Meervoud (Nederlands)

Meervoud verwijst naar een van de volgende eigenschappen:

• bij zelfstandignaamwoordgroepen: de vormkenmerken die aangeven dat het betreffende naamwoord op meer dan één zaak betrekking heeft.

het beest - de beesten

In dit voorbeeld worden in de naamwoordgroep de beesten de vorm van het lidwoord (de in plaats van het) en het zelfstandig naamwoord (beesten met de uitgang -en) bepaald door het verwijzen naar meer dan één beest. We zeggen van deze woordgroepen dat ze in het meervoud staan.

• bij met een zelfstandignaamwoordgroep congruerende woordgroepen: de vormkenmerken die aangeven dat de zelfstandignaamwoordgroep waarmee de woordgroep congrueert, op meer dan één zaak betrekking heeft.

Een zeer klein beest graast - Zeer kleine beesten grazen

In dit voorbeeld worden in de zin Zeer kleine beesten grazen de vorm van de bijvoeglijke bepaling zeer kleine (met de uitgang -e) en die van het gezegde (grazen met de uitgang -en) bepaald door het verwijzen naar meer dan één beest.

• als betekenisaspect: het verwijzen van een zelfstandignaamwoordgroep naar meer dan één zaak.

Sommige zelfstandige naamwoorden kunnen wat het vormaspect betreft uitsluitend in het meervoud staan. Woordgroepen die met een dergelijk plurale tantum congrueren, krijgen ook de vormkenmerken van het meervoud. Of ze ook een meervoudige betekenis krijgen, is niet altijd makkelijk na te gaan. Nederlandse voorbeelden zijn: hersenen, personalia en onkosten.

Sommige aardrijkskundige namen bestaan alleen in het meervoud: Pyreneeën, Dardanellen, Maldiven, Balearen. Een Alp bestaat nog, de Alpen bestaan uit veel bergen die elk Alp heten, maar een Pyrenee en een Baleaar bestaan niet. Lofoten is eigenlijk geen meervoud maar wordt in het Nederlands als meervoud herkend.

Sommige woorden hebben geen meervoud (singulare tantum). Bijvoorbeeld het heelal, de muziek, de slaap, als synoniem van het slapen. Slapen als meervoud betreft het lichaamsdeel.

In het Nederlands vindt meervoudsvorming bij zelfstandige naamwoorden in het algemeen plaats met behulp van uitgangen. De meest voorkomende daarvan zijn -en en -s (de overgrote meerderheid van de Nederlandse zelfstandige naamwoorden heeft een meervoud op -en). Minder vaak komt de uitgang -eren voor (zie ook #Stapelmeervoud). Bij samenstellingen die op -man eindigen, kan de uitgang veranderen in -lieden, -lui en -mensen (zie #Beroepen eindigend op ''-man''). Bij niet oorspronkelijk Nederlandse woorden worden wel meervoudsuitgangen gebruikt die aan andere talen ontleend zijn: -a bij woorden op -um, -i bij woorden op -us, -ices bij woorden op -ex.

Een meervoudsvorm die op -s eindigt komt in de regel voor bij woorden die op een klinker eindigen of die een sjwa in de laatste lettergreep hebben. Hierop zijn uitzonderingen. Als regel wordt de -s direct achter het zelfstandig naamwoord geplaatst, tenzij een apostrof nodig is om te verhinderen dat de open klinker gedekt wordt.

• na een klinker, met apostrof
  • baby – baby’s (het Engelse meervoud babies geldt in het Nederlands als onjuist)
  • auto – auto’s (maar de klinker wordt verdubbeld in autootje)
• na een klinker, zonder apostrof
  • code - codes
  • café – cafés
  • etui – etuis
  • cadeau - cadeaus (het Franse meervoud cadeaux geldt in het Nederlands als onjuist)
• na een sjwa in de laatste lettergreep
  • printer – printers
  • egel - egels
  • jongen - jongens

Als het zelfstandig naamwoord eindigt op een onbeklemtoonde -el, -em, -es, -et, -ik of -it, krijgt de meervoudsvorm een enkele medeklinker:

• artikel - artikelen (ook: artikels)
• vadem - vademen (ook: vadems)
• lobbes - lobbesen
• lemmet - lemmeten
• monnik - monniken
• kievit - kieviten (ook: kieviet - kievieten)

In een beperkt aantal gevallen is de meervoudsvorming onregelmatig. De voornaamste zijn:

• uitgang -en met -i- als overgangsklank
  • koe - koeien
  • vlo - vlooien
• uitgang -nen (naast andere mogelijkheden)
  • lende - lendenen (ook: lenden)
• uitgang -iën met accentwisseling (in archaïsch taalgebruik)
  • kleinood - kleinodiën (ook: kleinoden)
  • sieraad - sieradiën (ook: sieraden)
• uitgang -en
  • epos - epen (ook: epossen)
  • genius - geniën (NB. genie - genieën)

In het Duits is het een vrij normaal verschijnsel dat de stamklinker van een woord meeverandert in het meervoud (umlaut). In het Nederlands komt dat onder andere voor bij de volgende woorden (in sommige gevallen komt de veranderde klinker ook voor in het verkleinwoord):

• ...heid - ...heden
• stad - steden

Bij veel woorden verandert de gedekte klinker in een open klinker. Veel van deze woorden zijn onzijdig. Het gaat om de volgende woorden:

† In tegenstelling tot wat de schrijfwijze doet vermoeden, is de ee de open versie van i. De woorden gelid, lid, schip, smid en spit horen dus ook in dit rijtje.

Bij woorden naar klassiek voorbeeld die eindigen op -or of -on wordt ook de klinker verlengd. Bovendien wordt de klemtoon naar die klinker verplaatst. Ook komt wel een meervoud met -s voor:

• ion - ionen
• neuron - neuronen / neurons
• demon - demonen / demons
• doctor - doctoren / doctors (meervoud van het vernederlandste dokter (arts) is dokters, maar doktoren komt ook voor)
• transformator - transformatoren / transformators
• motor - motoren / motors
• sponsor - sponsors / sponsoren
• tractor - tractoren / tractors

Sommige woorden hebben een meervoudsvorm die ontstaan is door aan het oorspronkelijke meervoud, dat niet meer als zodanig werd herkend, alsnog een meervoudsuitgang toe te voegen. Men noemt dit verschijnsel stapelmeervoud. Het zijn onder andere de onzijdige woorden met de meervoudsuitgang -eren

De volgende meervouden kunnen als stapelmeervoud opgevat worden, maar zijn van een andere orde:

• Oorspronkelijk schoe - schoen; thans alleen schoen - schoenen
• Oorspronkelijk tee - teen; thans alleen teen - tenen
• Correct biel - biels; thans ook biels - bielzen, maar niet biel - bielzen
• Correct rail - rails; soms gehoord, maar niet erkend rails - railzen

In de uitdrukking "op de been" is been meervoud, doordat de n (verkeerdelijk) als een meervouds n werd opgevat. Been is echter gewoon enkelvoud, en benen een gewoon, niet-gestapeld meervoud.

Het omgekeerde doet zich ook voor: een woord dat op -en eindigt maar oorspronkelijk geen meervoud is, werd gaandeweg als meervoud opgevat, waarna er een nieuwe enkelvoudsvorm ontstaat:

• Oorspronkelijk cyclamen - cyclamens; thans meestal cyclaam - cyclamen

In de volgende gevallen is het enkelvoud op -en ook als meervoud opgevat, maar zonder dat er een nieuw enkelvoud ontstond:

• het gluten - de gluten; er zitten gluten in dat brood (juister: er zit...)
• het pollen - de pollen; pollen veroorzaken hooikoorts (juister: veroorzaakt)
  • pollens bestaat overigens ook, maar dat is toeval.[1]
• Lofoten - heet/heten in elke taal zo, eindigend op -en

Enige woorden die oorspronkelijk uit het Oudgrieks komen, kennen in het Nederlands nog het Griekse meervoud. Daarnaast is doorgaans ook de Nederlandse meervoudsvorm geaccepteerd:

De categorie eindigend op -ta wordt veelal als archaïsch beschouwd en vooral in vaktaal gebruikt.

Een aantal woorden uit het Latijn wordt nog op Latijnse wijze verbogen in het meervoud. Soms is een Nederlands meervoud als alternatief aanwezig, dat in een enkel geval de voorkeur heeft.

Veel beroepsnamen die in het enkelvoud eindigen op -man, krijgen in het meervoud in plaats daarvan -lieden of -lui. De eerste meervoudsvorm geeft een wat hogere sociale status weer. Het regelmatige meervoud op -mannen is meestal ook toegestaan en heeft bij nieuwe woorden (zoals ombudsman, barman) doorgaans de voorkeur.

• bewindsman - bewindslieden, bewindslui, bewindsmannen
• politieman - politielui, politielieden, politiemannen
• timmerman - timmerlui, timmerlieden, timmermannen
• tuinman - tuinlui, tuinlieden, tuinmannen
• vakman - vaklui, vaklieden, vakmannen
• visserman - visserlui, visserlieden, vissermannen
• voddenman - voddenlui, voddenlieden, voddenmannen
• voerman - voerlui, voerlieden, voermannen
• vogelman - vogellui, vogellieden, vogelmannen
• zeeman - zeelui, zeelieden, zeemannen

Uitzonderingen op deze regels zijn: bloemenmannen, groentemannen, huismannen, medicijnman, melkmannen, paardenmannen, schillenmannen, vismannen, wasmannen.