Klooster van de ongeschoeide karmelietessen (Brussel)

In Spanje had Theresa van Avila een spirituele hervorming van de karmelietessen bewerkstelligd. Een ontmoeting met Theresa had een diepe indruk nagelaten op aartshertogin Isabella, wie er veel aan gelegen was om deze beweging uit haar thuisland naar het noorden te halen. Daarvoor schakelde ze Ana de Jesús in, een vertrouwelinge van het inmiddels overleden ordehoofden, Theresa en Johannes van het Kruis. Ana had al verschillende stichtingen in Frankrijk op haar actief en werd op 22 januari 1607 door de quasi voltallige Spaans-Belgische adel ontvangen op het Koudenbergpaleis. Enkele dagen later werd de eerste vestiging van de karmelietessen in de Nederlanden in gebruik genomen, met Ana als priores. Met de vijf meegekomen zusters betrok ze een huis in de onmiddellijke nabijheid van het paleis.[1] Op 25 maart werd de eerste steen voor het klooster gelegd, waarvan de bouw vier jaar in beslag nam. Er was een noviciaat dat op 25 oktober al negen zusters telde.

Priorin Ana verzocht het Spaanse karmelietenhoofd om enige paters te sturen voor de spirituele leiding van haar gemeenschap. Ze botste op een weigering en richtte zich vervolgens tot paus Paulus V, met de steun van de aartshertogen en van 200 dukaten reisvergoeding. Daarop arriveerden in augustus 1610 vijf ongeschoeide karmelieten van de Italiaanse tak.[2]

Ana stond dicht bij de aartshertogen en bepleitte haar soms afwijkende zienswijze over religieuze politiek. Op haar suggestie lieten de aartshertogen vanaf 1611 elk jaar drie gevangenen vrij om feestdag van Sint-Jozef te vieren. De aartshertogen bouwden het karmelietessenklooster uit tot een centrum voor de verering van hun beschermheiligen, Albert van Leuven en Elisabeth van Hongarije. Ze getroostten zich grote inspanningen om een reliek van Albert los te krijgen bij de aartsbisschop van Reims, en toen het lukte (pas later zou blijken dat men verkeerdelijk het graf van aartsbisschop Odalric had opengebroken) werd de translatie naar de karmelietessenkerk een groots opgezette gelegenheid (13 december 1612). De vreugde was compleet toen hun reliekenjager Jean-Baptiste Gramaye in november 1615 ook nog een stuk arm bemachtigde van Elisabeth. Op die manier verzamelden de karmelietessen een aanzienlijke collectie, waartoe bijvoorbeeld ook het overschot van Liduina van Schiedam behoorde (te vereren op bijzondere dagen in de Zavelkerk, want de karmelietessen lieten geen bezoek toe).

Vanuit Brussel werden diverse theresianenkloosters gesticht: Antwerpen (1611), Krakau (1612), Leuven, Bergen, Mechelen, Gent (1621) en later Namen (1673) en Roermond (1698).

De kerk, eerder jezuïetenstijl dan barok, was ontworpen door hofarchitect Wenceslas Cobergher. Hij hield het midden tussen de Chiesa del Gesù (1584) en de eenvoudigere Santa Maria in Transpontina (1587), een Romeinse karmelietessenkerk die op de Gesù geïnspireerd was. Daarmee was de stijl op minder dan twintig jaar overgewaaid naar de lage landen, waar de kerk van de theresianen de eerste was met een zuiver Italiaans ontwerp. Haar lage en brede schermgevel was gestructureerd met pilasters en bekroond met een fronton. De Atrechtse ingenieur Sylvain Bollin leidde de werken. De kerk bleek overigens constructiefouten te vertonen en zou in 1652 herbouwd worden.

Voor de opsmuk van het project had Cobergher de beeldhouwer Robrecht de Nole onder zich (voor de altaren en de gevelbeelden) en Theodoor van Loon (voor de schilderijen). Het hoofdaltaar deed Cobergher zelf. In 1620 kocht Isabella een reeks wandtapijten voor de kerk bij Jan Raes II (een vijftiendelige hereditie van de befaamde Handelingenreeks naar Rafaël).[3] Tegen de kerk was het klooster aangebouwd en daarachter lagen twee tuinen: een kleine met een fontein en een grote met kluizen in een bosje.

Het klooster lag tussen de Koudenbergsepoort en de Naamsepoort. Het werd slechts door de huidige Brederodestraat gescheiden van het Koudenbergklooster. Het terrein van de karmelietessen besloeg het grootste deel van de driehoek tussen Brederodestraat, Boomkwekerijstraat en Naamsestraat. De hoofdingang van de kerk lag aan de Naamsestraat (zij het dat de nonnen geen bezoek ontvingen). Na 1789 werd het terrein verkaveld en trok Louis Montoyer de Theresianenstraat door het domein.

Keizer Jozef II hief in 1783 de contemplatieve orde van de karmelietessen op. Louise de France, de jongste dochter van koning Lodewijk XV die zelf was ingetreden, bood alle theresianen uit de Oostenrijkse Nederlanden gastvrijheid in Frankrijk. Vanaf 14 juni verbleven de Brusselse karmelietessen gedurende meerdere jaren in de carmel van Saint-Denis.