Johan Polak

Polak, klasgenoot van Anne Frank, studeerde oude talen en woonde toen op kamers bij Leendert van den Muijzenberg aan de Bloemgracht; later woonde hij met Dolph Kohnstamm op kamers. Hij stamde uit een ontwikkeld en welgesteld Joods gezin. Hij was een oomzegger van de Groningse filosoof en rechtsgeleerde Leo Polak en de schrijver Siegfried van Praag. Zijn vader, een gemeenteambtenaar, overleed toen Johan elf jaar was.

Zijn moeder, Sara Schwarz, was een van de drie erfgenamen van de in 1889 gestichte essence-fabriek Polak & Schwarz. Dat bedrijf liep goed in de jaren dertig, en is in de oorlog met geluk en met een verstandige, niet-Duitsgezinde bewindvoerder, Cook Brummer, intact gebleven - niet door de Duitsers ingepalmd. In de zomer van 1943 werd de familie Polak, inclusief Johan, tijdens een razzia in Amsterdam-Zuid, opgepakt en afgevoerd naar Kamp Westerbork.[1] De familie werd na enkele dagen vrijgelaten, omdat de fabriek waar zij eigenaar van waren ook een speciale stof aan de Duitsers leverde. Brummer regelde begin 1944 onderduikplekken voor de familie Schwarz en Polak. Johan dook gedurende de rest van de oorlog samen met zijn moeder in de buurt van Barneveld onder.[1]

Polak & Schwarz werd verkocht door de familie en in 1958 omgedoopt tot 'International Flavors & Fragrances Inc.' (IFF), inmiddels de grootste fabrikant van geur- en smaakstoffen ter wereld. Zodoende was Johan Polak in de jaren vijftig en zestig een zeer welgesteld man. Zijn geld besteedde Polak niet alleen aan mooie boeken en andere esthetische zaken, maar ook ondersteunde hij steeds aankomende schrijvers en andere kunstenaars. Dat gold ook voor zijn tante Henriette Polak, de stichter van het Museum Henriette Polak in Zutphen.

De 'aangenomen zoon' van Johan Polak was Rik van Dam (1950-2018).

Gedurende de jaren vijftig gaf Polak onder meer les in klassieke talen aan het Spinoza Lyceum in Amsterdam maar ook begaf hij zich in de wereld van de uitgeverij van boeken en literaire tijdschriften. Zo assisteerde hij P.N. van Eyck bij de uitgave van de verzamelde werken van J.H. Leopold (1951-1952), zette hij de reeks 'Het Nieuwe Voorhout' op (1957) en stichtte het tijdschrift Cartons voor Letterkunde (1959-1962).

Op 7 april 1953 richtte hij samen met zijn leeftijdgenoten Wim J. Simons en Frits Knuf de niet-commerciële uitgeverij De Beuk op.

In 1962 begon hij samen met Rob van Gennep de uitgeverij Polak & Van Gennep, later Athenaeum - Polak & Van Gennep, kortweg Athenaeum. In 1968 gingen de firmanten uit elkaar. Hoewel beide mannen nog steeds vriendschappelijk elkaar bejegenden, was er in de loop van de tijd wel een kloof gegroeid tussen Van Gennep en Polak. Polak legde zich vooral toe op de mooie, goed verzorgde uitgaves van klassieke schrijvers, maar tegelijkertijd slecht verkopend. Van Gennep was daarentegen meer winstgericht.[2] Polak ging verder met de oude naam, Van Genneps onderneming begon onder zijn eigen naam. Athenaeum was destijds de eerste Nederlandse uitgever die klassieke teksten opnieuw uitgaf. Ben Hosman was een medewerker van Polak; hij werd in 1983 directeur en nam ten slotte de uitgeverij over. Hij verkocht haar in 1989 aan boekhandelaar Ad ten Bosch, die haar op zijn beurt begin jaren negentig verkocht aan de b.v. Weekbladpers, waar Athenaeum - Polak & Van Gennep een imprint werd van Querido.

Polak was naast uitgever ook stichter van enkele boekhandels, waaronder Athenaeum Boekhandel aan het Spui in Amsterdam. Verder heeft hij aan de homo-emancipatie bijgedragen door in de jaren zestig openlijk voor zijn homoseksuele geaardheid uit te komen, en als bestuurslid van het COC. Hij was een van de drijvende krachten achter het vernieuwende tijdschrift over homoseksualiteit Dialoog (1965-1967). Als mecenas gaf hij opdrachten aan diverse kunstenaars, onder wie Carel Willink, en stond hij vele beginnende kunstenaars financieel bij.

Vanaf 1983 was hij beschermheer van het Genootschap voor Tegennatuurlijke Letteren, een club van schrijvers en wetenschappers die zich met homogeschiedenis en -letterkunde bezighouden, met leden als Fokas Holthuis, Nop Maas, Theo van der Meer, Cees van der Pluijm, Harry G.M. Prick, David Simaleavich, Paul Snijders en Ab van der Steur.

In 1988 werd hem een eredoctoraat verleend door de Universiteit van Amsterdam. In de jaren tachtig begon hij ook cultuurhistorische essays te publiceren, veelal over klassieke en andere belangrijke schrijvers, van Herodotus via Plato, Vergilius, Quintilianus, Baudelaire, Wilde, Couperus, Leopold, Kaváfis tot George Steiner. Thema's die bij Polak steeds terugkeren zijn bloei en verval, decadentisme, antisemitisme en homofobie, de bedreiging van de beschaving en het doemdenken.

Polak overleed plotseling, 63 jaar oud. Zijn omvangrijke letterkundig archief berust bij het Gemeentearchief Amsterdam werd toegankelijk voor zijn biograaf.

Koen Hilberdink schreef een biografie over Polak. Een eerste hoofdstuk, over het begin van diens uitgeverschap, verscheen op 23 oktober 2012 ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van uitgeverij Athenaeum - Polak & Van Gennep. Het boek J.B.W.P. Het leven van Johan Polak is 30 mei 2017 verschenen bij uitgeverij Van Oorschot te Amsterdam. In die biografie komt hij naar voren als een dwingeland die jonge schrijvers, ja dan te nee homofiel, aan zich bond op voorwaarde aan seksuele tegenprestaties.

• W.E.J. Kuiper, Couperus en de Oudheid. Een opstel van W.E.J. Kuiper, en enkele brieven van Couperus. [Uitgegeven met aantekeningen door Johan B.W. Polak], Amsterdam, Moussault, 1961 en Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1969²
• De oorlog met Iugurtha. Ingeleid en vertaald door Herman Delano (vertaling van Gaius Sallustius Crispus' Bellum Iugurthinum) Amsterdam, Meulenhoff, 1963 en 1993². De eerste druk van de vertaling verscheen onder pseudoniem.
• Zeven kleine studies. Zutphen, A.P. ten Bosch, 1984
• Oscar Wilde in Nederland. Een flard verlaat fin de siècle. Maastricht, Gerards & Schreurs, 1988
• Bloei der decadence. Essays. Amsterdam, Balans, 1991 (scherm- en printversie)
• Het oude heden. Essays. Amsterdam, Balans, 1992
• Het apewijf. Met Frans Goddijn. Korte beschouwingen en essays. Amsterdam, Balans, 1992
• Het voorbeeldige boek. Keuze uit de essaybundels Bloei der decadence en Het oude heden met een nawoord van Piet Gerbrandy. Amsterdam, Balans, 2006

• Kees Fens, Bibliofiel, - dat mag op zijn graf staan. In memoriam Johan B. W. Polak. Nijmegen, 1992 [Later ook opgenomen in: Kees Fens, Uitgeknipt (1993)]
• Nexus 1993 nr. 7. 'De wereld van Johan Polak'. Redactie Rob Riemen, met bijdragen van Antoine Bodar en anderen
• De Parelduiker jaargang 3 nummer 4/5 (december 1998; dubbelnummer van dit tijdschrift gewijd aan Polak)
• Koen Hilberdink, Boekenmanie. De geboorte van Johan Polak als uitgever. Amsterdam, 2012
• Koen Hilberdink, J.B.W.P. Het leven van Johan Polak. Amsterdam, 2017

• Website over Johan Polak
• Vic van de Reijt, 'Regent aan de zijlijn.' Recensie van de biografie van Koen Hilberdink, De Groene Amsterdammer van 14 juni 2017.