Vaals (plaats)

De plaats Vaals wordt voor het eerst vermeld in 1041. De plaats heet dan ‘Vals’ of ‘Vallis’ (betekenis: ‘dal’), omdat ze zich in een vallei of dal bevindt, terwijl Aken hoger lag. Het centrum van de plaats lag destijds in het huidige Holset, waar ook een hoge rechtbank was gevestigd. In het gemeentewapen van Vaals (13 augustus 1890), wordt dan ook de heilige bisschop Lambertus afgebeeld die patroonheilige van Holset was. Rondom deze tijd hoorde het dorp tot het Land van 's-Hertogenrade, dat deel uitmaakte van de drie landen van Overmaas.

Doordat door Vaals twee heerbanen liepen, de Oude Akerweg van Maastricht naar Aken en de weg van Rolduc naar Moresnet, ontstond er doorheen de tijd een kleine nederzetting in de vallei. De heerbanen zorgden tevens ervoor dat de inwoners van Vaals regelmatig reizende legermachten over zich heen kregen. Zo zou in 1568 het leger van Willem van Oranje, dat richting Maastricht naar de Spanjaarden trok, door Vaals trekken en de toenmalige St.-Pauluskerk plunderen.

Vaals omstreeks 1700. Op de voorgrond de grensafbakening met Aken. Links de Waalse Kerk ("Franse Kerk")

Toen de landen van Overmaas in 1661 verdeeld werden tussen de Habsburgers en de Nederlandse Republiek, werd Vaals toegewezen aan het Staatse. Samen met de omliggende dorpen Vijlen en Holset vormde Vaals een geïsoleerde enclave van de Republiek. Het werd van de overige landen van Overmaas namelijk gescheiden door het Habsburgse graafschap van Witten. Hierbij waren de grenzen tussen Vaals en de omliggende gebieden niet alleen politiek, maar ook religieus van aard. Terwijl de Republiek calvinistisch was, waren Aken, Limburg en Wittem radicaal katholiek.[3] Dat zorgde ervoor dat Vaals in die tijd door veel protestantse kerkgangers werd overspoeld. Zij waren niet alleen afkomstig uit het katholieke Aken, maar kwamen ook vanuit het latere België. Onder bescherming van de Staten-Generaal van de Nederlanden was het deze protestanten toegestaan om in Vaals kerkdiensten te houden. Dat verklaart het opmerkelijk grote aantal protestantse kerken in de plaats. Volgens historici telde Vaals rond 1750 amper tien tot vijftien stenen huizen in de dorpskern.[4] De meeste mensen woonden immers vooral in de buurtschappen rondom Vaals, zoals de Raren en de Wolfhaag. Doordat honderden protestanten uit het grensgebied in Vaals een toevluchtsoord begonnen te zoeken voor de uitoefening van hun godsdienst, groeide echter het aantal kerken en huizen. De plaats kende hierdoor een Nederduits-gereformeerde, een Waalse (Franstalige), een Lutherse en een doopsgezinde kerk. De katholieken van Vaals bleven naast deze protestantse invloeden de oude parochiekerk in het dorp gebruiken en kozen ervoor om hun kerkgebouw architectonisch te verbinden met de Hervormde Kerk.[5] Vermeldingswaardig is verder nog dat de Lutherse kerkgemeenschap in Vaals gesticht werd in 1669 op initiatief van Johann Klermondt uit Burtscheid.[6] In 1695 kocht deze kerkgemeenschap een oude kopermolen voor het houden van haar kerkdiensten.

Het zou echter nog een eeuw duren, voordat Vaals grote naamsbekendheid kreeg en de welvaart floreerde. Dit gebeurde onder andere door de Akense lakenfabrikant Johann Arnold von Clermont (1728-1795). In zijn tijd emigreerden veel Lutherse ondernemers vanuit Aken naar het omringende platteland. Hier genoten zij meer godsdienstvrijheid en golden ook de beperkende reglementen van de Akense gilden niet. Johann Arnold von Clermont vestigde zich zodoende vanuit Aken in 1761 in Vaals. Hij kocht er het vervallen kasteel Vaalsbroek en de bijbehorende Vaalsbroekermolen van baron Anton Ullrich de Lamberts de Cortenbach. Vanuit zijn ondernemingen in Vaals richtte hij er vervolgens vanaf 1765 zijn textielimperium op. Hij was niet de eerste die dit deed. Al in 1699 kende Vaals een florerende naaldenfabriek in de Kerkstraat (ejen Schatull) die opgericht was door de familie Trostdorff. Daarnaast dienden ook de Cereshoeve en Im Bau in de Tentstraat als naaldenfabrieken. De Von Clermonts vulden deze bedrijvigheid aan met hun eigen textielnijverheid. Vaals groeide daarmee uit tot industrieplaats. Doordat de fabriek zaken deed in België, Frankrijk, Pruisen, Oostenrijk, Polen en Rusland, zorgde dit voor grote bekendheid van de plaats. In 1717 mocht Vaals al de Russische tsaar Peter de Grote verwelkomen en in 1803 de Franse keizer Napoleon Bonaparte.

Van later datum zijn onder andere:

• Sigarenfabriek Peeters, gesticht in 1893, gebouw van 1925 aan de Maastrichterlaan 49, verbouwd tot woon- en winkelpand in 1954
• Stoomwasserij Jardon, aan de Maastrichterlaan 59-61, gevestigd in 1926 in een bestaand café van 1891.
• Naaldenfabriek MUVA, nabij Jos Francotteweg 23, van 1926.

Het Weense Congres bepaalde vervolgens in 1815 dat Limburg, waarin Vaals zich bevond, bij het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden hoorde. Met de vrijmaking van België in 1830, hoorde Vaals echter van 1830 tot 1839 voor een korte tijd bij België. Rondom deze tijd kende Vaals een groeiende armoede. Haar industrie liep aanzienlijk terug en was enkel nog bekend als uitgangsplaats door de aanwezige speelbanken. In Duitsland was er sprake van het ‘Vaalser Paradijs’ (Vaalser Paradies).

Van 1839 tot 1919 kende de plaats zelfs vier grenzen. Er was sprake van een Viergrenzenpunt met de grenzen van Pruisen, Nederland, België en Neutraal Moresnet. Na de Eerste Wereldoorlog kwam Neutraal Moresnet bij het koninkrijk België en kreeg het de naam Kelmis/La Calamine. Vaals probeerde vervolgens zijn industrie en toerisme te bevorderen. Dat gebeurde door vanaf 1922 tot 1924 een trambaan te openen tussen Maastricht en Aken.

Toen de landgrenzen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog werden gesloten, raakte Vaals geïsoleerd. Daarna kwam vooral het winkeltoerisme weer op gang. Duitsers kwamen dagelijks naar Vaals om er te winkelen. Daarnaast hebben zij zich in het dorp gevestigd. Dit leidde ertoe dat Vaals bekendstaat als forenzengemeente vanwege het pendelverkeer tussen het dorp en het omliggende Duitsland.

Veolia Transport Nederland verzorgde tot december 2016 vanuit Vaals meerdere buslijnen en diverse snelbuslijnen. Lijn 61 verbond een aantal dorpen binnen de gemeente Vaals met Gulpen. Lijn 43 en 50 vormden de hoofdverbindingen met Heerlen en Maastricht. Laatstgenoemde buslijn was tevens een snelle verbinding met station Aachen Hauptbahnhof. Arriva heeft eind 2016 de exploitatie van de Nederlandse buslijnen overgenomen.

De Akense openbaar vervoersmaatschappij ASEAG onderhoudt eveneens een regelmatige busverbinding tussen het grensdorp en de domstad. De Belgische vervoerder TEC onderhoudt elk uur een busverbinding met Gemmenich, Kelmis en Eupen in het Duitstalige gedeelte van België.

Tot 1974 was Vaals ook per tram bereikbaar. In de periode 1922-'38 reed er een stoomtram vanaf Vaals naar Wijlre, Gulpen en vanaf 1925 door naar Maastricht. De Vaalser tramhalte was gelegen aan het pleintje aan het uiteinde van de huidige Prins Bernhardstraat, waar het stationsgebouw nog steeds het straatbeeld bepaalt.