Verhaalanalyse

In het algemeen kunnen 2 soorten verhalen onderscheiden worden:

• Fictie: bevat een verhaal dat zich niet in de realiteit afgespeeld heeft, maar voortkomt uit de fantasie van de auteur (of diens bronnen).
• Non-fictie: met deze term wordt het tegenovergestelde van fictie bedoeld, er worden informatieve teksten of beelden mee aangeduid, die hoofdzakelijk op de werkelijkheid betrekking hebben.

Een mengeling van beide types wordt aangeduid met de term faction (ook wel factfiction of genoemd). Het verhaal is dan gebaseerd op feiten, maar daaromheen worden dingen verzonnen (bijvoorbeeld in de film Titanic).

Het incipit is de openingszin of -passage van een verhaal. De vertelling van een verhaal kan op drie verschillende punten van dat verhaal beginnen:

• ab ovo (letterlijk: uit het ei): de vertelling begint bij het begin. De schrijver voert de belangrijkste personages ten tonele en vertelt het een en ander over hen. In de narratologie wordt gesproken over het geven van de expositie, informatie over dat wat aan het verhaal voorafging, zodat de lezer of de kijker het vervolg van het verhaal kan begrijpen.
• in medias res (letterlijk: in het midden van de zaak): de vertelling start zonder duidelijke inleiding of sfeerschepping, terwijl de voorafgaande gebeurtenissen pas later (impliciet of expliciet) uit de doeken worden gedaan. Een vaak gebruikte techniek is het werken met flashbacks om de ontbrekende informatie te onthullen.
• post rem (letterlijk: na de zaak) of in ultimas res (op het einde van de zaak): de vertelling begint bij het einde van het verhaal. Ook hier wordt de techniek van de flashback vervolgens toegepast.

De terminus is de laatste passage van een verhaal. Een verhaal kan op 2 manieren eindigen: met een open einde of met een gesloten einde.

Open einde: de auteur geeft geen antwoord op de vragen die gedurende het verhaal de kop op steken. De lezer moet dus zelf invullen. Dit kan bijvoorbeeld worden gedaan indien de auteur weet of vermoedt dat de lezers/kijkers uiteenlopende verwachtingen hebben over hoe bepaalde situaties af zouden moeten lopen (bijvoorbeeld of twee personages wel of niet een serieuze relatie moeten krijgen), en bang is een deel van zijn doelpubliek teleur te stellen met zijn keuze van een einde. Een open einde kan ook worden toegepast om een mogelijk vervolg te kunnen schrijven.

Gesloten einde (het tegengestelde van een open einde): de auteur geeft wel antwoord op de vragen die gedurende het verhaal worden gesteld. De lezer weet dus precies hoe het verhaal afloopt, of de protagonist zijn dramatisch doel heeft bereikt, en wat het aandeel was van ieder personage bij het tot stand komen van dit resultaat.

• Een flashback of analepsis doet zich voor wanneer het chronologisch verloop wordt doorbroken door een stuk verhaal in het verleden.
• Een flashforward, prolepsis of anticipatie is een narratieve techniek waarbij verwijzingen naar de toekomst in het verhaal worden ingelast. Dit gebeurt door middel van een auctoriële verteller, waardoor de spanning wordt verhoogd.

• De tijdsversnelling of tijdverdichting (tijdssprongen maken) ontstaat wanneer de gebeurtenissen versneld voorkomen in het verhaal. De vertelde tijd is groter dan de verteltijd.
• De tijdverruiming, tijdsverlenging of tijdsvertraging (retardering) ontstaat als de gebeurtenissen vertraagd voorkomen. De vertelde tijd is kleiner dan de verteltijd.
• Als een deel van de geschiedenis wordt weggelaten, dan is dat een ellips. Bij dit tijdselement is de vertelde tijd veel groter dan de verteltijd.
• Een pauze is een element dat geen tijd in beslag neemt. In een pauze wordt iets uitgebreid gepresenteerd of beschreven.

De verteltijd (de tijd van het sujet) is de tijd die nodig is om een verhaal of boek te lezen, of de tijd die een film in beslag neemt om het verhaal te vertellen. Het wordt uitgedrukt in uren, bladzijden, hoofdstukken, paragrafen, regels of woorden.

De vertelde tijd (de tijd van de fabel) is het tijdsverloop van de fabel in een verhaal. Het is de tijd in het verhaal waarover wordt verteld. Het belang van de vertelde tijd is dat men altijd de verteltijd en de vertelde tijd in verhouding tot elkaar moet nemen. Op die manier kan de spanning bepaald worden. Voorbeeld: als de verteltijd 200 bladzijden is, en de vertelde tijd 100 jaar, dan is er steeds een tijdsversnelling. Er zijn amper 200 bladzijden om een verhaal te vertellen dat een tijdspanne van 100 jaar bestrijkt.

De kalendertijd is de (al dan niet historische) tijdsperiode waarin een verhaal zich afspeelt, zoals de prehistorie, de middeleeuwen of de toekomst. In sommige gevallen wordt een fictief tijdskader gecreëerd.

Een belangrijk aspect van een verhaal is het gebruikte vertelperspectief of vertelinstantie, dus het personage dat het verhaal vertelt. Het is als het ware de positie van waaruit de lezer het verhaal waarneemt. Het boek spreekt tot de lezer en vertelt hem iets. Er kan daarom van een verteller gesproken worden. De verteller in een verhaal ziet men bijvoorbeeld duidelijk naar voren komen als een omgeving of situatie wordt omschreven. Ook kan de verteller verborgen zijn en lijkt het verhaal 'zichzelf te vertellen'.

Tussen de gebeurtenissen en/of personages kunnen de verschillende vormen van samenhang worden onderscheiden: temporele samenhang, causale samenhang en associatieve samenhang.

Temporele samenhang heeft betrekking op het verloop van de gebeurtenissen. De gebeurtenissen worden chronologisch gerangschikt, dus volgens de factor tijd.

Causale samenhang betreft het verloop van de gebeurtenissen. De gebeurtenissen worden gerangschikt volgens de factor oorzaak.

Associatieve samenhang: het verband tussen de gebeurtenissen of personages berust op verwante voorstellingen of associaties.

In vele verhalen is er ook een vorm van spanning aanwezig. In het algemeen zijn er drie soorten spanning: inhoudelijke, emotionele en intellectuele spanning.

Inhoudelijke spanning is de spanning in verband met de inhoud en de afloop van het verhaal. Het doel van deze spanning is om de lezer nieuwsgierig te maken en hem tot het einde vast te houden in het verhaal. Inhoudelijke spanning mondt uit in een climax.

Emotionele spanning houdt in dat de lezer meer kennis heeft dan het/de personage(s) en min of meer geneigd is ze te waarschuwen.

Intellectuele spanning betekent dat de lezer voelt dat hij minder weet dan het personage en dus een kennisachterstand heeft. Dit is steeds het geval als het verhaal in medias res begint.

Het motief of neventhema is een welbepaald gegeven (gedachte, voorwerp, handeling, toestand, ...) dat meermaals expliciet terugkeert in een verhaal. Het zijn kleine en korte, betekenisdragende elementen en kerngegevens in een verhaal. Het komt steeds expliciet voor in het verhaal en aan de hand daarvan kunnen we het thema bepalen.

Men maakt een onderscheid in concrete en abstracte motieven:

• Concreet motief: tot deze groep motieven behoren de verhaalmotieven, de statische motieven en de leidmotieven.
  • Verhaalmotieven verschillen per verhaal. Ze hebben altijd een dynamisch karakter, omdat ze met ver vooruitgang en de voortstuwing van het verhaal verbonden zijn.
  • Statische motieven zijn verantwoordelijke voor het statische in het verhaal, dus meestal de sfeer en het 'klimaat'.
  • Soms komen stijl- en vormelementen zo opvallend in steeds wisselende vorm voor dat ze als leidmotieven kunnen gelden in een verhaal. Een voorbeeld van een leidmotief is de steen in het verhaal De aanslag van Harry Mulisch. In vrijwel ieder hoofdstuk komt de steen in een andere gedaante (dobbelsteen, straatsteen, kei, monument, grafzerk) terug.
• Abstract motief: deze komen voor als bepaalde verhaalgegevens een minder concrete betekenis krijgen die voor het hele verhaal relevant is.

Het thema, de thematiek, het hoofdmotief, het grondmotief of de kerngedachte is een algemene kenmerkende grondgedachte van een verhaal, dat, in tegenstelling tot het motief, in een tekst aanwezig kan zijn zonder een expliciete vermelding. De verschillende concrete en abstracte motieven in een verhaal leiden samen tot het thema.

Een motto van een boek is een citaat, een spreuk, een sententia of een klein stukje tekst dat niet bij het verhaal hoort, en dat meestal van een ander persoon dan de auteur komt. Het gaat steeds vooraf aan een tekst en is daarvan duidelijk onderscheiden door plaats en wijze van afdrukken. Motto's hebben doorgaans een specifieke relatie met de tekst waar ze bij horen, bijvoorbeeld een ondersteuning of toespeling op de inhoud van de tekst die volgt. Motto's geven bovendien aan tot welke schrijverstraditie de gebruikers ervan wensen te behoren en ze verraden iets van de literatuuropvatting van de auteur.[1] Maar daarnaast zou men het motto kunnen zien als een aanwijzing voor de lezer over de wijze waarop de erop volgende tekst gelezen dient te worden. Het belang van een motto is gewichtig, want het kan helpen bij de interpretatie van het verhaal. Er kunnen ook meerdere motto's aanwezig zijn.

De stijl is eenvoudigweg de manier waarop de auteur zich met zijn taal uitdrukt. Voorbeelden zijn: vlotte stijl, sombere stijl, zware stijl, ... Dit is meestal een subjectief gegeven en kan erg verschillen van auteur tot auteur.

De stijl kan men bepalen door te letten op specifieke elementen als woordkeuze, zinsbouw, opvallende beeldspraak, stijlfiguren, opvallende citaten, concretisering van motieven, tijd- en plaatskeuze, voorstelling van de personages, beschrijving van details, ...

De stijlperiode is een term uit de cultuurgeschiedenis ter aanduiding van een bepaalde periode door middel van de stijl die in dat tijdvak overheersend wordt geacht.[2] Het beschrijft een op een bepaald ogenblik heersende werkwijze op stilistisch en thematisch gebied. Voorbeelden zijn romantiek, avant-garde, naturalisme en impressionisme.

In de literatuurgeschiedenis geeft men doorgaans de voorkeur aan de ruimere term stroming bij het periodiseren (periodisering). Het kaderen van een verhaal of tekst in een dergelijk stijlkader, kan helpen tot het doorgronden van bepaalde handelingen van de personages, omdat ze op één of andere manier typerend zijn voor een bepaalde stroming.