Giethoorn

De eerste vermelding van Giethoorn dateert uit 1225.[2] Flagellanten worden vaak vermeld als stichters van Giethoorn.[3] Gait L. Berk schrijft erover: "Als dat waar is, is het fantastisch. Stel u voor, een troep haveloze dwepers die zich al maar geselen en uitzinnig ronddolen om dan voorouders te worden van een degelijk gekleed en kalm ploeterend volk."[4] Berk legt ook een verband met het klooster dat in Giethoorn-Noord gestaan heeft.[4] Deze pioniers zouden veel geitenhoorns gevonden hebben van door de stormvloed van 1170 vanuit de Zuiderzee omgekomen geiten. Volgende deze verklaring zouden zij hun nederzetting Geytenhorn genoemd hebben. Later werd dat Geythorn, en dankzij het dialect is het Giethoorn geworden. De geitenhoorn is terug te vinden in het wapen van Giethoorn. Volgens taalwetenschappers heeft "hoorn" echter de betekenis "in het water uitspringende hoek land", hetgeen de vorm "Gethorne" (1230) ook laat vermoeden.[5]

Kruidenier (Hendrikus Zeefat) brengt per punter zijn waren rond in 1955

Giethoorn was een nederzetting van veenontginners. De ontginning startte vanaf de oostoever van het Giethoornsche Meer en bestond uit naar het oosten gerichte kluften die gescheiden werden door watergangen, zoals de Cornelisgracht en de Walengracht. De Dwarsgracht vormde een achterkade van een dergelijke ontginning.[2] Naarmate de ontginning door de eeuwen vorderde werd het dorp oostwaarts verplaatst. De laatste keer gebeurde dat in de 17e eeuw, waarbij het dorp van de Gieterse Dijk, die later Beukersweg genoemd werd, naar het gebied van de huidige Dorpsgracht verplaatst werd.[2][6] Rond 1750 schakelde het dorp over van vervening als basis van het bestaan naar veehouderij.[2] De grachten waren aanvankelijk gegraven voor de afvoer van turf, maar kregen meer en meer betekenis voor het landbouwbedrijf. Na de laatste verplaatsing van het dorp naar de Dorpsgracht kreeg Giethoorn het karakter van een waterdorp met een gracht begeleid door een voetpad met voor de scheepvaart afneembare vonders. Daarnaast kwamen de typerende hoge bruggetjes. Deze moesten hoog zijn om in de boot staande punteraars en hoog met hooi beladen bokken onbelemmerde doorgang te kunnen verlenen. De Gietersen gebruikten hun boten ook voor vervoer naar omliggende plaatsen als Steenwijk, Meppel, Zwartsluis en Blokzijl.[6]

Er ontwikkelde zich een vaarcultuur met eigen Gieterse scheepstypen. De Gieterse punter is daarvan de bekendste. Dit is een boot van ongeveer 6,30 meter lang en met een grootste breedte van 1,45 meter. De punter werd gebruikt voor allerlei transport. Winkeliers, zoals de bakker, gingen ermee rond door het dorp om hun waar te verkopen. Arbeiders die werkzaam waren in de turfmakerij of het snijden van biezen en riet, gingen ermee naar hun werk en konden dan een deel van de oogst meenemen in de punter. Verder werd de punter gebruikt voor begrafenissen en huwelijksfeesten.[3] Ook veermannen die op marktdagen naar Steenwijk of Meppel afreisden om handelswaar te kopen of te verkopen gebruikten hiervoor lange tijd de punter. Ook visite kwam vaak per punter op bezoek. In Giethoorn werd de punter geboomd, bij gunstige wind ook gezeild met een sprietzeil en een zwaard dat bij overstag gaan of gijpen aan de andere boord gehangen werd.[7][8][9]

Punters werden ook gebruikt bij het "heveslepen". Bij hoge waterstand voer men naar een kragge, een bodem bestaande uit halfvergane plantenresten, bijeengehouden door wortels van waterplanten, die door de luchtkanalen in de wortels blijft drijven. Deze kragge werd versneden in stroken van een meter breed en op de zij gerold. Vervolgens werden ze achter elkaar vastgebonden. Deze reeks kraggen werd achter een punter versleept naar een plek waar men land wilde winnen. Dit transport vond ook plaats door de dorpsgracht.[3][10]

Een slag groter dan de punter is het Gieterse vlot, tussen de 8 en 11 meter lang en de breedte schommelde rond de 2 meter. Het werd gebruik voor transport van melkbussen, hooi, turf, hout, mest en riet. Met behulp van een veervlot is een tijd een veerdienst naar de markt in Meppel onderhouden. Vlotten werden geboomd en bij gunstige wind gezeild.[11][12][13]

Het grootste schip dat in Giethoorn gebruikt werd, was de Gieterse bok, die meer dan 12 meter lang kon zijn en soms was uitgerust met een kajuit.[14] De bok werd gebruikt voor de zwaarste transporten en grote hoeveelheden hooi, maar ook grootvee werd vervoerd met de bok. Bokken werden ook door puntermakers verhuurd aan bijvoorbeeld boeren, soms voor een jaar, die deze dan weer onderverhuurden aan anderen voor bepaalde werkzaamheden. Bokken werden geboomd en bij gunstige wind ook gezeild.[15][16]

De roeiboot was de kleinste boot die traditioneel in Giethoorn werd gebruikt en werd plaatselijk 'botie' genoemd. Deze waren 4 à 5 meter lang. Deze werd in tegenstelling tot de andere vaartuigen (gezamenlijk in Giethoorn "gevaer" genoemd) geroeid. Deze bootjes werden gebruikt om te melken of om kleine, snelle tripjes te doen.[17][18]

Dit vele gebruik van boten leidde tot een aantal punterwerven. Soms worden er aantallen van 14 tot 20 punterwerven in Giethoorn genoemd.[19] Bij Berk wordt dit in twijfel getrokken[20] en Niek van den Sigtenhorst komt uit op 4 tot 6 punterwerven in Giethoorn.[21]

Naast de eerdergenoemde veeteelt en turfwinning was ook rietsnijden en het snijden van andere waterplanten ("dulen") voor dakbedekking een bron van inkomsten. Visserij was ook van belang in het Giethoorn in de 19e eeuw/begin 20ste eeuw. Het winnen van krabbenscheer als meststof (scherentrekken) was ook een economische activiteit. Aan zandwinning werd ook gedaan. Dat zand werd met behulp van punters van de bodem van het Bovenwijde gehaald.[22]

Door de stormvloeden van 1775, 1776 en 1825, sloegen in het verveende gebied met brede trekgaten de smalle ribben weg en ontstonden het Bovenwijde en het Molengat. Doordat het veen niet dieper was dan 1 meter en er daaronder een stevige zandlaag was, is de maximale diepte van deze meren ook beperkt tot 1 meter, uitgezonderd een plek in het zuidwesten van het Bovenwijde waar op grootschaliger wijze zand gewonnen is. In 1825 waren er geen dodelijke slachtoffers in Giethoorn doordat de bevolking zich met zijn vaartuigen in veiligheid kon brengen.[23] Ook direct ten westen van Giethoorn lag een meer.[23][24] Dit meer is in de 19e eeuw drooggemalen en werd de Gietersche Polder genoemd.[2]

Vanaf 1928 werd Polder Giethoorn (een andere polder dan de bovengenoemde Giethoornsche polder) aangelegd. De gronden werden onteigend terwijl de bevolking van Giethoorn daartegen hevig protesteerde. Met behulp van tewerkgestelde werklozen werden het moerassige gebied ontgonnen en kwamen er andere boerderijen met een modernere bedrijfsvoering, zonder de kenmerkende vaarcultuur van Giethoorn. Een enkele Gieterse boer kon in deze polder zijn bedrijf voortzetten, maar de meeste agrariërs kwamen uit andere delen van het land. De Gietersen zetten daarna gronden ten oosten van Giethoorn om in weidegrond.[25][26]

In 1950 kwam, na een korte opleving in de Tweede Wereldoorlog, de turfwinning in het gebied rond Giethoorn ten einde.[25]

Doopsgezinde kerk van Giethoorn

In de veertiende eeuw werd de eerste kerk in Giethoorn gebouwd, een katholieke. In 1551 werd er een doopsgezinde gemeente in Giethoorn gesticht, een van de eersten in Nederland.[2]

Kerkelijk gezien week Giethoorn af door een relatief sterk doopsgezind karakter. Er hebben tot eind 19e eeuw twee doopsgezinde kerken in Giethoorn gestaan. In Giethoorn-Noord stond een kerk van strengere mennisten[29], waarvan de laatsten zich in 1890 aansloten bij de Zuidergemeente. In 1894 werd het kerkje afgebroken. De doopsgezinden vormden een vrijzinnige enclave te midden van een orthodox gebied met plaatsen als Staphorst, Genemuiden en Hasselt. Het aandeel doopsgezinden bedroeg in 1925 41%; 40% was Nederlands-Hervormd. In 1955 zou het aandeel doopsgezinden zijn teruggelopen tot 20%. Het aandeel buitenkerkelijken is in de loop van de 20ste eeuw sterk gestegen.[30] De huidige doopsgezinde dorpskerk De Vermaning werd in 1871 gebouwd.

Boerderijtje waar vroeger Hendrik Groen woonde, tegenover het vroegere doktershuis.

Giethoorn heeft verschillende schilders aangetrokken. Zij kozen Gieterse taferelen tot hun onderwerp. Veel van deze schilders behoorden tot de Haagse of Larense School, zoals Cornelis Vreedenburgh, W.B. Tholen en G.F. van Schagen. Zij verbleven hiervoor enkele weken in het dorp om dan weer te vertrekken. Ze logeerden dan bijvoorbeeld bij café Sloothaak aan het Zuideinde. Een schilder die zich gevestigd heeft in Giethoorn was Piet Zwiers. De schilder Hendrik Broer is geboren te Giethoorn.

Van 1912 tot 1929 was Tjeerd Hylkema verbonden aan de Doopsgezinde gemeente van Giethoorn. Naar hem werd de ds. T.O. Hylkemaweg genoemd, die in de volksmond ook wel als het "Peerdepad" bekendstaat. Vanaf de jaren zeventig van de twintigste eeuw raakte Giethoorn in trek als woonplaats voor beroemde Nederlanders. Acteur Rijk de Gooyer was daarin de trendsetter. Na hem volgden o.a. de schrijvers Herman Pieter de Boer en Eelke de Jong, beeldhouwer Herman Nieweg en striptekenaar Peter van Straaten. De echtgenote van René Froger, Natasja Froger-Kunst heeft korte tijd in Giethoorn gewoond. In 1974 ging de woonboerderij van Rijk de Gooyer in vlammen op.

Chefkok Jonnie Boer, langebaan-schaatser Tim Roelofsen en molenontwerper zijn geboren in Giethoorn.

Het Kraggehuis in het Bovenwijde

• Nationaal Park Weerribben-Wieden. Giethoorn is gelegen in de Wieden, en aan de rand van een zeer uitgestrekt Nationaal park. De Wieden bestaan, voor zover eigendom van de Vereniging Natuurmonumenten, uit ongeveer 6000 hectare aan plassen, rietlanden, moerasbossen, natte weilanden en ander natuurgebied.
• Giethoorn ligt in een waterrijk gebied met verschillende grote en kleinere meren, waarop veel aan watersport wordt gedaan. Nabij het dorp zelf liggen het Bovenwijde en het Zuideindigerwijde, iets zuidelijker liggen de uitgestrekte plassen Belterwijde en Beulakerwijde. Watersportcentra liggen o.a. bij Blauwe Hand en bij Ronduite.
• Op veel plaatsen in het dorp zijn boten te huur. Voor een groot deel betreft het motor- en fluisterbootjes, maar ook punters van polyester of hout, met of zonder motor zijn te huur. De punters zonder motor moeten dan door het dorp gepunterd worden. Ook zijn er zeilpunters te huur. Veel bedrijven bieden rondvaarten door het dorp aan.
• Museumboerderij 't Olde Maat Uus. Dit is een Giethoornse boerderij uit ± 1800 met een expositie over 100 jaar wonen en werken in Giethoorn. De boerderij is ingericht in oude stijl, inclusief grutterswinkeltje, vissershuisje, tjaskermolen en hooiberg.
• Scheepswerf Schreur en scheepswerf Wildeboer. Hier worden Gieterse punters en streekeigen platbodems gebouwd.
• Museum "De Oude Aarde". Hier bevindt zich een expositie van edelstenen, sierstenen en mineralen, en een terrarium.
• Schelpengalerie Gloria Maris
• Automuseum "Histomobil". Naast auto's en andere vervoermiddelen worden hier ook schaatsen, weegtoestellen etc. tentoongesteld.
• Pottenbakkerij Rhoda. Vervaardigt aan de Dorpsgracht in Giethoorn al 30 jaar handgedraaid keramiek in onder andere de kleur "Gieters blauw".
• Giethoorn Floramics. Kleinschalig keramiekatelier.

Een deel van Giethoorn is een beschermd dorpsgezicht.

Zie ook

• Lijst van rijksmonumenten in Giethoorn.
• Lijst van gemeentelijke monumenten in Giethoorn

Bij Giethoorn staat een drietal eenvoudige poldermolentjes van het type Tjasker, te weten: Molengat, Noord, Zuid. Ten zuiden van het dorp staat een kleine Amerikaanse windmotor.

• 
  Melkvaarder op een Gieters vlot in 1926
• 
  Huis met kameeldak of bultrugboerderij
• 
  Noorderbuurt
• 
  Bultrugboerderij in Giethoorn Noordeinde
• 
  Tjasker aan het Bovenwijde, met op de achtergrond Middenbuurt in 1926
• 
  Dorpsgracht
• 
  Met riet beladen punter met sprietzeil
• 
  Dorpsgracht met bruggetjes
• 
  Punterwerf

Giethoorn wordt bediend door buslijn 70 (Steenwijk NS - Zwartsluis). De bus rijdt iedere dag van de week om het uur. Van maandag t/m vrijdag in de spitsuren rijden de bussen door naar en van Zwolle NS.

Giethoorn wordt vanaf eind maart tot eind oktober ook bediend door buslijn 270 (Steenwijk NS - Blauwe Hand). De bus rijdt iedere dag van 10:00 tot 18:00 elk half uur. In het weekend rijdt deze bus tot 21:00 uur.

• Lijst van burgemeesters van Giethoorn