kunnen

Nederlands
Uitspraak
  • Geluid:  kunnen    (hulp, bestand)
  • IPA: / ˈkʏnə(n) /
Woordafbreking
  • kun·nen
Woordherkomst en -opbouw
  • In de betekenis van ‘in staat zijn’ voor het eerst aangetroffen in 1100 [1]
  • De huidige vormen van de infinitief en tegenwoordige tijd zijn ontstaan als een preterito-presens uit de Proto-Germaanse perfectumstammen *kann- en *kunn-. Verder zijn deze vormen samengevallen met een ander Proto-Germaans werkwoord,*kunnēn, "leren kennen/proberen". In het Middelnederlands was vooral connen gangbaar. De vormen met cun- i.p.v. con- waren oorspronkelijk alleen gewestelijk, maar zijn later standaardtaal geworden. [2][3]
  • afkomstig van:
Middelnederlands: connen
Oudnederlands: kunnan
Germaans: *kunnanan
Indo-Europees: *ǵneH₃-
  • Verwant in Germaans:
West: Engels: can, con, cunning, canny (Angelsaksisch: cunnan), Duits: können, (Oudhoogduits: kunnan), Fries: kinne (Oudfries: kunna)
Noord: Zweeds/IJslands/Faeröers: kunna, (Oudnoords: kunna), Deens: kunne
Oost: Gotisch: kunnan
  • Verwant in andere Indo-Europese taalgroepen:
  • Grieks: γιγνώσκειν
Latijn: gnōscere
stamtijd
onbepaalde
wijs		 verleden
tijd		 voltooid
deelwoord
kunnen
kon (enkelv.) en konden (meerv.)[4]
gekund
zwak -d

onregelmatig

 volledig

Werkwoord

kunnen

  1. modaal werkwoord, overgankelijk, inergatief in staat zijn, het vermogen hebben tot iets
    • Dat kan hij best. 
    • Kun je niet slapen? 
    • De motor kan vaak meer dan dat je denkt.[5] 
  2. modaal werkwoord het intrinsieke vermogen, de eigenschap, aanleg, neiging, geschiktheid e.d. voor iets bezitten
    • Pas op, dat kan breken. 
  2. modaal werkwoord mogelijkerwijs in een bepaalde veronderstelde toestand verkeren
    • Hij kan zijn verdwaald. 
    • Ik kan het natuurlijk mis hebben. 
  2. modaal werkwoord de mogelijkheid hebben, in de gelegenheid zijn
    • Ik kan vandaag niet komen. 
  2. onpersoonlijk mogelijk zijn
    • Dat kan niet. 
    • Dat kan misschien een andere keer [gebeuren]. 
  2. modaal werkwoord, (pregnant) zichzelf tot verbazing van de spreker ergens toe weten te zetten
    • Hoe kon je! 
  2. modaal werkwoord, (pregnant) drukt het geoorloofd, betamelijk, gepast e.d. van iets zijn uit
    • Dat kun je toch niet doen! 
  2. modaal werkwoord ± mogen [1]/moeten
    • Je kunt nu gaan. 
  2. overgankelijk, (informeel) kennen (deze oorspronkelijke betekenis werd in het Noord-Nederlands al vanaf de 17e eeuw door "kennen" verdrongen)
Vaste voorzetsels
  • af kunnen
Hyponiemen
Opmerkingen
Uitdrukkingen en gezegden
   
  • bergen kunnen verzetten
veel (in hoeveelheid) werk kunnen doen
  • de eigen boontjes kunnen doppen
andermans hulp niet nodig hebben of vinden
  • de toets der kritiek kunnen doorstaan
aan alle eisen voldoen
  • de zon in het water kunnen zien schijnen
blij kunnen zijn met de voorspoed van een ander, niet jaloers zijn
  • door een ringetje kunnen halen
er goed verzorgd uit zien
  • een potje kunnen breken bij
niet gauw boos maken
  • een puntje kunnen zuigen aan
een voorbeeld kunnen nemen aan
  • een schop van een ezel kunnen verdragen
kunnen verdragen dat iemand zonder verstand van zaken kritiek geeft
  • een speld kunnen horen vallen
volledige stilte ervaren
  • er met de pet niet bij kunnen
niet willen of kunnen snappen
  • er niet over uit kunnen
uit opwinding telkens ter sprake brengen
  • geen bokkesprongen kunnen maken
weinig geld hebben om extra dingen te kunnen kopen
  • geen daglicht kunnen verdragen/velen
stiekem en/of oneerlijk doen
  • geen hoogte kunnen krijgen van
door vaagheid niet goed kunnen begrijpen
  • geen ijzer met handen kunnen breken
door gebrek aan tijd of middelen een doelstelling niet bereiken
  • geen land kunnen bezeilen met
niets kunnen beginnen met (gezegd over een onwillig persoon)
  • geen pap meer kunnen zeggen
erg moe zijn
  • geen peil kunnen trekken op
niet kunnen vertrouwen op
  • geen speld kunnen krijgen tussen
[1] de juistheid moeten erkennen van
[2] geen gelegenheid krijgen in een gesprek ook iets te zeggen
  • geen touw kunnen vastknopen aan
door de onduidelijkheid niets kunnen begrijpen van
  • geen veer van de mond kunnen blazen
[1] heel zwak zijn
[2] heel arm zijn
  • het ei niet kwijt kunnen (raken)
geen gelegenheid krijgen om iets wat je belangrijk vindt te zeggen of te doen
  • het hoofd (net) boven water kunnen houden
net genoeg inkomen hebben om te kunnen leven
  • huizen kunnen bouwen op
sterk vertrouwen hebben in (over een persoon)
  • kunnen fluiten naar
moeten afzien van een gerechtvaardigde aanspraak op
  • kunnen maken en breken
beslissende invloed hebben op de toekomst van
  • niet door de beugel kunnen
verkeerd zijn
  • niet kunnen luchten of zien
een hekel hebben aan
  • niet kunnen rijmen met
onjuist of onbegrijpelijk vinden gelet op
  • kunnen verkeren
kunnen omslaan, snel kunnen veranderen van omstandigheden
  • niet kunnen zetten
niet echt naar iemand luisteren wanneer iemand meepraat
  • niet met droge ogen kunnen aanzien
letterlijk: gaan huilen/tranen bij het zien gebeuren van iets
  • niet over zijn hart kunnen krijgen
uit liefde afzien van
  • om de vinger kunnen winden
alles gedaan kunnen krijgen of alles mogen van
  • (nog niet) op eigen benen kunnen staan
(nog niet) in staat zijn zich volledig zelfstandig te redden
  • op je vingers kunnen natellen
gemakkelijk kunnen voorzien, horen te beseffen
  • staat kunnen maken op
kunnen vertrouwen/rekenen op
Spreekwoorden
  • Daar kan de schoorsteen niet van roken.
Men kan niet alleen van vriendelijke woorden leven.
  • Daar kan je gif/vergif op innemen
Je kunt er zeker van zijn dat iets zo is of gaat gebeuren.
  • De boog kan niet altijd gespannen staan.
Aan een stuk doorwerken is niet gezond, er moet ook rust tussendoor zijn.
  • Eén gek kan meer vragen/vragen stellen dan tien wijzen kunnen beantwoorden.
Er zijn altijd wel vragen waar niemand het antwoord op weet.
  • Een stuivertje kan raar rollen
Je kunt nooit weten hoe iets precies zal aflopen.
  • Eén uur van onbedachtzaamheid, kan maken dat men jaren schreit.
Eén keertje onvoorzichtig zijn kan verschrikkelijke gevolgen hebben.
  • Het bloed kruipt waar het niet gaan kan.
Een sterke innerlijke drijfveer laat zich niet echt beperken.
  • Het kan vriezen en het kan dooien.
De uitkomst is onzeker, het kan alle kanten uit gaan.
  • Het zijn sterke benen die de weelde kunnen dragen.
Mensen die plotseling veel geld hebben, geven het gemakkelijk uit aan verkeerde dingen
  • Je kan geen omelet maken zonder eieren te breken.
Om iets te bereiken moet je kosten maken of moeite doen
  • Je kan niet de kool en de geit sparen.
Je moet soms keuzes maken om iets op te offeren.
  • Kan uit Nazareth iets goeds komen?
Als iemand een bepaalde opvoeding heeft gehad kan daar niks goeds van verwacht worden.
  • Niemand kan twee heren dienen
Twee dingen tegelijk doen gaat niet.
  • Wie een hond wil slaan, kan gemakkelijk een stok vinden.
Als je iemand wil bekritiseren is er altijd wel een reden te vinden.
  • Wie hoog klimt kan laag vallen.
Belangrijke zaken snel kwijt raken door kleine dingen.
Vertalingen
    1. in staat zijn om, het vermogen hebben om   
    af kunnen   

Gangbaarheid
  • Het woord kunnen staat in de Woordenlijst Nederlandse Taal van de Nederlandse Taalunie.
100 %van de Nederlanders;
100 %van de Vlamingen.

Verwijzingen
  1. "kunnen" in: Sijs, N. van der Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen. 2e druk (2002) Veen, Amsterdam / Antwerpen; op website dbnl.org; ISBN 90 204 2045 3
  2. Woordenboek der Nederlandsche taal (1864-2001).
  3. kunnen op website: Etymologiebank.nl
  4. Zie verder onder kon#Woordherkomst en -opbouw
  5. Steppie aan de grond....., Moto Sportivo
  6. J. de Vries, Nederlands Etymologisch Woordenboek, 1997, p. 311

Zelfstandig naamwoord

kunnen mv

  1. meervoud van het zelfstandig naamwoord kunne
This article is issued from Wiktionary. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.