Aardgasveld van Slochteren

Het verhaal van het Groningse gas begint meer dan 300 miljoen jaar geleden, in het geologische tijdvak het Carboon. In deze periode lag Nederland op de evenaar. De omgeving was totaal anders dan nu. In het warme en vochtige klimaat groeiden tropische moeraswouden, waarin onder meer libelachtige insecten met een spanwijdte van bijna een meter leefden. Door de miljoenen jaren heen steeg en daalde de zeespiegel, waardoor deze bossen werden afgewisseld met ondiepe zeeën. Een deel van de plantenresten uit de moeraswouden bleef uiteindelijk bewaard, om na begraving steenkool te worden. Doordat een deel van Europa door tektonische invloeden veel lager kwam te liggen kwam een groot deel onder (woestijn) zand te liggen, wat afkomstig was van onder andere het Varistische gebergte (waar de huidige Ardennen een overblijfsel van zijn). Later zou dit zand dienen als reservoir voor het vrijkomende gas. Dit geheel van steenkool en zand werd uiteindelijke afgedekt met een enorme laag zout (Zechsteinformatie) die afkomstig zijn van het de telkens verdampende zeeën in dit gebied tijdens het Perm. Hoewel steenkool uit zichzelf geen gas produceert ontstaan deze gasvelden doordat het steenkool, bij afwezigheid van zuurstof, reageert met het aanwezige waterstof zodat methaan (CH4) ontstaat. Tevens kan door fermentatie van plantenmateriaal onder invloed van bacteriën (methaanvormende archea) methaan ontstaan wat eventueel door het aanwezige steenkool wordt vastgehouden. Dat het veld van Slochteren zo goed heeft kunnen ontstaan komt doordat het gas is opgesloten geraakt waarbij door bepaalde tektonische activiteit er breuken ontstonden in de korst zodat de zijkanten van het veld werden afgesloten, de zogenaamde ‘horst en slenk’-structuren.

Op 29 mei 1959 werd door de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in Kolham (gemeente Slochteren) het eerste Groningse gas ontdekt. Op dat moment was nog onzeker wat de omvang van het gasveld was. In 1960 werd nabij Delfzijl ook geboord. Hier werd in dezelfde zandsteenlaag ook gas aangeboord, met gelijke samenstelling en druk als gevonden in Slochteren. De conclusie was dat in de provincie Groningen een groot gasveld was gevonden. Op 1 juli 1961 vroeg de NAM de concessie 'Groningen' aan.

Een jaar later publiceerde de minister van Economische Zaken de Aardgasnota. Hierin werd, onder andere, bepaald dat de exploitatie van het aardgas in Groningen geregeld zou worden door een maatschap. In deze maatschap had de Staat, via de Staatsmijnen (de voorloper van de DSM en nu EBN) een belang van 50%, Esso (25%) en Shell (25%). In diezelfde nota werd ook de basis gelegd voor de oprichting van de Nederlandse Gasunie. Op 30 mei 1963 werd de concessie aan de NAM verleend.[1]

Op 22 juli 1959 werd het eerste gas gewonnen. Het gas, onder de akker van boer K.P. Boon, zat 2659 meter diep. Deze grote vondst leidde tot een toenemende belangstelling van andere, buitenlandse, oliemaatschappijen. Er werd vooral gezocht in het noorden van Nederland en onder de Waddenzee. Medio jaren 60 werd het ook mogelijk om te gaan boren op het Nederlandse deel van het continentaal plat in de Noordzee.[2]

Het Groningse gas leidde tot het besluit om heel Nederland aan te sluiten op aardgas. De NV Nederlandse Gasunie werd in 1963 opgericht met als taak een pijpleidingnet aan te leggen dat de plaatselijke gasbedrijven van aardgas gaat voorzien. Die bedrijven staakten hun eigen stadsgasproductie en gingen zich enkel richten op de distributie.

Het aardgas heeft een afwijkende calorische waarde en een hogere druk waardoor gasverbruikende apparaten als geisers en gasfornuizen van andere branders moesten worden voorzien dan wel geheel worden vervangen.[3]

Binnen 10 jaar kon driekwart van de Nederlandse huishoudens al over aardgas beschikken. Het belang van olie en steenkool als brandstoffen nam sterk af. Tegenwoordig heeft bijna ieder huis een centrale verwarming en warmwatervoorziening op basis van aardgas. Voor de productie van elektriciteit wordt ook op grote schaal aardgas als brandstof gebruikt.

De gasbel was zo belangrijk voor de naoorlogse ontwikkeling van Nederland, dat hij opgenomen is in de Canon van Nederland (onder nr. 49).

Aardgas uit Slochteren bestaat voor 81,63% uit methaan, voor 3,22% uit hogere gasvormige koolwaterstoffen, voor 14,2% uit stikstof, voor 0,05% uit argon en voor 0,9% uit koolstofdioxide. Het aardgas levert bij verbranding gemiddeld 35,17 megajoule per kubieke meter (MJ/m³) aan energie. De calorische waarde geeft aan hoeveel warmte er vrijkomt bij volledige verbranding van het gas. Groningengas is laagcalorisch gas met een beperkte bandbreedte voor de Wobbe-index. Laagcalorisch gas bevat naast koolwaterstoffen ook relatief grote hoeveelheden stikstof en/of koolstofdioxide (tot 25%). Op de Wobbe-index, een maatstaf voor verbranding van gas in een toestel, gelden als richtlijn de volgende Wobbe-banden voor de drie gastypen:

• Hoogcalorisch gas (H-gas): 48 - 56 MJ/m³
• Groningengas (G-gas): 43,5 - 44,4 MJ/m³
• Laagcalorisch gas (L-gas): 42,5 - 47 MJ/m³

Het Groningenveld beslaat een oppervlakte van circa 900 km², het ligt op een diepte van 2600 tot 3200 meter en de dikte van de gashoudende laag is 100 à 300 meter.[4][5][6]

De ramingen voor de omvang van het gasveld zijn vanaf de ontdekking in 1959 fors gestegen. Na het boorsucces in Delfzijl werd de omvang van het gasveld geraamd op 60 miljard kubieke meter. Er werd verder gezocht en de gasramingen werden steeds verder naar boven bijgesteld; in het najaar van 1962 was de schatting 470 miljard m³; in oktober 1963 al 1110 miljard m³ en in 1967 2000 miljard m³.[7] Met de kennis van 2010 wordt de oorspronkelijk winbare gasvoorraad geraamd op 2700 miljard kubieke meter.[8]

Als gevolg van de gasproductie neemt de resterende gasreserve van Groningen af. In 1998 bevatte het veld nog ongeveer 1212 miljard m³,[9] per 1 januari 2006 nog 1032 miljard m³ en twee jaar later ligt de schatting weer iets hoger, op 1075 miljard m³. Behalve de productie spelen andere factoren ook een rol bij de omvang van de reserves, zoals nieuwe gasvondsten, veranderingen in de techniek om gas te winnen en de prijs van gas. Bij een hoge gasprijs zijn meer reserves economisch winbaar dan bij een lage gasprijs.

De Nederlandse aardgasvoorraad in 1960, 2008 en 2018 in miljarden m³:

* Schatting op basis van Gasmutaties NL[13]

De waarden voor 2018 zijn schattingen op grond van de aangegeven referenties. Omdat het peiljaar[10] in de geraadpleegde referenties uit 2013 is, is de bekende gasproductie in de jaren er na[11] van de peiljaarvoorraad afgetrokken. De getallen voor de kleine gasvelden worden ook beïnvloed door het vinden van nieuwe gasvelden, bijvoorbeeld in 2017 ten noorden van Schiermonnikoog[14] met een geschatte inhoud van 5 à 10 miljard m³. In de omgeving van dit gasveld zou mogelijk een winbare hoeveelheid gas van 50 miljard m³ aanwezig kunnen zijn. Minister Wiebes heeft echter te kennen gegeven, naar aanleiding van protesterende eilandbewoners, dat men zich geen zorgen hoeft te maken over de eventuele gevolgen van een gaswinning.[15] De proefboringen vanaf een platform, dat 18 km noordelijk van Schiermonnikoog ligt, gaan echter gewoon door.

Er bestaan 2 verschillende eenheden, om de aardgasvoorraad in uit te drukken: Sm³ en Nm³. Sm³ en Nm³ verschillen onderling slechts enkele procenten, zodat het voor grove schattingen van de gasvoorraad nauwelijks uitmaakt welke eenheid gebruikt wordt.

In de jaren zestig was de overheid van mening dat de opkomst van kernenergiecentrales het gebruik van aardgas zou verdringen. Het aardgas diende zo snel mogelijk verkocht te worden ook aan buitenlandse afnemers. Vanaf 1960 liep de Groningse gasproductie zeer snel op, van bijna niets naar circa 90 miljard m³ per jaar in 1975. Het binnenlands gebruik bleef in de jaren 1975 tot 2018 vrijwel constant op 40 miljard m³ per jaar.[16] In het midden van de jaren 70 diende dit beleid herzien te worden na de eerste oliecrisis en de grote maatschappelijke weerstand tegen de inzet van kernenergie. In 1974 werd het kleineveldenbeleid geïntroduceerd. In de Gaswet werd bepaald dat producenten de mogelijkheid hebben het gewonnen gas te verkopen tegen een marktprijs aan GasTerra, een afzetgarantie. De Gasunie werd verplicht dit gas in te nemen en te transporteren, een innameplicht.[17] De overheid stimuleerde zo de zoektocht naar andere gasvoorkomens, zodat het gas in Groningen minder snel op zou raken. De overheid heeft later ook een productieplafond opgelegd voor het Groningenveld. In de periode 2006-2015 mocht de NAM maximaal 425 miljard m³ gas uit het veld winnen. Dit productieplafond zorgt ervoor dat gas uit kleine velden altijd kan worden ingenomen.[18] Dit beleid is zeer succesvol geweest en in 2007 werd per jaar ongeveer 30 miljard m³ gas gewonnen uit het Slochterense gasveld en 40 miljard m³ uit andere velden onshore en offshore, in totaal dus 70 miljard m³.[19] In de jaren daarna neemt de productie van het Groningenveld weer sterk toe: het schommelt 4 jaar lang rond de 50 miljard m³ (2010 tot en met 2013).

Door de jarenlange productie daalt de gasreserve in het Groningenveld. Om de daling van de druk tegen te gaan is het Groningen Long Term Project (GLT) geïnitieerd. Dit renovatieproject is in 1997 gestart en in 2009 afgerond. Compressoren zijn geïnstalleerd die de druk van het veld weer op het gewenste niveau kunnen brengen. Met het GLT-project kan de NAM nog 50 jaar gas winnen uit het Groningenveld. Het totale investeringsbedrag was ongeveer twee miljard euro.[20] Ondanks deze investering zal de productie uit het veld wel blijven dalen. Tevens zal het veld minder goed in staat zijn de productie aan te passen aan de wisselende behoefte.

Sinds 2014 wordt de gasproductie uit het Groningenveld beperkt, naar aanleiding van de toenemende frequentie en kracht van de aardbevingen in het winningsgebied. Eerst werd de productie beperkt tot 42,5 miljard m³ in 2014 en 2015, gevolgd door 40 miljard m³ in 2016. Begin 2015 besliste het kabinet echter dat in dat kalenderjaar maximaal 39,4 miljard m³ gas uit het gasveld mocht worden geproduceerd en dat werd in juni nog eens verlaagd naar 30 miljard m³.[21] De Raad van State trof op 18 november 2015 een voorlopige voorziening dat NAM in de periode van 1 oktober 2015 tot 1 oktober 2016 niet meer dan 27 miljard m³ gas mag winnen.[22] Deze limiet mag worden overschreden met maximaal 6 miljard m³ bij strenge kou.[22] Op 18 december volgde het kabinet de uitspraak van de Raad van State. In september 2016 besloot de minsterraad op voorstel van Henk Kamp de komende vijf jaar de gaswinning uit het Groningenveld verder te beperken tot 24 miljard m³ per jaar.[23] Alleen in koude winters en voor zover strikt noodzakelijk mag extra gas worden geproduceerd.[23] In 2021 wordt het besluit heroverwogen of eerder als nieuwe kennis of verandering van feiten en omstandigheden daartoe aanleiding geven.[23] In 2016 komt het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) met de waarschuwing dat rond Loppersum het aantal aardbevingen per km² per jaar is gestegen van 0,12 naar 0,22. Het vastgelegde maximum is 0,25. Om verdere spanningen in de bodem ter vermijden adviseert het SodM de dan al demissionaire minister Kamp de productie nogmaals met een stap van 10% te verlagen naar 21,6 miljard m³.[24] Na de beving van 8 januari 2018 (zie volgende paragraaf) is het voorstel van de NAM 6 productielocaties te sluiten en een verdere vermindering van de productie door te voeren. De Tweede Kamer discussieerde hierover op 16 januari 2018.[25] Het SodM adviseert verder een reductie productie tot 12 miljard miljarden m³ en sluiting van de winning uit het Loppersum cluster (Ten Post, Overschild, De Paauwen, ’t Zandt en Leermens) en de locatie Eemskanaal bij Groningen.[26] Op 1 februari 2018 maakt minister Wiebes bekend dat de 5 productielocaties van het Loppersumcluster op korte termijn gesloten zullen worden. Om de gasbehoefte verder te verlagen is Wiebes in gesprek met 200 industriële bedrijven die veel gas verbruiken. Hij wil dat zij overstappen van het Nederlandse laagcalorische gas naar duurzame alternatieven of buitenlands hoogcalorisch gas. De reductie van de geproduceerde gashoeveelheid uit het Slochterenveld tot 12 miljard m³ zal pas op termijn van enkele jaren kunnen plaatsvinden.[27] Op 29 maart 2018 maakt minister-president Rutte bekend dat het kabinet besloten heeft de gaswinning uit het Slochterenveld uiterlijk in 2030 geheel te beëindigen.

Het verbruik van gas kent een duidelijk seizoenspatroon. Veel gas wordt gebruikt voor verwarmingsdoeleinden en dit is meer noodzakelijk in de wintermaanden dan gedurende de zomer. In de tabel hieronder staat een overzicht van de productie van Gronings aardgas per maand in (standaard) miljarden m³: Vanaf het gasjaar 2015/2016 wordt maandelijks zo veel mogelijk een seizoensonafhankelijke hoeveelheid gas gewonnen, de piek in de wintervraag wordt opgevangen door de gasopslag in Langelo (bij Norg).

Maandelijkse gasproductie van het Groningenveld in 2005, 2007 en 2015/2016 in miljarden m³.

Er is ten gevolge van de gaswinning schade ontstaan aan (funderingen van) gebouwen, en de hogere waterstand noopt bijvoorbeeld tot de aanleg van nieuwe sluizen, dijken of gemalen. De NAM, die het aardgas wint, compenseert dergelijke schade via de Commissie Bodemdaling.[43] Men is het niet altijd eens over de te treffen maatregelen.[44]

Schade aan woonhuizen door aardbevingen of bodemdaling dient sinds 2015 opgegeven te worden bij het Centrum Veilig Wonen in Appingedam.[45] De woningschade wordt opgenomen in opdracht van de Nationaal Coördinator Groningen Hans Alders, die sinds 2015 werkzaam is in Groningen. Aanvankelijk werd ook de woningschade in opdracht van de NAM opgenomen. Begin 2018 was er een grote achterstand in het opnemen van de schades. Minister Eric Wiebes van Economie en Klimaat zegde op 10 januari 2018 bij een bezoek aan het gebied toe, dat er snel een goed schadeprotocol zal komen.

Er heerst sinds 2012 toenemende onvrede onder de bevolking van Noordoost-Groningen over de houding van de NAM met betrekking tot het vergoeden van aardbevingsschade.[46][47] Er werden fakkeltochten gehouden in de stad Groningen om de aandacht te vragen voor de aardbevingsproblematiek. De optocht van 19 januari 2018 trok naar schatting 12.000 deelnemers.[48]

Op 29 maart 2018 besloot de Nederlandse regering, dat uiterlijk in 2030 een einde moet komen aan de aardgaswinning in Groningen. In mei 2019 werd besloten alle huizenbezitters een bepaald percentage van de waarde van het huis uit te betalen. Dit percentage is het hoogst bij Loppersum en loopt geleidelijk af tot 0 naar de randen van het gasveld, afhankelijk van de geregistreerde aardbevingen in de loop de jaren. Onder druk van de aardbevingen in Groningen bleef er druk op de regering om nog eerder te stoppen. In september 2019 besloot het kabinet de gaswinning in Groningen te staken per medio 2022 ofwel acht jaar eerder dan in maart 2018 werd vastgelegd.[49] Verder zal de gaswinning in 2020 al onder het 'veilige niveau' van 12 miljard m³ komen, namelijk 11,8 miljard m³ in plaats van de eerder gedachte 15,9 miljard m³.[49] Alleen in een strenge winter kan de gasproductie worden opgeschaald, maar deze uitzondering loopt tot 2026 en dan gaat het veld definitief dicht.

• Aardgas
• Aardgasbaten
• Aardgaswinning in Nederland
• Gaswinningsproblematiek Groningen

Zie de categorie Aardgasveld van Slochteren van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.