Arabische agrarische revolutie

Middeleeuwse islamitische boomverzorging: Ibn Bassal en Abū l-Khayr al-Ishbīlī beschreven in detail op welke wijze vruchtbomen, als de olijfboom en dadelpalm, dienden te worden verzorgd en vermenigvuldigd.

Het eerste Arabische boek over landbouwkunde dat al-Andalus bereikte was in de 10e eeuw al-Filahat al-nabatiyya (Nabateaanse landbouw) uit Irak, geschreven door Ibn Wahshiyya; dit werd gevolgd door teksten geschreven in al-Andalus zelf, zoals de Mukhtasar kitab al-filaha (Beknopt boek van de landbouw) door al-Zahravi (Abu al-Qasim) uit Córdoba, omstreeks 1000 n.Chr.[9]

De elfde-eeuwse landbouwkundige Ibn Bassal uit Toledo beschreef 177 plantensoorten in zijn werk Dīwān al-filāha (De hof van de landbouw). Ibn Bassal Bassal had de hele islamitische wereld doorkruist en keerde terug naar al-Andalus met een gedetailleerde landbouwkundige kennis. Zijn praktische en systematische boek bevat gedetailleerde beschrijvingen van nuttige gewassen, waaronder blad- en wortelgroenten, kruiden, specerijen en bomen, en biedt een uitleg hoe deze te vermeerderen en te verzorgen.[10]

Dorpsgezicht met gevogelte, schapen en geiten, kopie van een illustratie uit Maqamat al-Hariri geïllustreerd door al-Wasiti, 1237

De twaalfde-eeuwse landbouwkundige Abū l-Khayr al-Ishbīlī uit Sevilla beschreef in zijn zijn werk Kitāb al-Filāha (Verhandeling over landbouw) nauwkeurig hoe olijfbomen dienen te worden gekweekt, vermeerderd en geoogst, evenals de wijze waarop ze dienen te worden verzorgd bij ziekte; ook over andere gewassen, als katoen, gaf hij nauwkeurige beschrijvingen.[11]

Arabische schaapherders, door Antonio Leto.

Uit archeologisch bottenonderzoek (osteometrie) is gebleken dat schapen in Zuid-Portugal groter werden tijdens de islamitische periode, terwijl de afmetingen van het rundvee toenamen na de herovering van het gebied door de christelijke vorsten. De archeoloog Simon Davis veronderstelt dat deze veranderingen wijzen op een verbetering in de veeteelt die werd ingezet in de islamitische periode; de keuze voor het schaap zou ingegeven zijn door de voorkeur voor schapenvlees in de islamitische cultuur.[12]

Het oude Bahr Joesoef-kanaal verbindt de Fajoemdepressie met de 25 km verderop gelegen Nijl.

Net als in het islamitische Spanje (al-Andalus), kenmerkte de islamitische periode in de Fajoemdepressie van Centraal-Egypte zich door zeer grootschalige irrigatiesystemen, waarbij zowel de wateraanvoer, door middel van kanalen, als het waterbeheer in handen was van het lokale tribale gezag.[13] Gedurende de islamitische periode in Spanje, waar de rurale gebieden ook een tribaal karakter hadden,[13] werd het netwerk van irrigatiekanalen aanzienlijk uitgebreid.[14] Ook in al-Fajoem werden in die periode nieuwe dorpen gesticht en nieuwe van irrigatie afhankelijke boomgaarden en suikerrietplantages ontwikkeld.[13]

Het door dieren aangedreven sakia-irrigatierad werd verbeterd en en ook buiten islamitische Spanje verspreid.

De sakia,[kleine-letter 2] het door dieren aangedreven irrigatierad, is waarschijnlijk rond het begin van het Omajjadentijdperk (in de 7e eeuw) in islamitisch Spanje geïntroduceerd. In de 11e en 12e eeuw werden verbeteringen van het irrigatierad door Hispano-Arabische agronomen beschreven. Op basis daarvan werd de sakia-irrigatie verder verspreid in Spanje en Marokko.[15] Een waarnemer uit de 13e eeuw beweerde dat er alleen al langs de Guadalquivir "5000" waterraderen in Islamitisch Spanje waren; ook als men rekening houdt met enige middeleeuwse overdrijving,[16] was er in die regio sprake van een groot aantal irrigatiesystemen in die periode. De toevoer van water was voldoende, zowel voor de steden als de landbouw: het Romeinse aquaductennetwerk naar de stad Córdoba werd hersteld in het Omajjadentijdperk en verder uitgebreid.[16]

Middeleeuwse Arabische historici als Ibn Bassam, Ibn Hayyan en Ibn Hazm, en geografen als al-Bakri,[17][18] al-Idrisi,[19] en Al-Zuhri, beschreven islamitisch Spanje als een welvarend gebied.[20][21] Ook de tiende-eeuwse joodse schrijver Menahem Ben Saruq liet zich in lovende bewoordingen uit over al-Andalus in een brief aan de koning van Khazar: "De naam van het land waarin we wonen ... al-Andalus in de taal van de Arabieren, de bewoners van het land, ... het land is rijk, met een overloed aan rivieren, bronnen en aquaducten; een land van koren, olie en wijn, van fruit en allerlei lekkernijen; het heeft lusthoven en boomgaarden, vruchtbare bomen van elke soort, waaronder ... [de witte moerbei] waarmee de zijderups zich voedt".[21] al-Maqqari, citeert de negende-eeuwse Ahmad Ibn Muhammad Ibn Musa al-Razi die al-Andalus beschreef als een rijk land "met goede landbouwgrond, vruchtbare nederzettingen, rijkelijk doorstroomd met overvloedige rivieren en frisse bronnen."[21] Al-Andalus werd geassocieerd met gecultiveerde bomen, als olijfbomen en granaatappelbomen. Na de christelijke herovering van Spanje bleven veel akkers braak liggen en veranderde het akkerland weer in weidegrond, hoewel een aantal boeren de islamitische landbouwpraktijken probeerden voort te zetten.[22] Hoewel westerse historici enige vraagtekens plaatsten bij de betrouwbaarheid van de beschrijvingen van de middeleeuwse Arabische historici, omdat deze een motief zouden kunnen hebben bij het benadrukken van de welvaart van al-Andalus, is er een ruime hoeveelheid archeologisch bewijsmateriaal gevonden dat hun beweringen staaft.[1][23]

Landbouwtafereel uit een middeleeuws Arabisch manuscript uit al-Andalus (Islamitisch Spanje) c. 1200.

In 1876 betoogde de Spaanse historicus Antonia Garcia Maceira dat waar de Romeinen en vervolgens de Goten in Spanje niet veel aandacht schonken aan gewasverbetering of het invoeren van nieuwe gewassoorten uit andere regio's, er onder "de Arabieren" in al-Andalus sprake was van een agrarische "revolutie" die werd teweeg gebracht "door het toepassen van kennis die ze hadden verkregen door waarnemingen gedaan tijdens hun pelgrimstochten,[kleine-letter 3] en dit resulteerde in een grote toename van agrarische nederzettingen."[1] In 1974 publiceerde de historicus Andrew Watson een paper[2] waarin hij voortborduurde op Garcia Maceira's hypothese over een agrarische revolutie in al-Andalus.[24][kleine-letter 4] Watson betoogde dat de economie die Arabische en andere islamitische handelaren in de Oude Wereld vestigden, leidde tot de verspreiding van veel gewassen en landbouwtechnieken over de islamitische wereld, evenals de aanpassingen van en naar regio's buiten de islamitische wereld. Gewassen uit Afrika, als sorgo, uit China, als citrusvruchten en uit India, als mango, rijst, katoen en suikerriet, werden in de islamitische landen verspreid, landen die deze gewassen voorheen niet hadden verbouwd, zo meende hij.[2] Hij identificeerde achttien van deze gewassen.[25][kleine-letter 5] Watson stelde dat deze introducties, samen met een verhoogde landbouwmechanisatie en irrigatie, hebben geleid tot grote veranderingen in de economie, bevolkingsspreiding, vegetatiestructuur,[26] landbouwproductie en -inkomen, bevolking, stedelijke groei, verdeling van de beroepsbevolking, aan de landbouw gerelateerde activiteiten in de islamitische wereld, als voeding, voedselbereiding en kleding.[2]

Handmatige irrigatie in de 20e eeuw.

In 1997 schreef de wetenschapshistoricus Howard R. Turner dat de bestudering van grond, klimaat, seizoen en ecologie in de islamitische wereld "een opvallend geavanceerde tuinbouw en landbouw had bevorderd. De resulterende kennis, die na de elfde eeuw aan Europa werd doorgeven, droeg bij aan het verbeteren van landbouwtechnieken, het verbreden van de verscheidenheid aan gewassen en het verhogen van de opbrengst op de landbouwgronden van het continent. Daarnaast is er vanuit of door moslimlanden een enorme variëteit aan gewassen in het Westen geïntroduceerd".[27]

De islamhistoricus Salah Zaimeche verklaarde in 2002 dat de "geaccepteerde wijsheid" dat de landbouw in Europa pas werd verbeterd in de laatste paar eeuwen was weerlegd door het werk van Watson, Thomas Glick[28] en L. Bolens[29] onder andere.[11]

In 2006 verklaarden James E. McClellan III en Harold Dorn in hun werk Science and Technology in World History dat het islamitische rijk net zo afhankelijk was van zijn boeren als van zijn soldaten, en dat de boeren hadden bijgedragen aan het ontwikkelen van een "wetenschappelijke beschaving" "in hetgeen neerkwam op een landbouwrevolutie, pasten zij nieuwe en meer gevarieerde voedselgewassen aan aan het mediterrane ecosysteem: rijst, suikerriet, katoen, meloenen, citrusvruchten en andere producten. Door middel van herbouwde en uitgebreide irrigatiesystemen, verlengde de islamitische landbouw het landbouwseizoen en verhoogde het de productiviteit."[30] Ze verklaarden verder dat het belang van deze inspanningen onder meer bleek uit de "ononderbroken reeks" boeken over landbouw en irrigatie, en de vele boeken over specifieke dieren die van belang waren voor de islamitische landbouw en overheid, waaronder paarden en bijen. Ze schreven de bevolkingsgroei, verstedelijking, sociale stratificatie, politieke centralisatie en door de staat gecontroleerde wetenschap toe aan de verbetering van de landbouwproductiviteit.[30]

Innovatie in het islamitische gouden tijdperk: de Moren introduceerden ook een nieuwe architectuur in al-Andalus, waaronder tuinen met waterbouwkundige werken, zoals die van het Generalifepaleis bij het Alhambra.

Rond 2008 bevestigde de archeozoöloog Simon Davis dat op het Iberisch schiereiland de "landbouw bloeide: de moslims introduceerden nieuwe irrigatietechnieken en nieuwe gewassen zoals suikerriet, rijst, katoen, spinazie, granaatappel- en citrusbomen, om er een paar op te noemen... Sevilla was een Mekka voor landbouwkundigen geworden, en het achterland, of Aljarafe, hun laboratorium."[12]

Diffusie in plaats van revolutie

Romeinse en islamitische systemen: het Albolafia irrigatiewaterrad voor de Romeinse brug in Córdoba, Spanje.[35][36]

In 2009 verklaarde de historicus Michael Decker[37][kleine-letter 6] dat de wijdverbreide teelt en consumptie van vier basisgewassen, namelijk durumtarwe, Aziatische rijst, sorgo en katoen, al gemeengoed waren in het Romeinse en Sassanidische rijk, eeuwen voor de Islamitische periode.[37] Hij suggereerde dat hun werkelijke rol in de islamitische landbouw werd overdreven, en voerde aan dat de landbouwpraktijken van islamitische landbouwbeoefenaars niet fundamenteel verschilden van die in pre-islamitische tijden, maar evolueerden op basis van de hydraulische kennis en de 'mand' van landbouwgewassen die men had geërfd van de Romeinse en Perzische voorgangers.[38] In het geval van katoen, dat de Romeinen voornamelijk in Egypte verbouwden, bleef het gewas van ondergeschikt belang in de klassieke islamitische periode: vlas was toen het belangrijkste vezelgewas, evenals in de Romeinse tijd.[39] Decker meende daarnaast dat de geavanceerde staat waarin de oude irrigatiepraktijken reeds verkeerden, "belangrijke delen van de Watson-these weerlegt"; zo blijkt bijvoorbeeld uit archeologisch onderzoek in Spanje dat het islamitische irrigatiesysteem werd ontwikkeld op basis van het bestaande Romeinse netwerk, in plaats van het te vervangen.[40] Decker was het met Watson eens dat "moslims een belangrijke bijdrage hadden geleverd aan de landbouw in de wereld door de westwaartse verspreiding van sommige gewassen", maar dat de introductie van "agronomische technieken en materialen" minder wijdverbreid en minder consistent was geweest dan Watson had voorgesteld.[37] Verder is er helder bewijs dat agrarische apparaten zoals watermolen, waterrad, sjadoef, noria, sakia, waterschroef en waterpomp al bekend waren en al lang werden toegepast in de oude Grieks-Romeinse landbouw, lang voor de islamitische veroveringen.[41][42]

• Palmeral van Elche