Lijst van kapitelen in de kooromgang van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek

Het oostkoor met St-Barbaratoren

De romaanse bouwsculptuur in het oostkoor van de Onze-Lieve-Vrouwekerk is ontstaan rond het midden van de 12e eeuw. In deze periode maakte de kerk en het daaraan verbonden kapittel een bloeitijd door. Hoewel minder in aanzien dan de proosten van Sint-Servaas, bekleedden ook enkele proosten van het Onze-Lieve-Vrouwekapittel belangrijke functies elders. Zo was Hendrik van Leyen, mogelijk de bouwheer van het oostkoor van de Onze-Lieve-Vrouwe, naast proost van deze kerk tevens proost van Sint-Lambertus in Luik, en later prins-bisschop van Luik en raadgever van keizer Frederik I Barbarossa.[2][3]

De kapitelenreeks van de kooromgang in de Onze-Lieve-Vrouwekerk kwam tot stand in een periode waarin de rivaliteit tussen de twee Maastrichtse kapittels een hoogtepunt bereikte. Deze wedijver hing samen met de tweeherigheid van Maastricht en werd aangewakkerd door het dispuut over de titel "voormalige kathedraal van het bisdom Tongeren-Maastricht-Luik", waarop beide kerken aanspraak maakten.[4] Om die reden werd omstreeks 1150 zowel het oostkoor van de Sint-Servaaskerk als dat van de Onze-Lieve-Vrouwekerk vernieuwd; dat van de Sint-Servaas naar het voorbeeld van de (keizerlijke) Dom van Speyer, dat van de Onze-Lieve-Vrouwe naar het voorbeeld van de Sint-Lambertuskathedraal in Luik.[5] Bij de Onze-Lieve-Vrouwekerk werd zowel het exterieur als het interieur van het koor van gebeeldhouwde kapitelen voorzien. Mogelijk werd tezelfdertijd de kloostergang vernieuwd en eveneens van kapitelen voorzien.[6]

'Steenmetsen' op kapiteel 26, westwerk St-Servaaskerk

De kunsthistorica Elizabeth den Hartog geldt als expert op het gebied van de Maaslandse sculptuur in het algemeen, en die te Maastricht in het bijzonder.[7] In een reeks wetenschappelijke publicaties toonde zij aan dat een groot aantal 12e-eeuwse sculpturen in onder andere Maastricht, Luik, Hoei, Tongeren, Borgloon, Sint Odiliënberg, Rolduc, Aken-Burtscheid, Bonn, Essen, Eisenach en Utrecht nauw met elkaar verwant zijn en vervaardigd zijn door één of meerdere met elkaar verwante beeldhouwateliers, mogelijk uit Noord-Italië afkomstig.[8] Tussen 1140 tot 1170 was een dergelijk atelier van steenbeeldhouwers of 'metsen' waarschijnlijk permanent in Maastricht gevestigd. Deze groep, die ook de Sint-Servaaskerk van beeldhouwwerk voorzag, wordt aangeduid als het Heimo-atelier, naar de voorzijde van kapiteel nr. 10 in de kooromgang waarop deze naam voorkomt. Het kapiteel toont een steenhouwer (of opdrachtgever?) die een kapiteel overhandigt aan Maria. Het atelier is mogelijk ook afgebeeld op kapiteel 26 in het westwerk van de Sint-Servaasbasiliek.[9]

De hogere delen van het koor met de galerij zijn enkele decennia later (kort na 1200) tot stand gekomen, waarschijnlijk na een wijziging van de oorspronkelijke bouwplannen.[10][11] Mogelijk hield deze wijziging verband met het alleenrecht op reliekentoning buiten de kerk, een lucratieve bezigheid die het Servaaskapittel voor zich opeiste. Daardoor moest de Onze-Lieve-Vrouwe zich behelpen met reliekentoning binnen de kerk, wat minder pelgrims trok. De oostkoorgalerij zou dan dezelfde functie hebben gehad als de dwerggalerij van de Sint-Servaaskerk. Wellicht werden de bouwplannen ook beïnvloed door de verwerving in 1204 van een kostbaar patriarchaal kruis met relikwieën van het Heilig Kruis uit het geplunderde Constantinopel.[12][13]

Het iconografisch programma van de kapitelen in de kooromgang is, op enkele Bijbelse taferelen na, moeilijk te reconstrueren. Voor een twaalfde-eeuwse kanunnik echter zal de betekenis van de kapiteelvoorstellingen duidelijk zijn geweest. Voor hen was de koordecoratie bedoeld, want alleen zij hadden toegang tot het koor tijdens de dagelijkse cyclus van missen en koorgebeden. De kooromgang was in die zin geen echte kooromgang, omdat deze niet toegankelijk was voor het publiek. Het decoratieprogramma van de koorkapitelen betrof dus zeker geen biblia pauperum.[14] Van enkele voorstellingen is de betekenis nog niet opgehelderd. Sommige taferelen zijn geïnspireerd door middeleeuwse boeken als De mirabilibus mundi, het Liber floridus en diverse bestiaria en fabels.[15] Het 'lezen' van deze kapitelen vergt veel kennis van de middeleeuwse denkwereld, zoals die via de Parijse scholen verspreiding vond over de christelijke wereld. Voor het Maasland waren met name de geschriften van Wibald van Stavelot en de neo-Augustijnse leer van Hugo van Sint-Victor van grote invloed.[16]

Enkele koorkapitelen in 1913

Slechts drie van de twintig kapitelen in het koor (nrs 4, 5 en 7) en de kooromgang hebben aan alle vier zijden samenhangende voorstellingen, in alle gevallen ontleend aan het Oude Testament. Daarbij moet kapiteel 4 linksom gelezen worden; de andere twee rechtsom. Kapiteel 9 heeft slechts aan één zijde een oudtestamentische voorstelling.[17] De Bijbelse voorstellingen bevinden zich centraal tussen een reeks kapitelen waarbij de nadruk ligt op de vijandige, zondige, niet-christelijke wereld. Afgebeeld zijn onder andere mannen met borsten die leeuwen en draken zogen (nr. 2), een Siamese tweeling naast mannelijke sirenen die elkaar met vissen om de oren slaan (nr. 9) en mannen die leeuwen de keel afsnijden terwijl ze door reusachtige vogels worden belaagd (nr. 16).[14]

De suggestie van Elizabeth den Hartog dat de thematiek van de kapitelen zou kunnen samenhangen met de dramatische nederlaag van de Franse, Duitse en Maaslandse legers tijdens de Tweede Kruistocht, leidde in 2003 tot verontwaardigde reacties.[18] Hoewel Den Hartog het woord antisemitisme niet gebruikte, zag zij in het negatieve beeld van de niet-christelijke wereld op de kapitelen, de reactie van de verslagen christenen in 1149.[19] Ook de keuze van de Bijbelse onderwerpen op de twee meest centraal geplaatste kapitelen - de strijd tussen Jakob en Esau en de belofte aan Abraham - wordt in deze context als betekenisvol gezien.[20] Tien jaar na het verschijnen van de studie van Den Hartog publiceerde de theoloog Régis de la Haye, diaken en tegenwoordig schatbewaarder van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek, een positievere visie op de iconografie van de kooromgangskapitelen. Zijn interpretatie grijpt direct terug op Bijbelse en liturgische thema's.[21]

De vier centrale kapitelen in de kooromgang (5 t/m 7) zijn extra groot en worden elk door vier gebundelde zuilen ondersteund. Tien kapitelen (nrs 1, 2, 6, 8, 11, 12, 14, 15, 18 en 19) hebben een horizontale onderverdeling in een hoofdvlak en een smallere beeldband aan de boven- of onderzijde.[17] De kapitelen van de galerij boven de kooromgang zijn van later datum. Ze zijn iets kleiner uitgevoerd en vervaardigd door minder kundige beeldhouwers. Iconografisch passen ze evenmin bij de kapitelen in de kooromgang. De decoratie bestaat voornamelijk uit bladornamenten en een enkele mensfiguur op de hoeken. De consoles tonen primitief weergegeven mens- en dierfiguren.

• Lijst van schilderijen, beelden en monumenten in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek
• Lijst van kapitelen in het westwerk van de Sint-Servaasbasiliek
• Lijst van beelden in Maastricht

Zie de categorie Romanesque capitals in the choir of Onze-Lieve-Vrouwebasiliek van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.