Proza

Proza is iedere tekst die is geschreven of gesproken in de vorm van gewone taal. Proza kan kunstig in elkaar gezet zijn, zelfs rijm en een metrum (maatsoort) bevatten, maar zodra de vorm van de tekst (met name de vorm van de regels) tot doel wordt en de bladspiegel geen enkele rol meer speelt, is er sprake van poëzie. Een mengvorm tussen proza en poëzie noemt men poëtisch proza, of prozagedicht.

Proza is het soort tekst dat men kan vinden in een krant, een encyclopedie, een kort verhaal, roman of novelle, een film, een essay, een wetenschappelijk artikel, een brief. Het kan kort zijn, zoals een stukje in de krant, of zo lang als een complete meerdelige roman.

Proza noemt men ook weleens "ongebonden" taalgebruik,[1] al klopt die term slechts gedeeltelijk, doordat elke taaluiting min of meer aan regels gebonden is. Poëzie daarentegen wordt "gebonden" taalgebruik genoemd, waarmee wordt bedoeld dat een dichter zich vaak extra voorschriften oplegt bij het schrijven: kortere regellengte, vast aantal lettergrepen, metrum enzovoort.

In de literatuurgeschiedenis heeft de term proza een wisselende waardering gekend. Lange tijd werd het als minderwaardig aan poëzie beschouwd. Geschiedkundige teksten bijvoorbeeld, waarvan we nu automatisch verwachten dat ze in proza geschreven zijn, werden in de Middeleeuwen op rijm gezet (een voorbeeld is Jacob van Maerlant). Ook ernstig toneel moest tot in de 17e eeuw rijmen om voor vol te worden aangezien (voorbeelden zijn Racine en Vondel). Vroege tijdschriften namen poëzie op in een mate die voor een hedendaagse lezer opmerkelijk is.

Opmerkelijk is dat veel van de 20e-eeuwse en hedendaagse poëzie minder strikte vormkenmerken en minder rijm laat zien dan oudere poëzie.

Inmiddels is de waardering voor de prozavorm toegenomen. Dit valt ten dele te verklaren uit de dominantie van die vorm; terwijl poëzie veel minder wordt gelezen dan voorheen, en poëziebundels nog slechts oplagen kennen van enkele honderden stuks, is in de literatuur de roman verreweg de meest gelezen tekstsoort, en ook in tijdschriften wordt overwegend proza aangetroffen.