Romantiek (stroming)

Twee invloedrijke geschriften getuigen van de radicale sociale denkwijze die door de revolutie was gestimuleerd:

• Rights of Man (1791-1792) van Thomas Paine, die de Franse Revolutie legitiem verklaarde en haar verdedigde tegen de aanval die Edmund Burke had gelanceerd in zijn Reflections on the Revolution in France (1790). Hij pleitte hierin voor een conservatieve orde.
• Een nog sterkere invloed op romantische dichters als Wordsworth, Shelley en anderen, was echter Inquiry Concerning Political Justice (1793) van William Godwin. De auteur voorspelde hierin de onafwendbare maar vreedzame revolutie naar een maatschappij waarin de middelen gelijk over alle mensen zouden zijn verdeeld.

Later zouden romantische sympathisanten echter afgeschrikt worden door de extreme ontwikkelingen van de Franse Revolutie. Na de machtsovername van jacobijnse extremisten volgden de 'Septembermoorden' van 1792, de terechtstellingen van enkele duizenden leden van adellijke families en de koninklijke familie. Hierop namen duizenden andere edellieden en hun families de wijk, onder andere naar Engeland. Het Franse volksleger veroverde en annexeerde de zuidelijke Nederlanden (België) en drong in de noordelijke Nederlanden (Holland) binnen om daar de Oranje-stadhouder op de vlucht te jagen en de patriotten aan de macht te helpen. In Frankrijk installeerde zich het schrikbewind van Robespierre en nadat dit was uitgewoed, werd Europa in de napoleontische oorlogen onder Franse invloed gebracht en Engeland geïsoleerd door een handelsblokkade.

De gevoelens over deze ontwikkeling werden door de romantische dichter William Wordsworth in zijn gedicht The Prelude[2] als volgt vertolkt:[3]

Van belang is ook te vermelden dat schrijvers als Wordsworth en Coleridge niet naar zichzelf verwezen als 'romantici', een term die pas een halve eeuw later gebruikt zou worden. Tijdgenoten (critici en dergelijke) zagen hen eerder als speciale individuen of brachten hen onder in een of andere 'school', zoals de Lake School (zie Lake Poets) van Wordsworth, Coleridge en Robert Southey, de 'Cockney School' van Londenaars zoals Leigh Hunt, William Hazlitt en ook John Keats, en de 'Satanic School' van Byron, Shelley en hun volgelingen.

De romantiek is niet zozeer te beschouwen als stijlperiode, maar eerder als geestesrichting, dominant onder de jonge generaties van zowel de burgerij als de adel en ook van vrouwen zoals de schrijfster en feministe Mary Wollstonecraft.

De mentaliteit van de volbloed romanticus valt samen te vatten met het nog steeds modieuze begrip jezelf ontdekken. De romanticus zag de hartstocht die hij in zichzelf ontwaarde terug in andere levensvormen. Plaatsen die nog niet door de menselijke ratio waren bezoedeld kregen de eretitel natuur. Diverse onder invloed van de romantiek tot bloei gekomen verschijnselen zijn nog lang invloedrijk gebleven. Men zou kunnen stellen dat de moderne grote waardering voor het individuele gevoelsleven in de romantiek voor het eerst tot uitdrukking kwam, en dat anderhalve eeuw nadien in de zogenaamde flower power beweging opnieuw, als moderne versie van deze geestesstroming, tot bloei kwam.

Tijdens de romantiek werd de overwaardering van de rationele zijde van de mens die de eeuw ervoor had gekenmerkt op de korrel genomen. Men beschouwde het rationalisme van de 18e eeuw nu als een vernauwing van het bewustzijn. Romantici keerden zich tegen de koele onverschillige objectiviteit van rationalistische denkers en hun wetenschap. Zo werd Isaac Newton weleens bestempeld als de 'vleesgeworden duivel' door William Blake. Dat leidde tot verzet tegen de overheersing van wetenschap en technologie, en dat met name in de industrialisatie en urbanisatie die organisch gegroeide samenlevingsverbanden uiteentrok en traditioneel vakmanschap devalueerde. Dit kreeg een politieke uitwerking in de vroege sociale beweging van het Saint Simonisme en heeft ook Marx niet onberoerd gelaten. Ogenschijnlijk tegenstrijdig uitte zich het streven naar vooruitgang dan in herwaardering van authentieke levensvormen. Zowel gelovig conservatisme als revolutionair reformisme bedienden zich in dit opzicht van dezelfde oriëntaties.

De romantiek stelde voorop het gevoel, de fantasie, de verbeelding, de intuïtie, het onderbewuste, het onverklaarbare en het raadselachtige, vervormend in het demonische dat in de gothic novel ook elders in Europa navolging kreeg als literair genre. Deze emotionaliteit en verlangen naar beleving van het onverklaarbare leidden in radicale vorm ook tot uittreden uit de maatschappij, bekering tot het ultramontane katholicisme, intreding in het klooster en als uiterste tot zelfmoord. Dit wordt wel de zwarte romantiek genoemd. Als vroeg voorbeeld geldt Goethe's Die Leiden des jungen Werthers, een roman die eindigde met de zelfmoord van de hoofdpersoon, en rondom navolging kreeg.

Romantici vonden zich niet in de vooruitgangsgedachte, maar waren bezorgd voor de toekomst en nostalgisch naar het verleden. Voor sommigen geldt de romantiek daarom als een laatste traditionele reactie tegen de vooruitgang. Tegenover de tijdloze rede van de verlichting stelt de romantiek het historische bewustzijn, de Zeitgeist: de wereld ontwikkelt zich niet volgens rationeel kenbare wetten waarvan de uitkomst vaststaat, maar door krachten die nooit geheel gekend en voorzien kunnen worden. Deze opvatting leidde tot het concept 'De Geschiedenis'. Geschiedschrijving werd hierdoor meer dan het noteren van gebeurtenissen. Er moest een verhaal worden ontdekt. De noordwestelijke landen Duitsland en Engeland gingen op zoektocht naar hun eigen culturele identiteit en volksziel, die ze vooral in de Middeleeuwen meenden te ontdekken. De middeleeuwse kathedralen werden herwaardeerd, nadat ze in de Renaissance en classicistische periodes als smakeloze gedrochten werden gezien, die niet de klassieke regels voor harmonie en schoonheid volgden. Desalniettemin bleef ook de klassieke oudheid steeds weer een mikpunt. De voorkeur van de Duitse en Engelse romantici ging daarbij uit naar de Griekse oudheid, waarmee men zich verwant voelde. De Grieken zouden de ware cultuur hebben ontwikkeld, i.t.t. de Romeinen, die slechts een civilisatie, een soort beschaafde, maar zielloze buitenkant hadden. Lord Byron vocht dan ook in de Griekse vrijheidsstrijd tegen de Turken (Ottomanen). De meeste romantische reizigers bleven echter toch steken in Rome.

De romanticus had een zekere afkeer van de (zich ontwikkelende) industrie, de techniek en de steden. Plekken die nog niet door de menselijke ratio waren bezoedeld kregen de eretitel natuur. In de romantiek nam de verheerlijking van de natuur bijna religieuze vormen aan. Romantici ontwikkelden een bijzondere waardering voor wildernis omdat zij veronderstelden dat daarin de meest authentieke, pure vorm van natuur te vinden is. Daarnaast ging men uit van een eenheid van mens en natuur. Romantici vonden deze eenheid, hoewel bedreigd, op het platteland en onder ongeletterde plattelanders.

De aantrekkingskracht van het mysterieuze, de duisternis en de mystiek van leven en dood werden beleefd in ideeën dat bomen als sparren, cipressen en treurige boomsoorten als wilgen symbolen zijn van de onkenbare wereld aan 'gene zijde'. Naast de taxus, het symbool van de onvergankelijkheid, zijn op begraafplaatsen uit deze tijd veel van deze bomen te vinden.

Vriendschap was volgens de romantische levenshouding de belangrijkste vorm van loyaliteit die een mens kende. Vrienden kiest men immers op grond van hun aard. In samenspraak met gelijkgestemde vrienden kan de eigen grillige identiteit nog beter worden onderzocht. Ook de romantische liefde kenmerkt zich door een grote aandacht voor de karakters van de beide geliefden. Voorheen werd partnerkeuze vooral bepaald door maatschappelijke overwegingen. Absolute vrijheid leidde ook tot de vrijheid om een ander af te wijzen.

De romanticus probeert zijn subjectieve gevoelswereld zo authentiek mogelijk tot uiting te brengen in de objectieve wereld. Dit houdt, volgens de kantiaanse vaststelling dat het subjectieve en het objectieve van onvergelijkbare aard zijn, een onmogelijkheid in. Het erkennen van deze onmogelijkheid om authentiek te leven heeft onder romantici geleid tot afwijzing van het burgerlijk-maatschappelijk leven in de vorm van ironie, verbittering, hedonisme of decadentie.

Waar de Verlichting ervan was uitgegaan dat verschillen tussen individuen en volken geleidelijk zouden verdwijnen, omdat verschillen van inzicht in principe langs rationele weg op te lossen zijn, benadrukte en waardeerde de romantiek het eigene en onderscheidende van individuen en groepen. Enige tijd bestond een persoonlijkheidsverheerlijking van 'het genie'. Ook elk volk heeft een unieke cultuur en is bijzonder. Elke samenleving, elke natie kent bepaalde karakteristieke cultuuruitingen die samenhangen met haar verleden. Een volk is dus een organisch gegroeide samenhangende gemeenschap en moet dan ook autonoom zijn en blijven om de, door de schepping in haar gegeven, unieke scheppingskracht te kunnen behouden. De liederenverzamelingen van Herder en de sprookjesverzamelingen van de gebroeders Grimm getuigen daarvan, maar ook de buiten Europa verkregen etnografica van Humboldt. Het 19e-eeuwse nationalisme, dat de nog vaak tamelijk feodale monarchieën ging ondermijnen, ligt duidelijk in het verlengde hiervan. Het ontstijgt echter ook deze oorspronkelijke eigenheid in een verondersteld en geconstrueerd nationaal verleden onderhorig te maken aan de moderne staat en zijn politieke expansiedrift.

Aangezien de romantiek is ontstaan in reactie op de Verlichting, kan men de romanticus karakteriseren aan de hand van de tegenstellingen tussen romantiek en verlichting. De romanticus is geneigd te kiezen voor:

• Voelen (romantiek) boven denken (verlichting).
• Het subjectieve (romantiek) boven het objectieve (verlichting).
• Metafysische filosofie boven rationeel-analytische en pragmatisch-utilitaire filosofie.
• Synthese en holisme (romantiek) boven analyse (verlichting).
• Het ambigue en ironische (romantiek) boven ondubbelzinnigheid en helderheid (verlichting).
• Kunst (romantiek) boven wetenschap (verlichting).
• Creativiteit in de kunst boven nabootsing.
• Het spirituele boven materialisme.
• Zin boven nut.
• Kwaliteit boven kwantiteit.
• Een organische natuurbeschouwing boven een mechanische natuurbeschouwing.
• De mens die zich deel weet van de natuur boven de mens die de natuur wil beheersen en gebruiken.

De kenmerken van de romantische schilderkunst zijn niet eenduidig, maar kennen als rode draad: de nadruk op de verbeeldingskracht en de subjectieve expressie van de individuele kunstenaar. Vaak wordt de werkelijkheid enigszins geïdealiseerd weergegeven. De natuur wordt ervaren als "bezield". Daarenboven is er aandacht voor de donkere kanten van het menselijke bestaan, dromen en extreme ervaringen. Bekende schilders uit de romantiek zijn Füssli, Ingres, Girodet, Delacroix, Hayez, Goya, David, Constable, Turner en Friedrich. Alle schilders uit de eerste helft van de 19de eeuw werden beïnvloed door de romantische cultuur van hun tijd, al maakten de meesten een ontwikkelingsgang mee die begon in het classicisme en voor anderen uitmondde in het naturalisme of symbolisme.

Vooraanstaande Nederlandse romantische kunstschilders waren Wijnand Nuijen, Barend Cornelis Koekkoek, Bartholomeus Johannes van Hove, Cornelis Springer en Andreas Schelfhout. Typerend voor de Nederlandse romantiek was het gevoel van het nostalgische verlangen, dat zich manifesteerde in typisch Hollandse landschappen, riviergezichten en stadsgezichten. Ook stillevens waren populair. Historiestukken en religieuze onderwerpen verdwenen bijna volledig uit beeld. Zoals vroeger gebruikelijk, schetsen schilders vaak in de buitenlucht, maar schilderijen kwamen tot stand in het atelier. Net als in de zeventiende eeuw gingen kunstschilders vaak op studiereis naar het buitenland, maar nu in groteren getale, dankzij moderne uitvindingen als het spoorwegnet.

De Belgische romantische schilderkunst richtte zich vooral op historische taferelen. Bekende namen waren Edouard De Bièfve, Gustaaf Wappers, Louis Gallait, Nicaise de Keyser, Adèle Kindt, Hendrik Leys en Ferdinand Pauwels.

De romantische literatuur kenmerkt met zich met name door een hernieuwde belangstelling voor het verleden, meer in het bijzonder de middeleeuwen en – met name in Nederland – ook de Gouden Eeuw. De historische roman werd een belangrijk nieuw literair genre. Ook de thema's natuur en liefde kwamen in de romantische literatuur centraal te staan, zij het veelal op een tragische manier; de geliefde blijft voor eeuwig onbereikbaar, of het noodlot slaat toe net op het moment dat het volmaakte geluk bijna bereikt lijkt. Nog een ander thema dat opbloeide tijdens de romantiek is het occultisme; aan zaken als het hebben van een droom worden allerlei bijzondere betekenissen toegekend, en geestverschijningen en onverklaarbare gebeurtenissen spelen ook een belangrijke rol.

In de romantische periode van de klassieke muziek maken componisten steeds grotere composities. De orkesten werden groter en ze gebruiken veel verschillende instrumenten. Er is veel drama en emotie te horen. Alles draait om wat mensen gevoelsmatig in muziek beleven. Veelvuldig terugkerende thematiek omvat dan ook de verheerlijking van de liefde (zowel de ideale als daarmee ook de onmogelijke), nostalgische hang naar een, in tegenstelling tot de moderniteit 'puur' verleden, enthousiasme voor de natuur, de dood en de spontane en subjectieve menselijke emoties als vreugde, verdriet, verwondering, angst, pijn en verlangen.

Mozart en Haydn zijn voorlopers van de romantiek. In Beethoven komt de romantiek explosief tot uiting. Dan volgen lyrische componisten als Franz Schubert, Robert Schumann, Frédéric Chopin, en in de laatste fase Hector Berlioz, Frans Liszt, Johannes Brahms en Richard Wagner die naar volgende ontwikkelingen in de muziek doorgroeiden.