Santi Cosma e Damiano in Via Sacra

Deze basiliek, gelegen aan de Via dei Fori Imperiali in Rome,  is toegewijd aan de oosterse martelaren Cosmas en Damianus. Ze werd in 526-530 onder paus Felix IV ingericht in de bibliotheekzaal van het Forum Pacis, waarin vanaf de derde eeuw ook het kadaster van de stad Rome was ondergebracht. In de bakstenen buitenmuur langs de Via dei Fori Imperiali zijn nog de gaten zichtbaar voor de krammen waarmee de marmeren panelen van de Forma Urbis Romae waren bevestigd.

De basiliek wordt sinds 1512 bediend door de Franciscanen die het klooster bewonen dat aansluit bij deze basiliek.

De basiliek bewaart in de apsis nog de mozaïek uit de stichtingsperiode (laatste restauratie in 1989). Centraal staat Christus die afdaalt over vuurkleurige wolken. Aan weerszijden daarvan staan Petrus en Paulus; beiden stellen Hem een van de heilige broers Cosmas en Damianus voor, die Hem hun martelaarskrans aanbieden. Uiterst links biedt paus Felix IV het model van deze basiliek aan; uiterst rechts is de H. Theodorus afgebeeld. Aan weerszijden sluit een palmboom de scène af.

Over de hele breedte van de apsismozaïek stroomt de Jordaan; daaronder een paradijselijke weide. In de zone daaronder staat tegen een gouden achtergrond het Paaslam op een heuvel waaruit vier stromen vloeien (de vier evangeliën), te midden van twaalf schapen die de apostelen symboliseren. Zij treden tevoorschijn uit de heilige steden Bethlehem en Jeruzalem.

De portretten boven het houten koorgestoelte onder de apsismozaïek stellen heiligen en zaligen voor van de franciscaanse tertiarissen.

Op de triomfboog, eveneens uit de stichtingsperiode, is nogmaals het Paaslam te zien, nu liggend op de troon waaronder het Wetsboek ligt. Links en rechts ervan staan in totaal zeven kandelaars, met daarnaast telkens twee gevleugelde engelen. Uiterst links is de evangelist Mattheüs gesymboliseerd door de engel met het Boek en rechts de evangelist Johannes, gesymboliseerd door de arend.

Bij de verbouwing van de basiliek in de zeventiende eeuw verdwenen de voorstellingen van de evangelisten Marcus en Lucas op de triomfboog, en verloor de apsismozaïek zijn rijzige hoogte.

Doordat het grondniveau van de omgeving sinds het einde van de Oudheid aanzienlijk was gestegen, moest de vloer van de basiliek meermaals worden verhoogd, voor de laatste maal vanaf 1626 onder paus Urbanus VIII.  Hierbij kwam de huidige vloer 7 meter boven de oorspronkelijke te liggen, en werd de tussenliggende ruimte heringericht als crypte. Onder het altaar in deze crypte zouden de relieken van de twee heiligen bewaard worden aan wie de basiliek is opgedragen.

Eveneens onder Urbanus VIII werd ook het gebouw van de basiliek zelf grondig vernieuwd: de muren uit de eerste eeuw werden afgebroken en vervangen door nieuwe. Overeenkomstig de vereisten van de Contrareformatie kreeg het gebouw nu een enkel schip met zijkapellen: vier aan de rechterzijde en aan de linkerzijde drie zijkapellen met daartussen de nieuwe ingang van de basiliek. Het schip kreeg een rijkelijk verguld cassetteplafond dat tweemaal het wapenschild van Urbanus VIII Barberini draagt en centraal een schilderij (van een onbekende auteur) bevat dat de glorie van de twee heiligen voorstelt.

Ook het hoofdaltaar  dateert uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Het heeft de typische vorm van een aedicula; het gebroken tympaan rust  op vier marmeren korintische zuiltjes, afkomstig uit de oude hoofdaltaar in de crypte. Zij flankeren de dertiende-eeuwse icoon “Madonna della Salute”.

De bevloering van de basiliek dateert uit 1920, en weerspiegelt de aflijning van het cassetteplafond.

De zogenaamde Tempel van Romulus uit het begin van de vierde eeuw, toegankelijk vanaf het Forum Romanum, werd in 526-530 heringericht als vestibule van de basiliek; vandaar de toevoeging "in Via Sacra" aan haar benaming. Hiermee was die tempel de eerste heidense cultusplaats in Rome die werd overgedragen aan de christelijke eredienst.

Op het einde van de 19e eeuw begonnen de archeologische opgravingen van het Forum Romanum, en nadien werd de tempel hersteld in de oorspronkelijke toestand.  Daardoor is de basiliek enkel nog toegankelijk vanuit de Via dei Fori Imperiali. De huidige toegang (zie afbeelding) leidt naar het atrium van het franciscanerklooster; van daaruit betreedt men de basiliek langs de zijkant ervan. Ook de crypte is vanuit dit atrium bereikbaar, evenals een zaal waar een 18e-eeuwse Napolitaanse kerststal is tentoongesteld.

• Website van de basiliek

• R. Pazzelli, La Basilica dei Santi Cosma e Damiano in Via Sacra, Roma (2001)

• 
  interieur van de tempel van Romulus gezien vanuit de basilica dei Santi Cosma e Damiano
• 
  middenschip van de crypte
• 
  altaar van de crypte
• 
  muur van de antieke blibliotheek waarin de basiliek werd ingericht