Zwols

Kenmerkend voor het Zwols is de wegval van de h (wat ook in omringende gebieden voorkomt, tot in het Urkers) en de brouwende (Franse) uitspraak van de r (typisch voor stadsdialecten, komt verder onder andere voor in het Kampers, Deventers en Zutphens). Het Nedersaksische woord bri'jbek betekent iemand die de "r" brouwt. Dit is/was dan ook een scheldwoord voor Zwollenaren: zo werden zij in de omliggende dorpen gestigmatiseerd. In het Zwols komt naast de öö klank ook de ae klank veel voor om een brouwende r te kunnen realiseren, dit in plaats van de ao. Een ander kenmerk van het Zwols is de ae (èè, è) in bepaalde woorden waar het Nederlands en sommige andere Nedersaksische dialecten een lange ee hebben. Voorbeelden zijn gèven en lèven. Een Zwols sjibbolet is: Eb ie wel iens een dodde op een liekelatte zien tuksen? Een dodde is een jonge spreeuw, een liekelatte een liniaal en tuksen betekent springen.

Er bestaan verschillen in het Zwols zelf, alhoewel die verschillen wel minder worden. Tot voor kort bestond er in de stad Zwolle het Binnenstads-Zwols, het Assendorps, het Diezerpoorts en het Kamperpoorts. Van al deze vormen is het Binnenstads-Zwols het oudst, daarnaast wordt het Binnenstads-Zwols als wat deftiger beschouwd dan de andere vormen. Het Kamperpoorts lijkt het minst op het Binnenstad-Zwols en het Diezerpoorts het meest. Het Kamperpoorts deelt bepaalde kenmerken met het Kampers, waarvan bepaalde lange klinkers een voorbeeld zijn. Door sommige Zwollenaren wordt het Kamperpoorts als platter beschouwd. Aan het einde van de negentiende eeuw werden zowel etten als aeten bij afwisseling gebruikt, waarbij de lagere klassen een voorkeur had voor etten en de hogere klasse voor aeten. Dit gold onder andere ook voor lepel (laepel en leppel) en peper (paeper en pepper). Opvallend was daarnaast het verschil van het gebruik van lange en gerekte klinkers tussen protestanten en katholieken. Protestanten gebruikten de lange klinkers (ketel) waar de katholieken de gerekte klinkers gebruikten (kaetel). Er was dus een hoorbaar verschil tussen de twee geloofsgroepen. [1]

Noot: schriftelijk materiaal uit de periode 1978-1981 en recent materiaal van de Binnenstad. Deze verschillen zijn nu grotendeels verdwenen. [2]

Volgens de Taaltelling Nedersaksisch van het Nedersaksisch Instituut (2003) zegt 61% van de ondervraagde mensen in Zwolle Zwols te kunnen spreken.[3]

Zwols wordt vooral gesproken in de oudere wijken van Zwolle zoals Assendorp, de Pierik, Kamperpoort en de Zeeheldenbuurt in de Wipstrik. Kamperpoort heeft zijn eigen sociolect; het Kamperpoorts is zeer informeel en kenmerkt zich door een grote invloed van het Bargoens. Een voorbeeld: Ze ef een bos olt veur de deure - Ze heeft een bos hout voor de deur - Ze heeft grote borsten. Uitdrukkingen als deze komen uiteraard elders ook voor, maar worden meestal als typerend gezien voor dit soort sociolecten, waar ze vaker gebruikt worden.

Het Zwolse stadsdialect wordt voornamelijk gesproken, al zijn er publicaties in het Zwols. Voor de streektaal van West-Overijssel, waaronder het Zwols, heeft het streekkenniscentrum de IJsselacademie spellingsrichtlijnen ontworpen.[4]

De IJsselacademie gaf in november 2009 na tien jaar werk een uitputtend Zwols woordenboek uit, Op zien Zwols: Woordenboek van de Zwolse taal.[5][6] Ook organiseert het instituut het Groot Zwols Taaldictee[7] en de cursus Zwolse taal en cultuur[8].

Er wordt ook in het Zwols gezongen, veelal over bekende Zwollenaren of bekende plaatsen in Zwolle. Een zangeres die het Zwols in carnavaleske sfeer gebruikt is Tante Kippe. Jazzmuzikant Bert Vrieling zingt mede in het Zwols.[9]

Hieronder volgt een aantal Zwolse woorden en uitdrukkingen in de Bargoense sfeer, met daarachter de Nederlandse vertaling.

• val dood, lèèf ie ook nog? - val dood, leef je ook nog? - gezegde wanneer oude bekenden elkaar tegenkomen, overigens vriendelijk bedoeld.
• mu-j ook een stukkien kèze? - moet je ook nog een stukje kaas?
• dät e-k wel e-eurd eur! - dat heb ik wel gehoord hoor - met de langgerekte "r"
• gekke leuverlippe - een mafferd
• slaolippe - iemand die gek op een borrel is, een zuiplap
• botskoeverd - iemand die overdreven loopt, sjokt
• daapse - een mafferd
• stärf toch bi'j de enkels of - ga toch dood! (een langzame dood) - niet vriendelijk bedoeld
• gaorlippe - gek
• skeflauw an de bouterik - het zal me aan m'n reet roesten
• ze emmen der iene neudig op de nachtboot - ze hebben er eentje nodig op de nachtboot - ze zoeken iemand op de nachtboot die het dek schoon kan plassen - wordt gezegd tegen een zeikerd
• boskoppen doen - boodschappen doen
• die ef een boek met botten - die heeft een buik met botten - die is zwanger
• die emmen ze op-eknapt - die hebben ze opgeknapt - die hebben ze zwanger gemaakt
• gasterd / gasterig - viespeuk / smerig - bijvoorbeeld: wat een gasterd is die kèrel - Wat een viespeuk is die man. / dät wief lèèf in een gasterig huus - die vrouw woont een smerig huis.
• eerdappels kaoken - aardappels koken - 'kaoken' uitgesproken met een lange ò.
• slaoperd - slaperd - geen helder licht / duf figuur
• da's ook zo'n zaodneier - dat is ook zo'n zaadnaaier - dat is ook zo'n raar figuur.
• dragonder - lompe / corpulente vrouw.
• kakkemelorum - volk met veel poeha / volk dat zich meer voordoet dan het is.
• gaorenklopper - garenklopper - iemand die niet 100% is. Bijvoorbeeld: da's ook zo'n gaorenklopper/gaorenkloppertien - dat is ook zo'n garenklopper/garenkloppertje / die is ook niet helemaal 100%.
• neien / olde neierd - naaien / oude naaier (in de zin van geslachtsgemeenschap) - bijvoorbeeld: da's ook zo'n olde neierd/olde neibaas - dat is ook zo'n oude naaier/ouwde naaibaas / die mag het graag met iedereen doen.
• skeuken - krabben - het woord heeft twee betekenissen. In de zin van krabben, maar ook in de zin van zuinig zijn. Bijvoorbeeld: zit nie zo vies te skeuken! / Zit toch niet zo vies te krabben, of: da's ook zo'n skeukerd / dat is ook zo'n zuinigerd, of: ij zit altied te skeuken / hij heeft nooit geld.
• krabben - geld bij elkaar sprokkelen / wroeten - dit woord heeft twee betekenissen en lijkt veel in betekenis op 'skeuken' wat betreft zuinig zijn, maar heeft hierin toch een nuanceverschil - bijvoorbeeld: ij zit altied te krabben / hij probeert altijd geld bij anderen los te krijgen. De tweede betekenis van 'krabben' is in de zin van wroeten, bijvoorbeeld: as e niks te doen hef, zit e weer in de tuin te krabben / als hij niets te doen heeft zit hij weer in de tuin te wroeten/rommelen.
• roppen - roppen/wild doen - bijvoorbeeld: ij zit altied zo te roppen in die bak / hij zit altijd zo wild te rijden in die auto!
• nust - nest/bed - bijvoorbeeld: kom es uut oew nust! / kom toch eens uit je bed (nest), of: dät vögeltien ef een nussien ebouwd / dat vogeltje heeft een nestje gebouwd.
• ik eb een onderstel uut 't stientiedpärk en 't öör weit mi'j in de broek - ik heb een onderstel uit het stenentijdperk en het haar waait mij in de broek. Gezegde dat aanduidt dat de bepaalde persoon te oud en geen interesse meer heeft in seksuele handelingen.
• viezertien - viezerd / vies persoon.
• met de pis naor de dokter gaon - met de plas naar de dokter gaan. In de betekenis van: die moet zich laten nakijken, die is niet helemaal goed, bijvoorbeeld: die kan ook wel met de pis naor de dokter gaon / die mag zich weleens laten nakijken door de dokter, die is niet helemaal goed.Tekst die niet geïnterpreteerd wordt.
• "IJ ef ut musterdgleussien altied leugge." -een lichte neiging hebben naar wijn- ontstaan in bar/bistro "De Olde Larix" rond eind vorige eeuw.