Oriënt-Express

De Oriënt-Express was de vervulling van de droom van de Belgische ingenieur Georges Nagelmackers om internationaal treinreizen in Europa mogelijk te maken. Nagelmackers was op het idee gekomen op een reis in de Verenigde Staten, waar hij kennis maakte met dergelijke langeafstandstreinen. De Oriënt-Express was de eerste en ook de belangrijkste internationale trein die door de door hem opgezette CIWL werd gereden. Het is begonnen als demonstratieproject om te laten zien hoe veel sneller en comfortabeler internationaal treinreizen kon zijn als je de reis niet voortdurend hoeft te onderbreken om te eten, te slapen, over te stappen tussen verschillende maatschappijen en voor grensformaliteiten (afhandeling van douaneformaliteiten tijdens de rit zou echter nog op zich laten wachten). Hiertoe creëerde hij een trein die gold als een hotel op wielen, met slaaprijtuigen en een restauratiewagen.

Nagelmackers heeft al zijn diplomatieke gaven moeten inzetten om de onderhandelingen hierover met nationale regeringen en spoorwegmaatschappijen tot een goed einde te brengen. Hij kon daarbij gebruikmaken van het relatienetwerk van het bankiershuis van zijn familie, dat onder meer de Belgische koning Leopold II van de financiële middelen voor diens luxueuze levensstijl voorzag. Voordat deze trein in gebruik kon worden genomen moesten gedetailleerde afspraken gemaakt worden met meerdere spoorwegmaatschappijen. De rijtuigen werden door de CIWL geleverd, de locomotieven door de betrokken maatschappijen.

Om de Oriënt-Express te kunnen begrijpen moeten we ons realiseren dat de grenzen en politieke realiteit in het Europa van 1870 totaal anders waren dan nu. Groot-Brittannië was de leidende handelsnatie in de wereld maar zonder territoriale ambities op het Europese continent. Daar waren Frankrijk, het Habsburgse rijk (Oostenrijk-Hongarije) en het Ottomaanse Rijk de grootmachten. Pruisen was een opkomende grootheid die nog niet echt voor vol werd aangezien. Nagelmackers ging de hoofdsteden van Groot-Brittannië (Londen), Frankrijk (Parijs), Oostenrijk-Hongarije (Wenen) en het Ottomaanse Rijk (Istanboel) met elkaar verbinden en had dus een project van groot politiek belang.

In de krap honderd jaar dat de Oriënt-Express bestaan heeft is Europa het toneel geweest van meerdere conflicten en oorlogen. De Oriënt-Express heeft hierbij een belangrijke rol gespeeld, als verbinding om staatshoofden, diplomaten en spionnen (vergezeld door kunstenaars en andere bohemiens) tussen de hoofdsteden te vervoeren, maar ook als slachtoffer van aanslagen of doordat de dienst als gevolg van oorlogshandelingen moest worden stilgelegd. De trein voerde door de notoir instabiele Balkan, waar de orthodox-christelijke bevolking afwisselend door het islamitische Ottomaanse Rijk en het rooms-katholieke Habsburgse rijk onderdrukt was en voor haar vrijheid vocht. Deze politieke context en het avontuur van een reis die nooit helemaal zeker was gaven de trein zijn roem, waaraan ook is bijgedragen door verschillende romans, waaronder Sherlock Holmes, Agatha Christies Moord in de Oriënt-expres, Ian Flemings From Russia with Love, Graham Greenes Stamboul Train en Maurice Dekobra's Madone des Sleepings.

Als vervolg op de Oriënt-Express heeft CIWL een netwerk van internationale treinen, slaaprijtuigen en restauratierijtuigen opgezet dat heel Europa omspande en vertakkingen had tot ver daar buiten. Het heeft de norm gezet voor internationale treinen en internationaal reizen aanzienlijk vergemakkelijkt. Pas in de tweede helft van de 20e eeuw raakte dit systeem achterhaald door het vliegtuig.

Train Éclair

De routes tussen 1883-1914

In 1882 liet Nagelmackers een eerste proeftrein, de Train Éclair van Parijs naar Wenen rijden, via Straatsburg en München. Toen de echte Oriënt-Express een jaar later van start ging was de railverbinding naar Istanboel nog niet gereed. Als alternatief stuurde Nagelmackers de trein (via Boedapest) naar de Roemeense stad Giurgewo waar de reizigers dienden over te stappen op een veerdienst over de Donau. Die voer hen naar Rustschuk waar een tweede trein op hen wachtte die hen op zijn beurt naar de Bulgaarse havenstad Varna bracht, vanwaar de reizigers per boot verder konden naar Constantinopel.

Route en dienstregeling

De eerste Orient-Express in 1883

De afstanden tussen haakjes komen uit de dienstregeling van 1883, deze zijn gemeten over de route via Salzburg die pas in 1897 in gebruik kwam en langer is dan de echt afgelegde route via Simbach.

1883						1885
PC	land	station	km	CP		PC	land	station	km	CP
19:30	Frankrijk	Paris Strasbourg	0	18:00		19:30	Frankrijk	Paris Strasbourg	0	06:00
↓	Frankrijk			↑		21:45	Frankrijk	Épernay		03:42
↓	Frankrijk			↑		22:22	Frankrijk	Chalons		03:01
↓	Frankrijk			↑		23:42	Frankrijk	Bar-le-Duc		01:43
↓	Frankrijk			↑		↓	Frankrijk	Toul		00:34
01:35	Frankrijk	Nancy	353	11:47		01:24	Frankrijk	Nancy	353	23:56
02:41 02:44 03:12	Frankrijk  Frankrijk  Duitse Rijk	Avricourt grens Franse tijd grens Duitse tijd	410 411 411	10:24 10:21 10:43		02:30	Frankrijk	Igney-Avricourt	410	22:10
05:02	Duitse Rijk	Straatsburg	503	08:39		04:44	Duitse Rijk	Straatsburg	503	21:06
↓	Duitse Rijk			↑		05:21	Duitse Rijk	Appenweier		20:11
↓	Duitse Rijk	Baden-Baden	577	↑		06:00	Duitse Rijk	Oos	577	20:01
07:00	Duitse Rijk	Karslruhe	606	06:46		06:35	Duitse Rijk	Karlsruhe	606	19:19
07:48	Duitse Rijk	Pforzheim	637	06:02		07:22	Duitse Rijk	Pforzheim	637	18:39
09:18 09:23	Duitse Rijk	Stuttgart	696	04:35 04:40		07:47	Duitse Rijk	Mühlacker	649	18:20
↓	Duitse Rijk	Canstatt	700	↑		08:44	Duitse Rijk	Stuttgart	696	17:14
11:30 11:45	Duitse Rijk	Ulm	790	02:34 02:32		11:06	Duitse Rijk	Ulm	790	15:21
13:24 13:27	Duitse Rijk	Augsburg	875	01:00 00:57		12:15	Duitse Rijk	Augsburg	875	13:49
14:35 14:40	Duitse Rijk	München	937	23:49 23:45		13:53	Duitse Rijk	München	937	12:33
17:00	Duitse Rijk	Simbach	1060	21:25		16:38	Duitse Rijk	Simbach	1060	10:14
↓	Oostenrijk	Wels		↑		18:26	Oostenrijk	Wels	1150	08:13
↓	Oostenrijk	Linz		↑		18:53	Oostenrijk	Linz	1175	07:15
↓	Oostenrijk	Amstetten		↑		20:04	Oostenrijk	Amstetten	1237	06:32
↓	Oostenrijk	St. Pölten		↑		21:18	Oostenrijk	St. Pölten	1298	05:19
23:15 23:25	Oostenrijk	Wenen West	1358 (1404)	15:25 14:47		22:40	Oostenrijk	Wenen West	1358	03:36
↓	Oostenrijk	Stadlau	1368 (1414)	↑		00:10	Oostenrijk	Bruck a/d Leitha	1411	02:37
↓	Hongarije	Pozsony		↑		02:25	Hongarije	Györ	1489	01:26
↓	Hongarije	Galanta		↑		03:21	Hongarije	Komárom Ujazony	1526	00:40
06:17	Hongarije	Boedapest-Nyugati pályaudvar	1636 (1682)	10:08		05:40	Hongarije	Boedapest-Keleti pályaudvar	1630	22:20
13:14	Hongarije	Temesvar	(1984)	04:23		08:24	Hongarije	Kis-Korös	1737	20:12
18:16	Hongarije	Orșova	(2173)	23:44		09:39	Hongarije	Szabadka	1803	18:56
18:21	Hongarije	Orsova douane	(2175)	23:34		11:29	Hongarije	Ujvidek	1901	17:00
18:30	Roemenië	Verciorova	(2178)	23:25		12:38	Hongarije	Zimony	1973	15:32
04:45 05:15	Roemenië	Boekarest	(2560)	15:30 15:00		13:10	Servië	Belgrado	1979	15:20
06:45	Roemenië	Giurgewo	(2627)	13:30
Veerboot over de Donau
09:31	Bulgarije	Rutschuk		12:00
16:31 17:00	Bulgarije	Varna		05:00 03:00
06:00	Ottomaanse Rijk	Constantinopel - Sirkeci		12:30

In 1889 is de trein een half uur eerder in Wenen en is het vertrek uit Belgrado al om 12:32 uur voor de, dan nieuwe, etappe naar Constantinopel waar de trein de volgende avond om 18:40 uur station Sirkeçi bereikte.

Routes 1919-1921

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de dienst stilgelegd. Na afloop van de Eerste Wereldoorlog werd in het Verdrag van Versailles bepaald dat luxetreinen in Duitsland door de MITROPA geëxploiteerd zouden worden en niet meer door CIWL. De CIWL was gedwongen een nieuwe route te vinden voor de trein naar Istanboel, buiten Duitsland en Oostenrijk om. Dit werd de Simplon Oriënt-Express , die via de Simplontunnel in Zwitserland, Milaan, Triëst en Zagreb naar Istanboel reed. De Oriënt-Express herleefde tussen februari 1919 en juni 1920 als Oriënt Express, Train de luxe Militaire op het traject Parijs-Bazel-Arlberg-Praag-Warschau. Op 3 november 1924 werd de Suisse-Arlberg-Vienne Express in dienst genomen, die via Zwitserland en de Arlbergspoorlijn om Duitsland heen reed, maar verder de oorspronkelijke route volgde tussen Parijs en Wenen, met doorgaande rijtuigen van en naar Calais. Op 15 mei 1931 is deze trein omgedoopt in Arlberg-Oriënt Express en verlengd tot Boekarest, in 1932 nog gevolgd door doorgaande rijtuigen vanaf Boedapest naar Athene. In 1939 werd het treinverkeer stilgelegd.

• 1882 - Eerste proeftrein van Parijs naar Wenen
• 1883 - Vertrek van de eerste Oriënt-Express van Parijs naar Varna
• 1889 - Vertrek van de eerste Oriënt-Express van Parijs naar Istanboel
• 1891 - De Oriënt-Express wordt veelvuldig geplunderd
• 1892 - In de trein breekt een cholera-epidemie uit
• 1906 - Opening van de Simplontunnel in Zwitserland
• 1914 - Oriënt-Express wordt stilgelegd als gevolg van de Eerste Wereldoorlog
• 1919 - Hervatting van de Oriënt-Express als Train de luxe militaire van Parijs naar Warschau
• 1919 - Hervatting van de dienst van Parijs naar Istanboel als Simplon Oriënt-Express
• 1924 - De Arlberg-Oriënt-Express rijdt voor de eerste maal
• 1929 - De Oriënt-Express wordt in Turkije vijf dagen stilgezet, wat Agatha Christie inspireert tot haar roman Moord in de Oriënt-expres
• 1931 - Een terroristische overval met een dodelijk slachtoffer
• 1939 - In de Tweede Wereldoorlog wordt het treinverkeer opgeheven.
• 1946 - De Oriënt-Express en de Arlberg Oriënt-Express worden niet meer herstart; alleen de Simplon Oriënt-Express is nog over.
• 1962 - De Simplon Oriënt-Express wordt vervangen door een langzamere verbinding genaamd de Direct Oriënt-Express, die alleen dagelijks rijdt van Calais naar Boedapest en van Parijs naar Belgrado, en twee keer per week een verbinding biedt van Parijs naar Istanbul en Athene.
• 1971 - Wagons-Lits stopt met het zelf rijden van treinen (en het inkomsten verkrijgen uit een toeslag op de kaartjes). In plaats daarvan verkoopt of leaset het al zijn rijtuigen aan de diverse nationale spoorwegmaatschappijen, maar blijft wel het personeel voor de rijtuigen verzorgen.
• 1976 - De rechtstreekse verbinding Parijs–Athene wordt opgeheven.
• 1977 - De Direct Oriënt-Express wordt opgeheven; de laatste rit Parijs–Istanbul rijdt op 19 mei. Een nachttrein onder de naam Oriënt-Express blijft echter rijden van Parijs naar Boedapest en Boekarest.
• 2001 - De verbinding wordt ingekort tot Parijs–Wenen als het treinenpaar 262/263.
• 2007 - Door de komst van de TGV Est-Européen tussen Parijs en Straatsburg wordt de verbinding per 10 juni 2007 ingekort tot Straatsburg-Wenen. De Oriënt-Express rijdt dagelijks op dit traject als doorgaande rijtuigen met treinnummers 264/265 die in Karlsruhe aan de nachttrein uit Amsterdam worden gehangen.
• 2008 - Vanaf december 2008 rijdt er weer een zelfstandig treinenpaar 468/469 tussen Straatsburg en Wenen.
• 2009 - De nachttrein Oriënt-Express wordt opgeheven op 13 december.

Hoewel de vooroorlogse Oriënt-Express qua niveau van luxe vergelijkbaar was met andere CIWL-treinen heeft de naam van deze trein altijd een bijzondere "glans" gehad. In de jaren zeventig is de naam van de Oriënt-Express gebruikt voor luxe (en dure) particuliere treinen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van gerestaureerd ex-CIWL-materieel bestaande uit Pullmanrijtuigen van de typen Fleche d'Or, Etolie du Nord en Cote d'Azur, luxe slaap- en restauratierijtuigen. Onder de naam Venice Simplon-Orient-Express worden diverse diensten onderhouden tussen Londen en plaatsen zoals Verona en Venetië. Op het Britse traject worden gerestaureerde Engelse Pullman-rijtuigen gebruikt. De CIWL zelf exploiteerde op het einde van de vorige eeuw met een aantal rijtuigen bijzondere ritten. Deze rijtuigen zijn nu het eigendom van de Franse spoorwegen, de SNCF, die hen verder exploiteert.

• Eastern & Oriental Express
• Lijst van beroemde spoorlijnen en treinen

• Venice Simplon-Orient-Express - Officiële site
• Incento Orient Express - Officieel vertegenwoordiger in Nederland van de Oriënt-Express

Zie de categorie Orient Express van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.