Geslacht (Nederlands)

In de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde is lange tijd geprobeerd het onderscheid tussen het mannelijk en het vrouwelijk geslacht, dat in de informele spreektaal niet overal langer bestond, overeind te houden. Het op papier vastleggen van de Nederlandse woordenschat in de 19e eeuw (het Woordenboek der Nederlandsche Taal of WNT) en de standaardisering van de spelling brachten met zich mee dat vastgesteld moest worden welk geslacht de zelfstandige naamwoorden in het Nederlands hadden (in de voorgestelde spelling van De Vries en Te Winkel werd het bepaalde lidwoord bij een 'mannelijk' object.[noten 1] als den en bij een 'vrouwelijk' object als de geschreven). Zo werd de geslachtskwestie een belangrijk element in de spellingstrijd die leidde tot de spellingswijziging van 1947. In woordenboeken wordt ook nu nog per woord aangegeven of het mannelijk en/of vrouwelijk en/of onzijdig is, waarbij wordt vastgehouden aan de door de Taalunie voorgeschreven richtlijnen die beschreven staan in het Groene Boekje.

Woorden die zowel vrouwelijk als mannelijk zijn worden hier "van het commuun (gemeenschappelijk) geslacht" genoemd. Er zijn de volgende categorieën:

• De meeste namen van tastbare voorwerpen die oorspronkelijk uitsluitend vrouwelijk waren: bank, kast, naald, pijp, brug.[noten 2] In het Noord-Nederlands verbindt men bij deze categorie in de regel mannelijke verwijswoorden aan bijvoorbeeld "de bank", terwijl men in het zuiden iets vaker haar, ze zegt en schrijft: Staat de bank in de weg? Schuif ze (Zuid-Nederlands) / hem (Noord-Nederlands) dan maar even opzij.
• Algemene aardrijkskundige aanduidingen (behoudens namen van individuele steden enz.; zie hieronder): stad, rivier
• Namen van hemellichamen: planeet, maan, ster.
• Persoonsnamen die voor mannen en vrouwen kunnen worden gebruikt: baby, deugniet, arts, babbelkous. Hieronder vallen ook zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden en voltooide deelwoorden: zieke, blinde, betrokkene, gewonde

Een aantal naamwoorden in het Nederlands zijn, ongeacht de invloed van een streektaal, in de verzorgde geschreven taal altijd vrouwelijk. Tot deze woorden behoren de volgende categorieën:

• Woorden met de inheemse achtervoegsels

-heid, -nis, -schap: waarheid, kennis, beterschap (woorden op -schap kunnen ook onzijdig zijn);

-de, -te: "liefde, diepte";

-ij, -erij, -arij, -enij en -ernij: voogdij, bedriegerij, rijmelarij, artsenij, razernij;

-ing, -st achter een werkwoordstam: beschaving, wandeling, winst, kunst, komst (dienst en angst zijn echter mannelijk).

• Woorden met de uitheemse achtervoegsels of elementen

-ie, -tie, -logie, -sofie, -agogie: familie, politie, biologie, filosofie, demagogie (maar kanarie is van een andere orde en dus mannelijk);

-iek, -ica: muziek, logica (maar lambiek is mannelijk; geen uitgang op -iek);

-theek, -teit, -iteit: discotheek, puberteit, subtiliteit;

-tuur, -suur: natuur, censuur;

-ade, -ide, -ode, -ude: tirade, planetoïde, periode, amplitude;

-age, -ine, -se: tuigage, discipline, analyse;

-sis, -xis, -tis: crisis, syntaxis, bronchitis.

• Aanduidingen van vrouwelijke personen en dieren: tante, nicht, merrie, teef, kip. Het biologische geslacht van datgene waaraan wordt gerefereerd is doorgaans gelijk aan het grammaticaal geslacht.
  • Soms worden aanduidingen van mannelijke personen vrouwelijk gemaakt (gemoveerd) door middel van een suffix: dievegge, verpleegster, koningin, lerares, domineese (vrouw van de dominee).
  • Er zijn binnen deze groep enkele uitzonderingen die onzijdig zijn. Dit zijn veelal woorden met een bepaalde connotatie: wijf, vrouwmens, meisje.

Een aantal woorden is ongeacht de streek mannelijk. Tot deze woorden behoren de volgende categorieën:

• Woorden met de achtervoegsels -man, -aar, -aard, -er, -erd: stuurman, leugenaar, dronkaard, bakker, engerd (baker behoort tot niet deze klasse en is vrouwelijk)
• Zelfstandig gebruikte werkwoordstammen: bloei, dank, groei, schrik, slaap, raad
• Enkele woorden met het achtervoegsel -dom die niet onzijdig zijn: rijkdom, ouderdom
• Aanduidingen van mannelijke personen en dieren: oom, neef, dief, verpleger, hengst, reu, haan
• Namen van dagdelen (dus ochtend, middag enzovoort en het woord dag zelf)
• Alle boomnamen, behalve linde en tamarinde
• Een groep losse woorden waarbij de taalunie alleen de duiding m geeft; hiervoor bestaan geen vaste regels.

Tot de onzijdige woorden ("het-woorden") behoren de volgende categorieën.

1. Met voor- en achtervoegsels

• Werkwoordstammen van twee lettergrepen met de voorvoegsels be-, ge-, ont- en ver- zonder -ing aan het eind: het beraad, het gedoe, het ontslag, het verraad, het verslag
• Afleidingen van het type ge- + ... + -te: (berg) het gebergte, (vogel) het gevogelte, (hemel) het gehemelte
• Woorden met de volgende achtervoegsels: -isme, -asme, -gram (niet kilogram), -ment, -sel, -um (uitgezonderd de datum, de petroleum); het boeddhisme, het orgasme, het monogram, het segment, het deksel, het omhulsel, het museum, het continuüm
• De meeste woorden met de achtervoegsels -dom, -schap en -goed: het mensdom, het christendom, het genootschap, het landschap, het meesterschap, het gedachtegoed, het landgoed
• Verkleinwoorden op -je: het briefje, het bloempje, het lammetje

2. Werkwoorden die worden gebruikt als zelfstandig naamwoord (gesubstantiveerde werkwoorden): het eten, het lopen, het zwemmen, het denken

3. Namen:

• de meeste geografische namen, dus namen van werelddelen, eilanden, landen, steden enzovoorts, en geografische entiteiten die een bestuurlijke eenheid vormen of vormden: het Europa, het Ambon, het Engeland, het Brussel, het Lombardije. Enkele uitzonderingen: de Verenigde Staten, de Nederlanden (twee pluralia tantum), de Sovjet-Unie (vrouwelijk vanwege het kernwoord).
• namen van windrichtingen: het noorden, het zuiden, het oosten, het westen
• Namen van talen: het Frans, het Engels, het Duits enz.
• Namen van sporten en spelen: het handbal, het kaartspel, het voetbal
• Namen van metalen: het goud, het ijzer
• De meeste namen van bedrijven die als zelfstandig naamwoord zijn gebruikt: Het noodlijdende Vitality bv moest zijn divisie Apparatuur afstoten.

4. Een aantal losse woorden en bijbehorende afleidingen, zoals

• het blik (metaal), het bos (bomen), het internet, het hotel, het glas, het idee, het kalf, het lam, het kuiken (jonge dieren zijn onzijdig), het pad (weg), het punt (plaats, kwestie)

Voor tweedetaalsprekers is het lastig het juiste geslacht van zelfstandig naamwoorden te onthouden, daarom deze Lijst van onzijdige woorden in het Nederlands.

Sommige woorden kunnen optreden als het-woord, maar ook als de-woord, al dan niet met verschil in betekenis: het/de eigendom, het/de subsidie (meestal de subsidie), het/de soort het/de bocht. Soms betreft het feitelijk twee verschillende woorden (zoals in het laatste voorbeeld). In gevallen als eigendom hangt het gebruik vooral af van het register.

Bij het bepalen van het geslacht van samenstellingen en letterwoorden geldt het geslacht van het kernwoord als basis. In bijvoorbeeld Partij van de Arbeid", "Europese Unie", "Vereenigde Oostindische Compagnie" zijn de kernwoorden vrouwelijk, daarom worden de afkortingen PvdA, EU en VOC eveneens als vrouwelijk behandeld. "Verenigde Staten" is een plurale tantum, dus is de afkorting VS dat volgens de regels ook.

Indien een woord op grond van zijn betekenis noodzakelijkerwijs een bepaald biologisch geslacht aangeeft, is het grammaticale geslacht daarmee veelal in overeenstemming. Dit geldt specifiek voor namen van mensen en dieren. Noodzakelijk vrouwelijk zijn woorden als

• vrouw, moeder, tante, dochter
• teef, koe, ooi

Noodzakelijk mannelijk zijn bijvoorbeeld:

• man, vader, oom, zoon
• reu, stier, ram

Daarbij komt nog een groep woorden die op grond van hun vorm een vrouwelijke markering bezitten: lerares, directrice, waardin, dievegge. Daar staan ongemarkeerde woorden tegenover – leraar, directeur, waard, dief –, die traditioneel mannelijk zijn, maar juist door hun ongemarkeerdheid zowel personen van het vrouwelijk als van het mannelijk geslacht kunnen aanduiden, en zich ook grammaticaal voegen naar het aangeduide geslacht: De directeur ligt nu al maanden overhoop met zijn / haar staf. Om eventuele verwarring of de indruk van een fout gebruik te voorkomen, kan men de gemarkeerde vrouwelijke versies van deze woorden gebruiken: lerares, directrice, waardin, dievegge.

Persoons- en dieraanduidingen kunnen echter ook onzijdig zijn. Dit komt vooral voor als de aangeduide persoon wordt ervaren als klein:, en indien er voor een dier een mannelijke, een vrouwelijke, maar daarnaast ook een "overkoepelende" term bestaat:

• meisje, jongetje, ventje, dochtertje (alle verkleinwoorden)
• kind, wicht
• schaap (naast ooi v. en ram m.), rund

Betreft het hier personen, dan richten het persoonlijk en het bezittelijk voornaamwoord zich naar het biologisch geslacht:

• Het meisje had haar knie geschaafd, maar ze was er niet van onder de indruk.
• Dat mispunt denkt dat hij maar alles kan doen waar hij zin in heeft.

Soms wordt in een tekst over een persoon in het algemeen hij/zij (of "hij of zij") gebruikt, en analoog hem/haar en zijn/haar. In andere gevallen wordt alleen de mannelijke vorm gebruikt. Bij een formele regeling staat soms een bepaling zoals "waar hij/hem/zijn staat wordt ook zij/haar bedoeld".

De Aanwijzingen voor de regelgeving schrijven voor dat zulke combinaties van aanduidingen van mannen en vrouwen niet worden gebruikt. In de praktijk wordt dan ook in de meeste officiële regelingen hij/hem/zijn gebruikt.

Voorbeeld:

• Nederlands Burgerlijk Wetboek, Boek 1, artikel 35, lid 1: Een minderjarige mag geen huwelijk aangaan zonder toestemming van zijn ouders.
• Wetboek van Strafrecht art. 461: Hij die, zonder daartoe gerechtigd te zijn, zich op eens anders grond waarvan de toegang op een voor hem blijkbare wijze door de rechthebbende is verboden, bevindt of daar vee laat lopen, wordt gestraft met geldboete van de eerste categorie.

Uitzondering:

• Boek 1 van het Nederlandse Burgerlijk Wetboek, artikel 5, lid 9, tweede zin: Hetzelfde geldt indien een van de ouders wegens geestelijke stoornis onder curatele staat dan wel indien ten aanzien van hem of haar een mentorschap bestaat.

De woordsoorten die beïnvloed kunnen worden, zijn de bijvoeglijke naamwoorden, de voornaamwoorden, het bepalend lidwoord en enkele betrekkelijke voornaamwoorden:

• bijvoeglijke naamwoorden krijgen soms een buigings-e als uitgang; dit wordt bepaald door het geslacht van het hoofdwoord (het geslacht van het zelfstandig naamwoord):

een groen boek (boek is een het-woord)

een groene krant (krant is een de-woord)

een goede man/vrouw tegenover een goed kind

Er zijn hier dus maar twee verschillende vormen.[noten 3]

• voornaamwoorden worden in de schrijftaal zodanig gekozen dat zij het geslacht van het hoofdwoord weerspiegelen.

De regering heeft haar besluit herzien, nadat zij hernieuwd advies had ingewonnen.

De raad heeft zijn besluit herzien, nadat hij hernieuwd advies had ingewonnen.

Het college heeft zijn besluit herzien, nadat het hernieuwd advies had ingewonnen.

Daarnaast bestaan in verouderd Nederlands en in staande uitdrukkingen nog de genitiefvormen der (vrouwelijk, commuun en meervoud) en des (mannelijk, onzijdig) met dezelfde betekenis als "van de".

In naam der wet. (commuun)

De vader des vaderlands

• De betrekkelijke voornaamwoorden wiens (m.) en wier (v.) richten zich naar het geslacht van hun hoofdwoord, het antecedent in de hoofdzin. Het gebruik van deze verwijswoorden beperkt zich hoofdzakelijk tot de schrijftaal.

De burgemeester, op wiens gezag ik u dit in vertrouwen meedeel, zal over een week zijn ontslag aanbieden. (Blijkbaar is de burgemeester een man.)

De directrice, op wier gezag ik u dit in vertrouwen meedeel, zal over een week haar ontslag aanbieden.

Bijvoeglijk naamwoord, persoonlijk en bezittelijk voornaamwoord en bepalend lidwoord variëren dus in hun vorm, al naargelang van het geslacht van het hoofdwoord. Deze variaties kunnen in een schema als volgt worden weergegeven:

Er blijkt dus in het huidige Standaardnederlands weinig vormverschil te zijn tussen het mannelijk en het vrouwelijk geslacht, afgezien van de voornaamwoordelijke verwijzing.[noten 4] Nederlandstaligen leren sedert het verschijnen van het Groene Boekje in 1995 alleen nog het verschil tussen de-woorden en het-woorden. Het onderscheid tussen "mannelijk de" en "vrouwelijk de" is met de spellingwijziging van 1948 ook uit de geschreven taal verdwenen.[noten 5][noten 6]

Ook bij woorden die officieel als mannelijk of vrouwelijk worden aangemerkt wordt dit geslacht niet altijd gevolgd, noch in de spreektaal, noch in de schrijftaal. In plaats daarvan krijgen bijvoorbeeld bepaalde volgens de traditionele regels onzijdige zelfstandige naamwoorden nu een vrouwelijke verwijzing (Het waterschap is gereorganiseerd, maar toch kan zij haar taken niet aan.). Idem bij namen van plaatsen en landen, die volgens de regels altijd onzijdig zijn (Europa heeft haar lageropgeleiden uitgesloten) .

Anderzijds krijgen de-woorden die geen vrouwelijk wezen aanduiden en naar iets telbaars verwijzen vaak consequent een mannelijke pronominale verwijzing, ook wanneer ze door de Taalunie en in de Van Dale uitsluitend als v zijn aangeduid (voorbeeld: Het duurt lang voordat een taalverandering zijn beslag heeft gekregen). Het laatstgenoemde verschijnsel ("masculinisering") manifesteert zich met name in de Noord-Nederlandse spreektaal

In het verlengde van het verdwijnen van het onderscheid mannelijk/vrouwelijk kan zodoende ook een vervaging van het onderscheid zijdig/onzijdig worden gesignaleerd. Dit uit zich bijv. in de voornoemde "haar-ziekte", maar ook door de met name in de spreektaal veel voorkomende vervanging van het betrekkelijk voornaamwoord dat door die (Een programma die ik gebruik). Het kan ook het omgekeerde inhouden, dus dat de onzijdige verwijswoorden het, dit en dat worden gebruikt om naar de-woorden te verwijzen, al komt dit laatste minder voor.