Forum Hadriani

Forum Hadriani was oorspronkelijk een nederzetting van de Germaanse stam der Cananefaten, die in het westelijk kustgebied van Germania Inferior woonden. Zij hadden hun dorp langs het kanaal van Corbulo gebouwd. Deze waterweg was rond 50 n. Chr. door de Romeinse generaal Corbulo aangelegd en vormde een belangrijke economische verbinding tussen het fort Matilo aan de Rijn (bij Leiden) en de Maas (bij Naaldwijk). De Cananefaten waren bondgenoten van de Romeinen en leverden onder meer soldaten voor de hulptroepen van de legioenen.

In 121 en 122 maakte keizer Hadrianus een grote rondreis langs de noordwestelijke grenzen van het Rijk, hierbij deed hij waarschijnlijk ook de Cananefaatse nederzetting aan. Tijdens dit bezoek verleende de keizer hen marktrechten en gaf het dorp zijn naam, Forum Hadriani (Markt van Hadrianus). De nederzetting werd hierop geheel herbouwd volgens Romeins ontwerp. Waarschijnlijk kreeg Forum Hadriani tijdens het bewind van Antoninus Pius, rond het jaar 150 stadsrechten en werd een Municipium. Forum Hadriani werd daarmee de meest noordelijke Romeinse stad op het Europese vasteland. De officiële naam werd toen Municipium Aelium Cananefatium (Aelius was de familienaam van Hadrianus) afgekort tot MAC. Deze afkorting is ook gegraveerd op de Romeinse mijlpalen die in de streek gevonden zijn bij de Haagse nieuwbouwwijk Wateringse Veld, in Rijswijk en in Monster. De mijlpalen gaven de afstand aan naar de stad. Vanwege de Municipium-status wordt Forum Hadriani wel als de op een na oudste stad van Nederland beschouwd, na Noviomagus, het huidige Nijmegen.

Door zijn economische betekenis werd Forum Hadriani een belangrijke lokale stad. Om deze reden staat Forum Hadriani ook vermeld op de Peutinger kaart, een soort routekaart uit de Romeinse tijd.

Inmiddels is beargumenteerd dat de stad vanaf het einde van de tweede eeuw n. Chr. naast een stedelijke functie ook een militaire context kreeg, vooral als logistiek centrum ten behoeve van het leger, maar ook als onderdeel van de militaire infrastructuur van het gebied.[1]

Met een oppervlakte van ongeveer 300 bij 400 meter was Forum Hadriani niet echt een grote plaats. Toch waren alle specifieke eigenschappen van een Romeinse stad aanwezig. Er was een stadsmuur met meerdere poorten en er lag een dubbele gracht om de stad. Binnen de muren was een recht stratenpatroon waarlangs diverse stenen gebouwen en tempeltjes waren gebouwd. Er stonden een badhuis, een herberg en woonhuizen. In totaal woonden er ongeveer 1000 mensen.

Na verloop van tijd kreeg Forum Hadriani te kampen met epidemieën en overvallen door Chaukische en Saksische piraten en weer later met toenemende wateroverlast en invallen van de Frisii. Vermoedelijk na de val van het Gallische keizerrijk (274) werd de stad door de Romeinen verlaten. Na de Romeinse herovering van de Rijndelta onder leiding van Constantius I Chlorus werd de stad aan het einde van de derde eeuw niet opnieuw opgebouwd en bevolkt. Forum Hadriani is daarna steeds verder in verval geraakt. In de vroege middeleeuwen werden de stenen van de huizen waarschijnlijk van het terrein verwijderd om elders te worden hergebruikt. Op de plaats waar de stad ooit stond is nu niets meer te zien, al bevinden zich nog wel veel restanten onder de grond. Het Voorburgse park Arentsburg ligt grotendeels over de restanten van Forum Hadriani. In dit park is een gedenkzuil opgericht ter herinnering aan de Romeinse stad. In de aangrenzende wijk is de loop van de stadsmuur in het straatpatroon aangegeven.

Bronzen hand (RMO Leiden)

In 1771 werd tijdens werkzaamheden in de tuin van het landgoed een bronzen hand gevonden die in 1782 werd gebruikt door Étienne-Maurice Falconet als voorbeeld voor een ruiterstandbeeld van Peter de Grote in Sint-Petersburg (Hendrik van Wijn, 1800)[2]. Belangrijke archeologische opgravingen zijn op de locatie Arentsburg verricht tussen 1827 en 1833 onder leiding van de Leidse geleerde C.J.C. Reuvens en tussen 1908 en 1915 door J.H. Holwerda. Onder andere restanten van de straten, huizen, de stadsmuur en een poort zijn teruggevonden. Holwerda meende een "Romeins militair vlootstation" te hebben gevonden omdat er veel dakpannen met het zegel van de Classis Germanica werden gevonden. In 1970 concludeerde de archeoloog Jules Bogaers dat het een Municipium en dus geen militaire nederzetting was geweest. In 2005 werden tijdens opgravingen onder meer bronzen vaatwerk, twee complete Romeinse wagenwielen en een klein Jupiteraltaar gevonden. In 2008 is een insteekhaven ontdekt.[3] In die haven werd een tufstenen pilaar gevonden, die mogelijk een onbewerkte mijlpaal kon zijn, echter voordat archeologen de vondst hadden kunnen bestuderen, was deze al door een overijverige aannemer afgevoerd als bouwpuin.

In het Museum Swaensteyn (voorheen Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg) bevindt zich een maquette van Forum Hadriani.[4]

• Buijtendorp, T.M., 2010, Forum Hadriani. De vergeten stad van Hadrianus: Ontwikkeling, uiterlijk en betekenis van het 'Nederlands Pompeji' , proefschrift, Vrije Universiteit Amsterdam online
• Jonge, W. de, J. Bazelmans en D.H. de Jager, 2006, Forum Hadriani. Van Romeinse stad tot monument, Uitgeverij Matrijs, Utrecht, 504 blz, ISBN 9053452915
• J. Bogaers, 1971, Voorburg-Arentsburg: Forum Hadriani, Oudheidkundige mededeelingen van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, vol 52 blz. 128-38 online
• Kropff. A., 2008, De militaire context van Forum Hadriani. Westerheem 57, 2-15.
• Kropff, A., 2009, Forum Hadriani. Een aanzet tot urbanisatie?. Westerheem 58, 98-111.
• Kropff, A., 2010, Forum Hadriani. Een geslaagde ‘mislukte’ stad. Westerheem 59, 220-227.

• Kanaal van Corbulo
• Lijst van Latijnse plaatsnamen in de Romeinse tijd
• Mijlpalen van het Wateringse Veld
• Mijlpaal van Monster

• Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg Het voormalige museum Swaensteyn.
• J. Lendering, art. Towns in Germania Inferior: Forum Hadriani (Voorburg), Livius.org, 2005.
• Richard Stilwell e.a, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Forum Hadriani