengladbach – Duisburg (bijgenaamd Rhein-Niers-Bahn)
• RegionalBahn RB20: Alsdorf-Postraße/Heerlen – Herzogenrath – Aken – Eschweiler – Weisweiler – Düren/Stolberg (bijgenaamd Euregiobahn)

(Verbindingen in september 2012)

Voorheen bestond een uitgebreid streeknet van elektrische tramlijnen die tot over de staatsgrens reikten. Zo was er een grensoverschrijdende lijn naar Vaals, Eupen, Raeren en Kelmis. Na de Eerste Wereldoorlog werden, in het gebied dat door België geannexeerd werd, de Akense tramlijnen overgenomen door de Belgische buurtspoorwegen.

In 1974 werd de laatste tramlijn van Aken stilgelegd. Sindsdien wordt het openbaar vervoer van Aken alleen nog maar uitgevoerd door bussen. De lijnen lopen in het gehele concessiegebied Aken (Aachener Verkehrsverbund) en in het aangrenzende buitenland, bijvoorbeeld naar Vaals, Kerkrade en Heerlen of Eupen. Er is een aantal snelbuslijnen naar Alsdorf/Aldenhoven, Jülich, Heerlen, Eschweiler, Roetgen/Simmerath en Roetgen/Monschau.

De stadsbussen worden geëxploiteerd door ASEAG (Aachener Straßenbahn en Energieversorgungs AG) met circa 60 lijnen. Het belangrijkste punt voor het busvervoer is het busstation, waar bijna alle lijnen stoppen. Slechts vier lijnen doen het busstation niet aan.

In Aken is er daarnaast een nachtbusnet. Deze bestaat uit zeven lijnen (N1 t/m N6 en N13), die elke zaterdagnacht, zondagnacht en op feestdagen om 01:45 en 02:45 rijden. De lijnen rijden stervormig de stad uit. Sinds eind 2006 is een achtste nachtlijn toegevoegd (de N7), die vanuit Aken naar Kelmis rijdt. De succesvolle lijn N1 werd uitgebreid met één rit om 03:45 uur.

De busmaatschappij ASEAG kreeg door toedoen van de stad een bezuinigingsdoelstelling opgelegd, waarbij men bekijkt hoe rendabel de lijnen zijn. Het is de bedoeling het lijnenaanbod hierop af te stemmen. Er werd gekeken of het mogelijk was de tram weer in te voeren in Aken. Het project faalde echter door de hoge kosten hiervan. Als vervanging van dit project rijden sinds 19 september 2005 op twee lijnen twee dubbele geledebussen van de firma Van Hool (type AGG 300) op de lijnen 5 en 45 als een test. Vanaf 2007 zouden bij een succesvolle test in totaal 16 bussen van dit type besteld worden.

Ongeveer 30 km buiten de stad ligt in Nederland het internationale vliegveld Maastricht Aachen Airport. Het centrum wordt met de luchthaven verbonden door een pendelbus. Voor kleinere vliegtuigen (zweef- en sportvliegtuigjes) kan gebruik worden gemaakt van het vliegveld Merzbrück, waar ook de reddingshelikopter Christoph Europa 1 gestationeerd is. Merzbrück is een voormalige militaire basis van de Belgische strijdkrachten (licht vliegwezen van de Landmacht). De luchthavens Keulen-Bonn en Düsseldorf kunnen ook gebruikt worden om naar Aken te reizen. Door een goede spoorverbinding met Aken zijn de pendelbussen die tussen deze luchthavens en Aken reden (de zogenaamde "Airport-Aixpress"), vanaf 31 oktober 2004 opgeheven.

• Gerhard Chorus (1285-1367), burgemeester
• Arthur Eichengrün (1867-1949), scheikundige
• Else Kalshoven-Biermans (1878-1927), kunstschilder
• Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969), Duits-Amerikaans architect
• Ewald Mataré (1887-1965), beeldhouwer
• Heinrich Maria Davringhausen (1894-1970), kunstschilder (Nieuwe zakelijkheid)
• Edith Frank-Holländer (1900-1945), moeder van Anne Frank
• Franz Oppenhoff (1902-1945), politicus
• Karl Otto Götz (1917-2017), kunstschilder
• Otto Graf Lambsdorff (1926-2009), politicus
• Sabrina Classen (1963), metalzangeres van o.a. Holy Moses
• Sabine Verheyen (1964), politica
• Christine van Basten-Boddin (1971), politica
• Marc Eberle (1980), voetballer
• Sebastian Bayer (1986), atleet
• Tobias Haitz (1992), voetballer
• Kai Havertz (1999), voetballer

• Karel de Grote, eerste keizer van het Heilige Roomse Rijk
• Jean-Baptiste Bastiné, Belgisch schilder en tekenaar
• August von Brandis, schilder en graficus
• Philipp Eduard Anton Lenard, natuurkundige en Nobelprijswinnaar
• Wilhelm Wien, natuurkundige en Nobelprijswinnaar
• Max Eckert-Greifendorff, geograaf en cartograaf
• Johannes Stark, natuurkundige
• Peter Debye, Nederlands-Amerikaans fysisch chemicus en Nobelprijswinnaar
• Arnold Gehlen, filosoof en socioloog
• Bacharuddin Jusuf Habibie, president van Indonesië
• LaFee, Duits zangeres (echte naam Christina Klein)