Heerweg

Een heerweg of heirbaan, in het Latijn via genoemd, is een verharde langeafstandsweg aangelegd in de Romeinse tijd.

De Via Appia in Italië, de oudste heirbaan ter wereld
Toepasselijke naam van een gedeelte van de Via Belgica in de Maastrichtse wijk Daalhof
Doorsnede van de Via Munita in Pompeï, met: 1) aangestampte aarde; 2) stenen ter grootte van de hand; 3) puin; 4) klei, leem of cement; 5) wegoppervlak van platte stenen, afwaterend naar de zijkanten van de weg; 6) trottoir of stoep, enkel aanwezig in grote steden; 7) opsluit- of trottoirband
Het vermoede netwerk van heirbanen en niet-verharde Romeinse wegen in België, met centraal de Via Belgica
Deel van de Peutingerkaart met westelijk Nederland, België en Frankrijk
De provincia Germania Inferior met de heirbanen waarvan het bestaan bewezen is
2e-eeuwse Romeinse mijlpaal, ontdekt in het Belgische Péronnes-lez-Binche

"Heir" is een verouderd woord voor "leger", verwijzend naar het doel van deze wegen: een snelle beweging van troepen mogelijk maken om zo nodig overal in het Romeinse Rijk tijdig te kunnen ingrijpen. Uiteraard werden de wegen ook dankbaar gebruikt door handelaars, koeriers en reizigers. Het uitgebreide Romeinse wegennet ligt aan de oorsprong van het gezegde "alle wegen leiden naar Rome".

De heerwegen werden soms aangelegd over oudere Keltische handelswegen en ze bestaan vaak nog steeds. Tegenwoordig bevatten veel straatnamen het bestanddeel "heir" of "heer", al betekent dit niet noodzakelijk dat hun oorsprong teruggaat tot de Romeinse tijd; tot in de 19e eeuw vervulden de heirbanen een functie als belangrijke doorgaande weg, en in analogie werden ook belangrijke wegen uit latere tijden "heirbanen" genoemd. De minder belangrijke, of secundaire, heirbanen werden vaak deverticula genoemd.

Woordherkomst

"Heir" of "heer" stamt van het Germaanse harja. In het Middelnederlands betekende "het heir" "groep soldaten". Een heirbaan was dus een weg aangelegd voor het leger. "Heir" kan men nog ontdekken in andere Nederlandse woorden, zoals herberg (plaats waar soldaten geborgen worden), hertog (degene die het "heir" getogen heeft), in het Vlaamse heirkracht (overmacht) of in eveneens verouderde woorden zoals heirschare (legergroep) en heirtocht (veldtocht). In het Duits is Heer nog steeds een gebruikelijk woord voor "landleger"; het bestaat tevens verder in het Frans (guerre, armée) en het Engels (army). Er is ook een voornaam van afgeleid: "Herman/Armin" oftewel "soldaat".

Geschiedenis

Romeinse tijd

De heirbanen waren de eerste verharde wegen. Ze werden meestal aangelegd door de Romeinse soldaten, op systematische wijze: aan weerszijden werd een greppel (talud) gegraven en met de vrijgekomen aarde werd het wegoppervlak (agger) opgehoogd. Daarop kwam de fundering van grote stenen en enkele lagen van grind en zand. Het wegdek bestond uit platte kasseien. In moerassige gebieden werd de agger omsloten door boomstammen en takken, zodat de weg niet zou verzakken. Hier werden grind en stenen niet gebruikt, omdat ze moeilijk aan te voeren waren en ze de druk op het hout vergrootten.

De belangrijkste weg in het noorden van het Romeinse Rijk was de Via Belgica, die het Kanaal met de Rijn verbond. Waarschijnlijk volgden de ingenieurs een bestaand pad, dat dus al gebruikt werd door de Kelten. Later gingen grote gedeelten van deze weg bekendstaan als Chaussée Brunehaut, ter verwijzing naar de restauratiewerken aan de heirbanen in opdracht van de Visigotische koningin Brunhilde van Austrasië en Bourgondië.

De belangrijkste bewijzen voor het bestaan van Romeinse wegen zijn vondsten van de weg zelf, dan wel van Romeinse mijlpalen. Minder nauwkeurig en betrouwbaar zijn documenten die ons werden overgeleverd uit de Romeinse tijd, met name de Itinerarium Antonini (3e-eeuwse wegbeschrijving) en de Peutingerkaart (kopie van een 4e-eeuwse kaart).

Vroegmoderne tijd

Tijdens het verval en na de definitieve Val van het West-Romeinse Rijk werd het reizen over de heerbanen steeds gevaarlijker en nam ook in volume flink af. Door het wegvallen van het centrale gezag, dat voorheen voor het onderhoud van de wegen zorgde, werden veel heirbanen verwaarloosd en vervielen na verloop van tijd tot modderwegen. Dit is niet verwonderlijk, want zelfs in de steden was er geen centraal gezag dat toezag op het onderhoud van wegen. Hoewel de heirbanen vaak degradeerden tot karrensporen en boswegen bleven ze toch voorname doorgaande wegen tussen de grotere bevolkingscentra. Dit hadden ze te danken aan hun voor die tijd superieure eigenschappen: vrij recht en wegens hun goed gekozen ligging beschermd tegen overstromingen. Hun functie als belangrijke verbindingswegen werd in de 18e en 19e eeuw overgenomen door de moderne staatsbanen, die soms op het tracé van de oude Romeinse wegen werden aangelegd.

Na verloop van tijd stond "heirbaan" synoniem voor "handelsweg", ongeacht de oorsprong van de betreffende handelsweg. Zo werden in Friesland (dat niet eens bij het Romeinse Rijk gehoord had) vanaf de 12e en de 13e eeuw oud-Friese wetten uitgevaardigd i.v.m. het onderhoud van de "heerwegen" (wegenonderhoud was immers een publieke zaak). Deze wetten bepaalden onder meer dat de handelswegen/heirbanen 20 voet (ruim 6 meter) breed moesten zijn.

Hoewel wegen in de middeleeuwen allesbehalve vast lagen, bleven de heirbanen vanwege hun frequente gebruik behouden. Soms herinneren straatnamen aan een Romeinse oorsprong, al kunnen de onderstaande namen ook in de middeleeuwen aan belangrijke wegen gegeven zijn:

  • Heirbaan, -straat of -weg
  • Heerbaan, -straat of -weg
  • Here(n)baan, -straat of -weg
  • Hoog(e)baan, -straat, -kassei of -weg
  • Romeinse baan, -straat, -kassei of -weg
  • Oude baan
  • Steenstraat
  • Chaussée Brunehaut

Romeinse heirbanen en wegen

Lage landen

De Lage Landen werden in de Romeinse tijd doorkruist door een vijftal heirbanen, die zich uitstrekten tussen de Noordzee en de limes aan de Rijn. Daarnaast zijn, op basis van Romeinse sites die ver van deze heirbanen verwijderd zijn, talrijke andere heirbanen of niet-verharde wegen voorgesteld. Het totale net van bewezen en vermoede Romeinse wegen in de Lage Landen omvat de volgende routes:[1]

Omdat de heirbanen gebruikt bleven tot in de 19e eeuw, is het traject van deze 2.000 jaar oude wegen nog steeds goed te volgen. Op sommige plaatsen zijn de wegen opgenomen in wandel- en fietsroutes; in Nijmegen worden ze bijvoorbeeld aangegeven door bordjes van de VVV. De huidige gegevens over het netwerk van bewezen en vermoede Romeinse wegen in België zijn te danken aan de studie van rijksarcheoloog Joseph Mertens (jaren 1950 en 1960).

Langs deze wegen werden veel halteplaatsen (stationes) gesticht en ontstonden ook vaak gehuchten (vici), waardoor er weleens sporen van Romeinse villa's en grafheuvels worden gevonden in de nabijheid van heirbanen. Op sommige plaatsen werd ook de heirbaan zelf blootgelegd, o.a. in Maastricht (meer bepaald in de wijk Belfort), Voerendaal en Valkenburg in Zuid-Holland. Ook in het stratenpatroon vallen de wegen soms op (zie onder).

De Romeinse Kassei, met in het midden het gehucht Helshoven. Ze maakt deel uit van de heirbaan Tongeren-Bonen, die tussen de Belgisch-Limburgse plaatsen Sint-Truiden en Groot-Loon (27 km) vrijwel kaarsrecht is.

Albanië / Griekenland / Turkije

Frankrijk

Italië
Via Appia in Rome
Belangrijkste Romeinse wegen in Italië

Belangrijke wegen

Dit waren ook de belangrijkste wegen of "viae" in de Romeinse tijd.

Overige
de meeste van deze wegen zijn genoemd naar de censor die opdracht gaf tot hun constructie

Luxemburg

Luxemburg werd doorsneden door een Romeinse weg, in het Luxemburgs Kiem(wee) genoemd, die van Aarlen naar Trier liep (de stad Luxemburg zelf bestond nog niet). Veel straten die op het oude traject van deze weg zijn aangelegd heten nu nog steeds Rue du Kiem.

Transalpiene wegen

Deze wegen verbonden het moderne Italië met Duitsland

Spanje

Turkije en Syrië

Verenigd Koninkrijk
Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Roman Road op Wikimedia Commons.
Beluister (info)
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.