Alexander Schaepkens

Twee versies van de achterzijde van het geboortehuis van Alexander Schaepkens in de Grote Staat. Links de ets in de collectie van het Rijksmuseum Amsterdam; rechts de zwaar beschadigde olieverfschildering in het Bonnefantenmuseum

Gezicht op de oude Sint-Maartenskerk, de Sint-Maartenspoort en de Wycker Kruittoren. Rechtsonder enkele soldaten van het garnizoen met bepakking (collectie RHCL)

Reclameprent Hôtel du Levrier met litho's van de Boschstraat, Antonietenkerk, ruïne Lichtenberg, ingang groeve Sint-Pietersberg en Bergportaal, vóór 1848 (collectie RHCL)

Alexander Schaepkens kwam uit een redelijk welvarend middenstandsgezin in Maastricht. Hij was de tweede zoon van de in Pruisen geboren Joannes Arnoldus Schaepkens (1770-1849) en de Maastrichtse Marie Anne Rijckelen (1776-1846).[3] Vader Schaepkens was slotenmaker en handelde in kachels en fornuizen. Het gezin woonde boven de winkel in de Grote Staat (destijds nr. 665; tegenwoordig nr. 23), in een huis dat in de twintigste eeuw sterk is verbouwd.[noot 2]

De kunstzinnig aangelegde broers Théodore, Alexander en Arnaud bezochten alle drie na de lagere school het Koninklijk Atheneum, destijds gevestigd in het oude Dominicanenklooster aan de Helmstraat. Daarnaast bezochten ze de in 1823 door de gemeente opgerichte Stadsteekenschool, gevestigd in de voormalige Augustijnenkerk en geleid door de kunstschilder Pierre Lipkens. In 1824 behoorden de negenjarige Alexander en zijn veertienjarige broer Théodore tot de prijswinnaars in de categorie tekenen naar gipsmodel. Vijf jaar later won Alexander opnieuw een medaille voor een tekening van het hoofd van Paris, eveneens naar gipsvoorbeeld.[4]

Tijdens de Belgische Opstand studeerde Alexander van 1832 tot 1835, in navolging van zijn broer Théodore, aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen. Hij leerde er onder andere graveren van Erin Corr, de grondlegger van de 'grande gravure'. In 1834 zond hij voor het eerst een schilderij in naar de Antwerpse Salon, een stadsgezicht. Twee jaar later – hij was toen al naar Brussel verhuisd – deed hij hetzelfde bij de Salon van Brussel. Ook in Brussel volgde hij twee jaar lang lessen aan de Academie en kopieerde hij in musea oude meesters. In het najaar van 1837 deed hij hetzelfde in het Louvre in Parijs.[5]

In 1843 behaalde Schaepkens aan de Koninklijke Akademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam een Nederlandse onderwijsbevoegdheid. Van 1844 tot de opheffing in 1866/67 was hij directeur van zowel de Stadsteekenschool als de Boetseer-, graveer- en modelleerschool in zijn woonplaats Maastricht.[noot 3] Ook gaf hij privéonderricht. Een van zijn leerlingen was Victor de Stuers, de latere grondlegger van de Nederlandse monumentenzorg. Daarnaast schilderde en graveerde hij 'voor zichzelf', waarbij zijn heemkundige interesse leidend was.[7]

Alexander Schaepkens overleed op 84-jarige leeftijd in Maastricht. Hij was ridder in de Orde van de Eikenkroon (sinds 1857), ridder in de Leopoldsorde (sinds 1865) en officier in de Orde van Nichan Iftikar (sinds 1865).[8]

Alexander Schaepkens tekende en schilderde vrijwel zijn hele leven gebouwen, stadsgezichten en landschappen in Maastricht en omgeving. Hij deed dat in de typisch negentiende-eeuwse romantische stijl. Schaepkens' artistieke voorbeeld was de Fransman Eugène Isabey.

Schaepkens was een van de eerste chromolithografen in België. In 1840, slechts drie jaar na de uitvinding van het kleurensteendrukprocedé, publiceerde hij bij de Brusselse uitgever Borremans et Mason zijn eerste album met 23 kleurenlithografieën: Vues dans le Limbourg aux bords de la Meuse. In 1852 verscheen Rolduc et ses environs, dessinés d'après nature, et lithografiés par Alexandre Schaepkens, dat in 1857 een herdruk zag. Daarna volgden de albums Anciens monuments d'architecture du onzième au treizième siècle dans le Limbourg (1855) met acht kleurenlitho's, en Monuments de Maestricht, aquarelles lithochromes (1857) met dertig kleurenlitho's, beide gedrukt door Simoneau & Toovey in Brussel. Een deel van zijn litho's werd later in eigen beheer opnieuw uitgegeven, zoals de elf etsen in de serie Montagne St. Pierre (1859). Het in 1872 verschenen Ancienne enceinte militaire de Maestricht, démolié en 1867-1869 bevatte twaalf eerder uitgegeven prenten van de afgebroken stadsmuur en stadspoorten. In 1883 en 1889 tenslotte verschenen bij Felix Callewaert te Brussel negen afleveringen van historische beschrijvingen met in totaal 125 etsen van gebouwen en stadsgezichten in het Luikerland onder de titel Illustration de la Principauté de Liège. De tekeningen en aquarellen die aan dit project ten grondslag lagen, werden aangekocht door koning Leopold II van België.[9]

Naast zijn artistieke werk was Alexander Schaepkens evenzeer oudheidkundige, waarbij hij zich vooral interesseerde voor de geschiedenis en het behoud van lokaal erfgoed. Hij publiceerde een groot aantal artikelen in Belgische en Nederlandse tijdschriften. In 1847 verscheen een artikel in de Revue de Bruxelles, waarin hij pleitte voor het behoud van middeleeuwse bouwwerken in België. Mogelijk had dit artikel een positieve invloed op het werk van de in 1835 opgerichte Commission Royale des Monuments, die in 1861 – ruim voor Nederland – een eerste inventarisatie van Belgisch erfgoed publiceerde. Vanaf 1854 was hij lid van de eerste Maastrichtse monumentencommissie, die zich overigens beperkte tot gemeentelijk eigendom. Van 1863 tot 1866 was hij de eerste voorzitter van de Société historique et archéologique dans le duché de Limbourg, later LGOG genoemd.[10]

De betekenis van de artistieke nalatenschap van de drie broers Schaepkens is beperkt. De oudste broer Théodore wist tijdens zijn leven een zekere faam te vergaren, met name in België, vooral door zijn grote historiestukken en religieuze schilderingen. Later raakte zijn werk in de vergetelheid. De artistieke nalatenschap van Alexander is verdeeld over verschillende collecties. Zijn historische publicaties, evenals die van zijn broer Arnaud, verschenen in Belgische en Nederlandse tijdschriften. Ze zijn nauwelijks bekend in het Nederlandse taalgebied, mogelijk omdat ze meestal in het Frans geschreven werden.[11]

Enkele tientallen olieverfschilderijen zijn eigendom van Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap (LGOG) en bevinden zich, merendeels in slechte tot zeer slechte staat, in het depot van het Bonnefantenmuseum in Maastricht. Enkele doeken werden gerestaureerd en maakten deel uit van een expositie ter gelegenheid van het 150-jarige LGOG in 2013. Enkele andere schilderijen zijn eigendom van de Gemeente Maastricht.[noot 4]

• 
  Sint-Nicolaaskerk en Onze-Lieve-Vrouwekerk, olieverf, vóór 1837
• 
  Kersenmarkt met laatste houten huis, olieverf, vóór 1838
• 
  Antonietenkerk, olieverf, vóór de sloop in 1848
• 
  De Varkenswaard en het dorp Sint Pieter, olieverf, ca. 1860?

De meeste tekeningen, litho's en etsen van Alexander Schaepkens bevinden zich in de collectie van het Regionaal Historisch Centrum Limburg in Maastricht. Het Rijksmuseum Amsterdam bezit eveneens een groot aantal prenten en tekeningen van Alexander en zijn broers Théodore en Arnaud.[12] Een viertal rijk geïllustreerde albums behoren tot de Collectie Schillings, sinds 2019 ondergebracht in het Limburgs Museum in Venlo. De Universiteit van Luik bezit eveneens veel werk van Schaepkens. Reproducties van zijn werk illustreren regelmatig historische uitgaven over Maastricht.

• 
  Fort Sint-Pieter en ingang groeve De Tiendschuur, gravure, ca. 1860
• 
  Zicht op de Abdij Rolduc, in: Rolduc et ses environs, kleurenlitho, 1852
• 
  Flaneren in het Stadspark, kleurenlitho, 1857
• 
  Jeker en half gesloopte Sint-Pieterspoort, kleurenlitho, ca. 1868

• Théodore Schaepkens
• Philippe van Gulpen