Bijnaam

Het gebruik van bijnamen voor personen is oud. Zo voegden de Romeinen standaard de bijnaam (cognomen) toe aan hun naam.[1] Ook de Grieken waren bekend met bijnamen:

• Antisthenes: Haplokuõn, "pure en simpele hond"[2]

In sommige plaatsen waar vroeger meerdere mensen bekend waren onder dezelfde achternaam en/of voornaam was het gebruikelijk onderscheid te maken door gebruik van een bijnaam. Hierdoor waren mensen soms bekender onder hun bijnaam dan onder hun werkelijke naam. Bijnamen moesten onderscheid maken tussen de personen en mogelijke verwarring opheffen. Zo woonden er in het Nederlandse Volendam veel mensen met de achternaam "Zwarthoed", oorspronkelijk een bijnaam verwijzend naar de klederdracht. Om onderscheid te maken tussen de mensen met de naam "Zwarthoed" werden persoonsgebonden bijnamen gegeven, zoals Doede, Prop en Jent.[3]

Daarnaast kan een bijnaam een belangrijk onderdeel zijn van de groepscultuur; zonder bijnaam hoort iemand er niet bij. Vaak zijn bijnamen dan ook alleen bekend binnen de leden van een lokale gemeenschap en voor mensen buiten de groep moeilijk te leren.[4]

De bijnamen kunnen op verschillende wijzen ontstaan. Vaak verwezen bijnamen naar het werk of beroep van de man of vrouw, maar ook wel naar fysieke eigenaardigheden, kwalen, gebreken of afwijkingen, uitspraken, gedragingen en/of kleding.[5] Ook voorvallen of gelijkenissen met bekende personen kunnen een aanleiding zijn. Bijnamen kunnen stigmatiserend zijn en de betreffende persoon kwetsen. Ook kan er onderscheid zijn op basis van geslacht. Hetzelfde ten opzichte van de norm afwijkende gedrag kan bij een man leiden tot een positief geladen bijnaam, bij een vrouw tot een negatief geladen bijnaam.[6]

Ten slotte kan een bijnaam worden "overgeërfd" en generaties lang blijven bestaan. Daarbij gaf de bijnaam soms een onderlinge betrekking weer. De persoon met de bijnaam stond in een bepaalde relatie tot iemand anders, vaak een familierelatie. Op deze manier ontstonden familienamen zoals Neef, Neefjes, Oom of Oomen, Zoon, Vader, Kozijn (naar het Franse woord voor neef, Cousin ), Jongkind, Peetoom, Bruigom. Ook ontstonden op deze manier namen als Dirkzwager (de zwager van Dirk), Keesom (de oom van Kees), Koorneef (neef van Kornelis).[7]

Er bestaat met name binnen heemkundekringen veel belangstelling voor de bijnamen die in dorpen en steden gebruikt worden en werden. Regelmatig verschijnen er boeken waarin alle bekende bijnamen van een stad of dorp worden beschreven (bijvoorbeeld Eelde,[8] Noordwijk,[5] Utrecht,[9] Rijnsburg[10] en Sliedrecht[11]). Soms heeft een dorp een monument gewijd aan bijnamen[4].

De “Kolenkit” in Amsterdam

Veel gebouwen hebben in de volksmond een bijnaam, vaak ontleend aan de vorm. Sommige bijnamen zijn dermate ingeburgerd dat ze bijna de gewone standaardbenaming zijn geworden.

• De Inktpot, aan het Moreelsepark in Utrecht, thans hoofdkantoor van Prorail
• De Puntzak, het nieuwe station Rotterdam Centraal
• De Mijter, het nieuwe kerkgebouw van de Gereformeerde Gemeente te Gouda
• Het Ding, een kunstwerk
  • bij de Bijenkorf in Rotterdam
  • op het terrein van de Universiteit Twente
• Het Cult, Cultureel Centrum "De Zwaan" in Berkenwoude
• De Hunkerbunker, naam voor diverse vrijgezellenflats, onder andere in Katwijk, Leiden en Hilversum, ook veel gebruikt voor de zusterhuizen bij ziekenhuizen en verzorgtehuizen, waar verpleegsters een kamer hadden
• De Kuip, het Stadion Feijenoord
• De Kolenkit, de Opstandingskerk in Amsterdam, naar de vorm van de toren
• De Locomotief, een kantoorgebouw in Hengelo, waarvan het gebogen dak aan een stoomlocomotief doet denken
• d'Olle Grieze, (de Oude Grijze), de Martinitoren te Groningen
• Het IJspaleis, het nieuwe (vierde) stadhuis van Den Haag
• Sclessin, het voetbalstadion in Luik, het Stade Maurice Dufrasne)
• Fenixstadion, het voetbalstadion in Genk, de Cristal Arena)
• De Glasbak, of de Snoepdoos, het gebouw van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid te Hilversum
• De Apenrots, bijnaam van
  • het Hoofdkantoor Gasunie in Groningen
  • het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag
• De Peperbus, de kerktoren van de Sint-Gertrudiskerk in Bergen op Zoom
• De Fluitketel, station Blaak, Rotterdam
• De Rode Olifant, kantoorgebouw bij het Malieveld aan de Zuid-Hollandlaan in Benoordenhout in Den Haag

“Jan metten Lippen”

Ook veel vorsten, zoals koningen, keizers, zeehelden, kregen een bijnaam. Soms zijn ze onder de bijnaam beter bekend dan onder het volgnummer. Bijvoorbeeld:

• Albert I van België, “koning-ridder” of “koning-soldaat”
• “Alexander de Grote”
• Elizabeth I van Engeland, “The Virgin Queen”
• “Filips de Goede”
• “Filips de Schone”
• Frederik V van de Palts, “de Winterkoning”
• Godfried III van Lotharingen, "Godfried met de Bult"
• Ivan IV van Rusland, “Ivan de Verschrikkelijke”
• “Jan de Blinde” van Luxemburg
• Jan II van Glymes, “Jan metten Lippen”
• “Jan zonder Land”
• “Johanna de Waanzinnige”
• keizer Jozef II, “keizer-koster”
• “Karel de Grote”
• Karel II, “Karel de Kale”
• “Karel de Stoute”
• Lodewijk de Stamelaar
• “Lodewijk de Vrome”
• “Lodewijk IV het Kind”
• Lodewijk V van West-Francië, de “Nietsnut”
• “Lodewijk de Heilige”
• Lodewijk XIV, de “zonnekoning", "le Roi-soleil"
• “Ludovico il Moro, Lodewijk de Moor”, hertog van Milaan
• Lodewijk II van Beieren, de “sprookjeskoning”
• Willem van Oranje, “Willem de Zwijger”
• Willem III van Oranje, “koning-stadhouder”

In de huidige tijd krijgen voetballers soms een bijnaam, zoals Dennis the Menace (Dennis Bergkamp), Zoef de Haas (Bent Schmidt Hansen).[12]

Brugge is het “Venetië van het noorden”

• Lichtstad voor Parijs en Eindhoven
• Mokum voor Amsterdam
• Rotjeknor voor Rotterdam
• De Zilverstad voor Schoonhoven
• De Koekestad voor Antwerpen
• Stad voor Groningen
• Parkstad voor Veendam
• Domstad voor Utrecht, Aken en Keulen
• Venetië van het noorden voor Brugge, Giethoorn en Amsterdam
• De Sleutelstad voor Leiden
• Goudkust bijnaam voor een gegoede buurt

Typische bijnamen voor inwoners van Nederlandse en Belgische plaatsen en gemeenten worden locofaulismen genoemd en zijn vaak gebaseerd op een gebeurtenis uit het verleden, waarvan men het belachelijke wil benadrukken. Ook het wapen van een stad, de plaatselijke handel of industrie, grondgesteldheid, vooronderstelde eigenschappen of plaatselijke lekkernijen kunnen hebben geleid tot een bijnaam.[13]

Bijvoorbeeld:

• Antwerpen, Sinjoor
• Groningen, Stadjer
• Gent, Stroppendragers

Provincies

• Brabo voor een inwoner van of geborene in Noord-Brabant
• Limbo of limlander voor een inwoner van of geborene in Limburg (Nederland)

Onder juristen is het gebruik om opmerkelijke arresten een bijnaam te geven, zoals het open deurtjes-arrest, het Bosman-arrest of het spaghetti-arrest.

• Lijst van bijnamen in de sport
• Lijst van bijnamen van politici
• Pseudoniem
• Lijst van bijnamen van bekende personen (die geen sportfiguur of politicus zijn)

Zoek bijnaam op in het WikiWoordenboek.