Complottheorie

De mens is van nature geneigd om gebeurtenissen te verklaren.[8] Zeker als ze een emotionele impact hebben. Als een directe oorzaak ontbreekt of er onvoldoende achtergrondgegevens voorhanden zijn, is er ruimte voor eigen speculatie, waarbij informatie over de geheimzinnige of onopgeloste kwestie verzameld kan worden en aan elkaar gelinkt. Op basis hiervan wordt dan een bevredigende hypothese gezocht, meestal beïnvloed door de eigen persoonlijke overtuigingen. Het kan ook andersom gaan, waarbij de hypothese er eerst is, waarbij vervolgens feiten gezocht worden.

Er wordt ook steevast een groepering of persoon gezocht die baat zou hebben bij het mysterie. Meestal hebben de aanhangers al vooroordelen of wantrouwen ten aanzien van deze figuur of instantie en wordt deze als zondebok gebruikt. Er wordt dan van uitgegaan dat deze mensen tot alles in staat zijn. De theorieaanhangers gaan gemakkelijk akkoord met de geruchten omdat zij hun vooroordelen erdoor bevestigd zien.

De meeste complottheorieën missen voldoende betrouwbare informatie en/of overtuigende bewijzen. Dit kan te wijten zijn aan een gebrek aan persvrijheid in ondemocratische landen.[9] Of omdat de verdachte groepering of persoon weigert in te gaan op vragen en geruchten omtrent de kwestie. Het internet speelt een grote rol om complottheorieën internationaal te verspreiden. Geruchten zijn snel online gezet en meestal is het niet eenvoudig om na te gaan waar de theorie vandaan komt. Mensen die de theorie lanceren beweren vaak expert in de materie te zijn of blijken een voormalig medewerker met wroeging. De persoonlijke achtergrond van hen is vaak twijfelachtig en onbetrouwbaar.

Complottheorieën zijn zelden wetenschappelijk gefundeerd. Bepaalde beweringen zijn soms fysiek onmogelijk en/of negeren belangrijke nuances, details en andere feiten. Het hoge sensatiegehalte en de vaak extreme speculaties contrasteren meestal sterk met wat er in werkelijkheid gebeurd is. Slechts weinig aanhangers proberen de theorieën zelf verder te onderzoeken. Ook al wordt de complottheorie tegengesproken door duidelijke bewijzen, dan nog blijven velen er hardnekkig in geloven. Ze voeren dan vaak het argument aan dat deze bewijzen ook allemaal mediamanipulatie zijn en dat degene die hen tracht in te lichten zelf ook in het complot zit.

In Nederland was het complotdenken in de progressieve jaren 1970 sterk op zijn retour, maar vanaf de jaren 1980 kwam het weer op. Volgens René Zwaap komt dit omdat het de plek innam die ideologie en de maakbaarheidsgedachte daarvoor hadden ingenomen.[10]

Uit oogpunt van overleving zou wantrouwen zich evolutionair doorzetten, omdat het een gunstige factor kan blijken om ook reëele gevaren tijdig bloot te leggen. Dat zou ook een menselijke zwakte voor complottheoriëen kunnen verklaren. [11] [12]

Karl Popper poneerde dat wetenschap is gedefinieerd als een set van hypothesen die kunnen worden gefalsifieerd. Een hypothese is falsifieerbaar als er een experiment te verzinnen is waarvan men van tevoren kan aangeven bij welke uitkomst het bewezen is dat de hypothese onjuist is. Metafysische en onwetenschappelijke theorieën en hypothesen kennen zulke experimenten niet. Mensen die kritisch staan tegenover complottheorieën merken vaak op dat deze niet falsifieerbaar zijn, en dus niet wetenschappelijk. Dit is juist; het is een logisch gevolg van de manier waarop een complottheorie tot stand komt. Vaak liggen er aan een complottheorie waarnemingen ten grondslag die niet uitgebreid gepreciseerd zijn. Wanneer men bij een experiment de waarneming niet kan reproduceren wordt dat verklaard doordat men niet onder de juiste omstandigheden zou hebben gehandeld. Hierbij wordt niet noodzakelijkerwijs aangegeven waar het verschil door wordt veroorzaakt. Dit maakt het onmogelijk om de complottheorie omver te werpen. Om dit aan te tonen, worden wel loze complottheorieën verzonnen die vervolgens met alle mogelijke soorten bewijs worden ondersteund. Zo dook in de jaren 1990 het Bielefeldcomplot op, een theorie dat de Duitse stad Bielefeld in werkelijkheid niet zou bestaan.

Bij sommige populaire complottheorieën is falsificatie theoretisch wel mogelijk, maar onuitvoerbaar. De bewering dat een bepaalde aanslag in opdracht van de CIA is uitgevoerd, kan bijvoorbeeld alleen worden ontkracht door de werkwijze van de CIA volledig bloot te leggen, wat de regering van de Verenigde Staten natuurlijk nooit zal toestaan.

Een echte samenzwering kan alleen slagen als alle betrokkenen de zaak geheimhouden voor de rest van de wereld. Deze geheimhouding wordt moeilijker naarmate de tijd verstrijkt en het aantal samenzweerders toeneemt en daarmee het risico dat een deelnemer per ongeluk zijn mond voorbij praat, bewust het geheim lekt aan bijvoorbeeld een journalist vanwege morele of ideologische gewetensnood, zoals een klokkenluider, of om financieel of andersoortig persoonlijk gewin, of dat de buitenwereld het complot ontdekt door de sporen die de activiteiten van de samenzweerders nalaten. Daarom wordt het steeds onwaarschijnlijker dat er daadwerkelijk sprake is van een complot naarmate de tijd verstrijkt en naarmate er meer deelnemers nodig zouden zijn om het complot uit te voeren én geheim te houden.

Natuurkundige David Robert Grimes van de Universiteit van Oxford berekende in 2016 wiskundig hoe lang een samenzwering geheim gehouden zou kunnen worden op grond van drie factoren: het aantal betrokken samenzweerders, de hoeveelheid verstreken tijd en de intrinsieke waarschijnlijkheid dat een samenzwering mislukt. Dit paste hij toe op vier bekende complottheorieën en concludeerde dat het zeer waarschijnlijk zou zijn dat, als er daadwerkelijk sprake was van complotten, deze inmiddels al wel ontmaskerd zouden zijn: het geloof dat de maanlanding geënsceneerd was zou binnen 3,7 jaar zijn onthuld, het geloof dat de klimaatverandering opzettelijk is verzonnen tussen 2,7 en 26,8 jaar, het geloof dat vaccins autisme veroorzaken binnen 3,2 tot 34,8 jaar en het geloof dat farmaceutische bedrijven een geneesmiddel voor kanker hebben achtergehouden binnen 3,2 jaar.[13]

(Al dan niet vermeende) complottheorieën in Nederland luiden als volgt.

• "Atlete Foekje Dillema werd in 1950 uit de hardloopcompetitie gezet door een samenzwering van atleten en bestuursleden van de KNAU."
• "Bij de Bijlmerramp in 1992 waren de mannen in witte pakken agenten van de Israëlische geheime dienst Mossad."[14]
• "Tijdens de vuurwerkramp in Enschede in 2000 gingen explosieven af die onmogelijk alleen vuurwerk betroffen. Gezien de omvang van de schade had mogelijk de Nederlandse overheid in de ontplofte fabriek landmijnen opgeslagen."
• "De Nederlandse politicus Pim Fortuyn is in 2002 uit de weg geruimd door inlichtingendiensten."[15][16]

(Al dan niet vermeende) complottheorieën in België luiden als volgt.

• "De dood van de Belgische koning Albert I in 1934 tijdens een bergbeklimming was geen ongeluk maar moord door Duitse spionnen."
• "In de jaren 1970 werden in Waals-Brabant zogenaamde Roze Balletten georganiseerd: seksfeesten van hooggeplaatste ambtenaren en bekende politici waar minderjarigen en drugs bij betrokken waren. Ondergrondse organisaties hebben betrokkenen later afgeperst."
• "De Bende van Nijvel, die België tijdens de jaren 1980 teisterde, had politieke belangen. Met terreur wilde de organisatie de staat destabiliseren en de bevolking motiveren extreemrechts te stemmen." (In de loop van de jaren kreeg de overtuiging overhand dat het daarentegen om acties van een criminele bende ging.)
• "Verdachten in de Zaak-Dutroux hebben van hogerhand bescherming genoten."

• De Protocollen van de wijzen van Sion is een tekst uit 1903 van de Russische geheime dienst Ochrana. Men wilde aantonen dat de chefs van de judeo-maçonnerie de werelddominantie nastreefden en het christendom, de islam en de westerse beschaving wilden vernietigen. Later werd de theorie overgenomen in antisemitische kringen in de Sovjet-Unie en in nazi-Duitsland. De theorie is wijdverbreid onder islamieten in het Midden-Oosten, zoals bij aanhangers van islamistische (terreur)groeperingen als Hamas, Islamitische Staat (IS) en de Egyptische moslimbroederschap.
• De Katholieke Kerk zou documenten verborgen houden die tonen dat Jezus toegaf niet goddelijk te zijn. Ze zouden achterhouden dat Christus getrouwd was met Maria Magdalena en nakomelingen had. (Dit laatste is onderwerp in Dan Browns roman De Da Vinci Code.)

• Dolkstootlegende: "Duitsland verloor de Eerste Wereldoorlog omdat de regering opdracht gaf de strijd te staken, ondanks dat het leger niet volledig was verslagen." Tijdens het interbellum werd dit door de nazi's uitgebuit. (Het waren echter juist de hoge militairen geweest die, toen ze na de verloren Kaiserschlacht (1918) beseften dat een Duitse overwinning onmogelijk was geworden, het initiatief tot overgave namen.)
• De holocaust wordt in twijfel getrokken of ontkend.
• Complottheorieën over de terroristische aanslagen op 11 september 2001, inclusief de complottheorieën over gecontroleerde sloop van het World Trade Center: "De Amerikaanse regering heeft zelf de aanslagen van 11 september 2001 georganiseerd om haar oorlogen in het Midden-Oosten te legitimeren."

• De grote energie- en technologiebedrijven, zoals Shell en Philips, houden gratis energie tegen die allang ontwikkeld zou zijn. Sommige uitvinders van vrije-energieapparaten komen met verschillende varianten van populaire complottheorieën die tegen hen gesmeed zouden worden om te voorkomen dat ze hun apparaat op de markt brengen. Ze zouden worden tegengewerkt door de gevestigde energie-industrie, de geheime regering van de wereld die volgens hen in werkelijkheid aan de touwtjes trekt, en/of door de gevestigde wetenschap. Soms beweren ze dat ze met de dood worden bedreigd.
• "De financiële wereld, zoals grote banken, aandelenhandelaren, verzekeringsmaatschappijen en investeringsmaatschappijen, houdt de wereld in haar greep door politici lucratieve banen in het vooruitzicht te stellen wanneer zij de banken vrije speelruimte geven." Gevolgen van financiële crises, veroorzaakt door die financiële bedrijven, zouden dan worden afgewenteld op de belastingbetalers. Banken zouden ook beheerst worden door een klein aantal families; de Rothschilds worden genoemd als de machtigste familie in de bankwereld.
• "De Illuminati is een geheime organisatie die streeft naar een Nieuwe Wereldorde, waarin zij alle politieke en economische macht in handen hebben." Soortgelijke ideeën betreffen geheime of discrete genootschappen zoals de vrijmetselaars, Skull and Bones en Opus Dei.
• "De Codex Alimentarius is een organisatie die uit is op wereldoverheersing."[17]
• "De Bilderbergconferentie en de Operatie Gladio zijn ter voorbereiding op de Nieuwe Wereldorde."

• "President John F. Kennedy is vermoord in opdracht van de maffia, de KGB, de CIA, Fidel Castro, etc." De moord is ook in verband gebracht met de moordaanslagen op Kennedy's broer Robert Kennedy en Martin Luther King, die beiden kort na elkaar vermoord werden, mogelijk door dezelfde opdrachtgevers.
• "Het Britse koningshuis regelde het auto-ongeluk van prinses Diana (†1997) om te worden verlost van iemand die hen jarenlang in een kwaad daglicht stelde."
• "Actrice Marilyn Monroe (†1962) is vermoord in opdracht van de Amerikaanse regering." Haar dood wordt vaak in verband gebracht met John F. Kennedy en zijn broer Robert Kennedy waarvan wordt gezegd dat beiden een relatie met haar hadden, maar niet of ze effectief haar dood zouden hebben geregeld.
• "De Rote Armee Fraktion-terroristen Andreas Baader, Gudrun Ensslin en Jan-Carl Raspe zijn onder druk van de West-Duitse regering door gevangenbewaarders vermoord." (In plaats van hun collectieve zelfmoord in hun cel.)
• "De moord op de Zweedse premier Olof Palme (†1986) was de schuld van Koerden, Zuid-Afrika, een internationale wapenlobby, of duistere krachten binnen de Zweedse politie."
• "Rockzanger Kurt Cobain (†1994) is vermoord in opdracht van zijn vrouw Courtney Love." (In plaats van zijn zelfmoord.)
• "Beatles-zanger John Lennon (†1980) werd vermoord in opdracht van de Amerikaanse overheid."
• Rond de vroege, onverwachte en/of mysterieuze dood van Amerikaanse beroemdheden, zoals Robert Kennedy, Malcolm X, Martin Luther King, wordt de Amerikaanse regering of een geheim genootschap als dader aangewezen, meestal omdat de beroemdheid te veel wist.
• "Beruchte of beroemde personen hebben hun dood in scène gezet en leefden op een onbekende plaats anoniem verder." Dit wordt gezegd over Adolf Hitler, Bruce Lee, Jim Morrison, Tupac Shakur, Elvis Presley en Michael Jackson.

• "De Aarde is plat." Organisaties als de NASA houden het idee in stand dat de Aarde een bol is.
• "Het bestaan van Ufo's wordt door de (meestal Amerikaanse) regering geheim gehouden." Het zou om geheime militaire toestellen gaan, gemaakt met nazitechnologie (zie ook nazi-ufo). Een variant hierop is dat de regering een akkoord heeft gesloten met buitenaardse wezens, waarbij men toestond dat ze mensen ontvoerden en gebruikten voor onderzoek in ruil voor informatie over hun technische kennis. Tijdens het Roswellincident (1947) zou een neergestorte ufo zijn gevonden met buitenaardse wezens, maar de overheid zou dit geheim houden.

De "wapperende" Amerikaanse vlag na de landing op de maan

• Complottheorieën rond de Apollo-maanlanding: "de maanlanding is in scène gezet in een tv-studio." Ook wordt beweerd dat de mens weliswaar op de maan is geland, maar dat de tv-beelden ervan zelf vals zijn.
• "Vliegtuigen verspreiden chemtrails" om onduidelijke redenen, zoals beïnvloeding van het weer.
• "De versnelde opwarming van de Aarde is na 2008 voor een steeds groter deel het resultaat van een aantal geheime chemtrail-, contrail- en geo-engineering projecten, die door de geheime diensten van de grootmachten om geopolitieke redenen worden uitgevoerd." Een deel van de grote natuurbranden in Siberië in 2019 zou ook onder deze geheime acties vallen, waarvan bijna de helft aangestoken zou zijn. Rusland zou geopolitieke voordeel hebben bij het smelten van het arctische permafrost en een het ontdooien van het zee-ijs in de Noordelijke IJszee.

• "Aids is, al dan niet per ongeluk of opzettelijk, door wetenschappers in een laboratorium gemaakt om de Afro-Amerikaanse bevolking en/of homo's uit te moorden."
• "Vaccinatie is overbodig of gevaarlijk; het kan mensen zelfs zieker maken."

Er is veel literatuur rond samenzweringstheorieën en er zijn veel websites aan gewijd, zoals van Anthony Hilder, Matthew Bellamy (van de rockband Muse), David Icke, Jack Otto, Micha Kat en Alex Jones. Aangehaalde feiten en interpretaties zijn meestal niet geloofwaardig. Meestal roemen de auteurs van deze samenzweringstheorieën zichzelf als experts in de materie, terwijl hun theorieën vaak worden tegengesproken door feiten die wetenschappelijk zijn aangetoond of eenvoudig na te trekken zijn in officiële archieven.